Орлигой соёлшод урматай

Кинозал шэнэдхэхэ хэрэгтэ гэжэ федеральна бюджедэй талаһаа 5 сая мүнгэн һомологдоо һэн«, — гэжэ ДК-гай методист Бата Мунконов хэлэнэ. «Соёлой оршон» гэһэн федеральна түһөөгөөр баталагдаһан тиимэ кинозалнууд Буряад орондо хоёр газарта бии болохо юм ха: Ивалгын аймагай Ивалга ба Ахын аймагай Орлик тосхонуудта. 



Орлигой соёлшод иимэ бэлэгтэ хүртэһэндөө урматай. Хадата Аха аймагай түб тосхондо соёлой байшанай бии болоһон сагһаа хойшо элдэб янзын хэмжээ ябуулганууд жэлһээ жэлдэ үнгэргэгдэжэ, дуу хатар, зүжэг наадан харуулагдажа байдаг юм. Эндэхи соёлой ажалшад угсаата арадайнгаа ёһо заншал һэргээхэ, аман зохёол ба түрэлхи хэлэеэ дэлгэрүүлхэ талаар эдэбхи абяас ехэтэйгээр ажал хүдэлмэри ябуулдаг. Заншалта Сагаалган, Сурхарбаан наадануудһаа гадна «Баатар ба Дангина», «Табан бэрхэ», «Тэбэг сохилго», «Һэер шаалга», «Шагай наадан» мэтэ нааданууд жэл бүри үнгэргэгдэжэ, олоной һонирхол татана. Мүн соёлой байшанай дэргэ байгуулагдаһан арадай театрай зүжэгүүд табигдажа, урданайшье, мүнөөнэйшье дуунуудай мүрысөөн эмхидхэгдэжэ, хүдөөгэй ажалшад ганса урдахи ажалаа хараад ябангүй, хүн зоноороо харилсажа, энеэлдэжэ, хүхилдэжэ, ажабайдалаа шэмэглэн ябана ха юм.



Жэлэй эхиндэ, январиин 22 үдэр залуушуулда ехэ хүгжэлтэй «Баатар. Дангина-2021» гэһэн олондо һайшаагдадаг наадан-мүрысөөн үнгэрөө. Нютаг нютагуудтаа илажа гараһан 9 хабаадагшад уран һайханай тэмсээндэ оролсоо. Унаган буряад хэлэтэй, хатарха, дуулаха һэдэбтэй хүбүүд басагад гоё һайхан үндэһэтэнэйшье, мүнөөнэйшье хубсаһа үмдэжэ, нахис-хотос гэшхэлэлдээ, шуран солбоноо харуулаа. Энэ конкурс харахаяа ерэгшэд клубтаа жэл бүри багтажа ядажа байдаг һаа, мүнөө тиигэжэ сугларха арга үгы байба. 



Тус мүрысөөн эдир залуу үетэндэ тон туһатай: уг гарбалаа тооложо, түрэһэн дайдаяа магтажа байхадаа, тоонто нютагтаа дуратайгаар хүмүүжэнэ, зоной урда үгэ хэлэжэ, хүнүүдээр харилсажа, зүрхэтэй, зоригтой ябахые һурана. Дуулажа, хатаржа шадаха ябахадаа, бэе махабадаар бэхижэнэ, сэдьхэл бодолоор сэлмэгжэнэ, һүр һүлдэнь дээшэлнэ. Энэ наадантай дашарамдан үндэһэн гутал хубсаһан оёгдоно, үхибүүд түрэлхи хэлэн дээрээ дуугаржа, уран гоёор хэлэжэ һураха дадал олоно. 



Аха нютагай бэлиг түгэлдэр зүжэгшэд Нина Токуренова, Людмила Дугарова, Надежда Мунконова гэгшэдэй уралиг замынь эндэхил соёлой гуламтаһаа эхитэй байха. Мүн лэ Аха нютагай хүбүүн элитэ поэд Баяр Дугаров ба мэдээжэ эрдэмтэн, ВАРК-ын дарга Бата Баяртуевай һанаашалан эмхидхэһэн Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баярта зорюулһан табан жэлэй наадануудай түгэсхэлэй «Гэсэрэй дангина-1995» мүрысөөндэ Орлигой дунда һургуулиин һурагша Надежда Мунконова түрүү һуурида гараһан байна. Тиин саашадаашье Аха нютагай хүбүүд басагад республикын хэмжээнэй элдэб янзын мүрысөөнүүдтэ урдалжа ябадаг юм. Тиимэһээ мүнөө үеын залуушуул урдаа хараха жэшээтэй, залан хүтэлхэ «ододтой» гээшэл. 



