«Наран-Хада»

Манай Буряад орондо 2019 онһоо республикын соёлой, уран һайханай түб хүдэлжэ эхилээд, арадай дунда соёл болбосорол хүгжөөлгын ехэ ажал эршэмтэйгээр ябуулагдажа эхилһэн байна. Хаа-хаанагүй хүдөө нютагуудһаа эхилээд, шата шатаар аймагай, республикын, зоонын уран һайханай харалганууд СССР-эй хэмжээнэй декаданууд хүрэтэр эмхигдэжэ, ехэ хүдэлөөн боложо байгаа. 1970-1980-аад онуудаар нютаг, аймаг бүхэндэ Соёлой байшан, ордонгууд бии боложо, уран һайханай хамталигууд байгуулагдажа, уран бэлигтэн дуу хүгжэм, хатар нааданай талаар арга дадалаа улам хүгжөөжэ, нютагай тайзануудһаа эхилээд, томо түб хотонуудааршье наадаяа харуулжа һонирхуулдаг, олондо һайшаагдадаг болоһон.



1982 ондо Хориин аймагай соёлой ордоной дэргэдэ «Наран-