Тус мүрысөөн иимэ даабаринуудтай байба:

1. «Угаа хүндэлжэ, залгуулжа ябая» — эндэ хабаадагша дуу шүлэг гэхэ мэтэ элдэб арга хэрэглэн, өөрынгөө уг гарбал, нэрэтэй түрэтэй зон тухайгаа хөөрэхэ, тоонто нютаг тухайгаа мэдээсэхэ ёһотой һэн.
2. «Би бэрхэб» — эндэ дангинарһаа бэшэн дуу дуулаха, хүгжэмэй наадхуураар наадаха зэргэтэй, харин дангинанар «Сэдьхэлэй баяр» гэһэн даабаряар буряад сольно хатар хатарха байгаа.
3. «Тэбэг» — энэ мүрысөөндэ шуран бэрхээрээ ахадүү Ошоровуудтай тэнсэхэ хүн олдоогүй. Эдир баатар Этигэл дүүнь 65 дахин, харин Даша ахань — 79 дахин сохибо.
4. Түгэсхэлэй даабарида мүнөөнэй шэнжэ оруулһан буряад хубсаһа харуулха байжа, хүбүүд басагад танихаар бэшэ гоё гоо болонхой, тайзан дээгүүр гэшхэлэлдээ.

Эдэ бүхы шатануудта (номинацинуудта) бэеэ һайнаар харуулжа, уран гоёор уг гарбал тухайгаа хөөрэжэ, хонгёо дуугаараа, уян хатараараа шалгаржа, жюриин эрхим сэгнэлтэ абажа шадаһан хэд бэ гэбэл:
«Хүүгэн баатар», 3-хи шатын диплом — 9 наһатай Дамдин Пронтеев, Балакта, хүтэлб-нь Манханова Г.Д.
«Эдир баатар», 1-хи шатын диплом — 13 наһатай Этигэл Ошоров, Орлик, х-нь Ошорова О.Ж., 
2-хи шатын диплом — 12 наһатай Олег Иванов, Орлик, х-нь Елбаков Л.Р.
3-хи шатын диплом — 11 наһатай Аламжа Самсонов Сорок, х-нь Санжиева З.И.
________________________________________
«Эдир дангина», 1-хи шатын диплом — 13 наһатай Арюна Цыбикова, Орлик, х-нь Ошорова О.Ж.
2-хи — шатын диплом — 11 наһатай Юлия Жигжитова, Орлик, х-нь Дарбакова И.Н.
«Баатар», 1-хи шатын диплом — 16 наһатай Даша Ошоров, Орлик, х-нь Ошорова О.Ж.
«Дангина», 1-хи шатын диплом — 17 наһатай Эржена Самбялова, Орлик, х-нь Самаева А.Ч.
2-хи шатын диплом — 16 наһатай Чимита Гергенова, Орлик, х-нь Самаева А.Ч.

Энэ жэлэй заншалта «Сагаалган» найр февралиин 12 үдэр аймагай соёлой байшанай талмай дээрэ угтагдаа. Тон түрүүн шэнэ жэлдээ зорюулжа «Сан табилга» гурим сахигдажа, саашадаа табигдаһан түсэбөөр наада зугаа дэлгэгдэжэ, янза бүриин уран һайханай, бэеын тамирай гэхэ мэтэ элдэб мүрысөөнүүд үнгэрөө... 



«Сагаалган — буряад зоной һайндэр» гэжэ нэрлэгдэһэн баян удхатай, зүжэглэмэл наадан харуулагдаа. Сагаан Үбэгэн түрүүтэй тэнгэриин бурхадай морилходо, баатарнууд угтажа, һүртэйгөөр харагдаа. Эндэ байгшад эбтэйгээр дуулалдан, хатаралдан, һайндэрэй оршон зохёогоо. Аймагай зургаанай ударидагшад, ноёд һайд арад зоноо амаршалжа, бэлэг сэлэг барюулаа. «Баатар, дангина» мүрысөөндэ илагшадта 30-10 мянган түхэригэй шангууд барюулагдажа, эдир залуу үетэнэй үндэһэн ёһо заншалаа сахижа, дээрэ үргэжэ ябахын тула урмашуулагдаа.

«Тэбэг сохилго» гэһэн урданай буряад зоной наада һэргээхэ зорилготойгоор «Саяны» гэжэ аймагай соёлой түбтэ (МБУК РКДЦ) мүрысөөн эмхидхэгдээ. Сүлөөтэ сагаа һонирхолтойгоор үнгэргэхэеэ тэгүүлһэн зон соёлойнгоо түбэй байшанда суглараа. Мүрысөөндэ 15 бэрхэшүүл оролсоо. Тон үзүүр тэбэгшэн гэжэ Андрей Баиров соносхогдоо. Тэбэг сохилго гээшэ бэе махабадай шуран солбониие (координацию) хүгжөөдэг, хүнэй элүүр энхэдэ тон туһатай наадан юм. Тиимэһээ тус нааданда эдиршүүлые багаһаань дадхаабал һайн байха.



«Шагай наадан» — манай буряад арадай тон дуратай үргэнөөр дэлгэрэнги наадан һэн. Тэрэниие һаянай сагта яһала һэргээжэ байһаниинь һайн. Аха аймагаархин хүнэй хойно оронгүй,мүн лэ тус наадаяа зоной дунда үргэнөөр нэбтэрүүлхые оролдожо байнхай. «Шагай нааданай» гурбан янзануудаар мүрысөөн зарлагдаад, хүн зон бага ехэгүй «Шүүрэлгэ», «Шагай няһалалга», «Мори урилдаан» наадануудаар мүрысөөндэ оролсобо. Шагай мэргэлжэ амжаһан 45 хабаадагшад нютаг бүриһөө аймагайнгаа соёлой түбтэ суглараа. 

«Һээр шаалган» гэжэ бодо малай һээр хухалха мүрысөөн олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө. Тэндэ эрэ эхэнэр илгаагүй хүсэ шадалаа туршадаг. Энэ наадан нюдаргаа зангидаһандал хамаг шандааһа бэеэ суглуулан, һанаан бодолоо нэгэ зүйл руу табин онохые һургадаг. Юрэдөө, угсаата арадаймнай нааданууд бултал зуунжэлнүүд соо бүрилдэһэн удха шанартай, ямаршье хүгжэлтэдэ ашатай юм. Хамта дээрээ «бибди» гэһэн 74 хабаадагшад нютаг бүриһөө аймагайнгаа соёлой түбтэ сугларжа, хүсэ шадалаа, мэргэн түргэнөө тэн тэрээн туршалсаа. Сорок нютагай Амгалан Шараев һээр шааха оньһон аргаараа шалгаржа, Һээрэй нааданай абарга болоо. Эхэнэрнүүд сооһоо мүн лэ һайн арга дадалтай, хатуу нюдаргатай Дулма Соётова табан эхэнэрнүүд сооһоо түрүүлээ.



Аха аймагай соёлой түбэй ажалшадай аймаг зургаанай дэмжэлгэтэйгээр угсаатанайнгаа заншалта наада зугаа һэргээжэ, зоной дунда нэбтэрүүлхэ зорилго табижа байхадань баясамаар. Энээнһээ гадна календариин «улаан» үдэрнүүдые юу алад гарахаб даа. «Эсэгэ ороноо хамгаалагшадай үдэр», Бүхэдэлхэйн эхэнэрнүүдэй һайндэр гэхэһээ эхилээд, жэлэй дүүрэтэр нэгэшье ехын һайндэрнүүдые алдангүй үйлэ хэмжээнүүд эмхигдэжэл байдаг. Соёлой байшанай дэргэдэ байгуулагдаһан уран һайханай бүлгэмүүд: дуунай, арадай театрай, хатарай ансамбльнууд эдэбхитэй хүдэлжэ байдаг.



«Уулын сууряан» гэһэн жэшээтэ хатарай ансамбль наадаяа харуулжал байдаг, Юлия Самбаева голлон хатардаг. Эхэнэрнүүдэй ансамблиин дуушад Вера Борбуева, Оюна Будожапова, Намсылма Бамбагаева, Владислава Осорова гэгшэд олон һайхан дуунуудые бэлдэжэ, зоной сэдьхэлдэ сэсэг тарижа ябадаг байна. Мүн дууша хүбүүд Леонид Елбаков, Станислав Борбуев, Иннокентий Осоров, Бато Мунконов гэгшэд эрэшүүлэй квартет бии болгожо, аймаг нютагтаа, мүн холо ойгуур мэдээжэ болонхой.

«Краса Оки-2021» гэһэн Аха аймагай түрүү дангиные һунган элирүүлхэ хэмжээябуулга эмхидхэгдэжэ, мартын 17 үдэр үнгэргэдэбэ. Долоон дангинанар тайзан дээрэ гаража, бэлиг шадабарияа харуулба. Шанга тэмсэлэй удаа 1-хи шатын һуури Орлигой дунда һургуулиин багша Туяна Галсанова эзэлбэ. 2-хи шатада Юлия Самбаева гаража, «вице-мисс» гэгдэбэ. 3-хи һуурида Орлигой дунда һургуулиин шаби Айлана Сыренова гараба. Сорогой интернад-һургуулиин һурагша Дулма Пронтеева хабаадагшын диплом абажа, «Мисс Очарование» шагнал Сурена Мункуевада үгтэжэ, «Мисс Улыбка» гээшэдэнь Алтан Будаева хүртэбэ.

Эрхүү хотодо «Сибирь зажигает звезды» гэһэн конкурс хабартаа үнгэржэ, Аха аймагай соёлой түбэй ажалшад мүн хабаадалсаа: Айгуль Гомбоева, уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ; Юлия Самбаева, хатар табигша; Намсалма Бамбагаева, арадай уралигай методист; Александра Самаева, бүлэгэй ударидагша. Тус мүрысөөн Ород Уласай соёлой яаманай дэмжэлгээр эмхидхэгдээ һэн. Ахаархин урагшатай һайн тэндэ бэеэ харуулжа шадаа. «Эстрадный вокал» гэһэн номинациин 20-25 наһатанай дунда Айгуль Гомбоева хабаадажа, «Минии Буряад орон», «Горит» гэжэ дуунуудай түлөө I шатын лауреадай дипломдо хүртөө, «Арадай вокал» гэһэн 26 наһанһаа дээшээ мүрысөөнэй II шан «Попурри восточных ёхоров», «Степная» гээшые гүйсэдхэһэн Намсылма Бамбагаева абаа, мүн Айгуль Намсылма хоёр «Тэрэнги» нэрэтэй дуэд болон элдэб хамталигуудай тоодо дуулажа, II шатын лауреад болобо. «Хореография. Стилизованный танец» номинациин 16-25 наһатанай дүхэригтэ Юлия Самбаева оролсожо, «Алтарганын үүр хираан» гэжэ хатар гансааран хатаржа, II шатын лауреадай дипломдо хүртэбэ. 



Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда туйлаһан Илалтын һайндэрэй 76 жэлэй ойдо зорюулагдаһан ехэ концерт-наада эмхидхэжэ үнгэргөө һэн. Орлигой соёлой түбэй дэргэдэ байгуулагдаһан бүхы хамталигууд хабаадалсаа, дайнай үеын дуунууд, шүлэгүүд зэдэлээ, янза бүриин хатарнууд харагшадые һонирхуулаа. Ахын аймагай (МБУК РКДЦ) соёлой түбэй табиһан һайндэрэй наада харуулга, 1944-1945 онуудай «Улаан Саяан» һониной мүрөөр хэгдэһэн «Һониной амидырһан хуудаһанууд» болон «Дайнда хабаадагшадай мүнхын жагсаал» гэһэн онлайн-парад интернед-сүлжээнэй ютуб-субагаар дамжуулагдаһан байна. Жабхалан түгэлдэр энэ үдэр «Дурасхаалай зула» бадараагдаһанай удаа һайндэрэй салюдаар түгэсөө һэн.
  


Соёлойнгоо ордоной улам гоё, болбосон түхэлтэй боложо байхадань, Аха аймагай улад зон бүришье дуратайгаар эндээ сугларжа, наада зугаагаа дэлгэжэ, урагшаал дабхин тэгүүлхэ аргатай болобо бшуу.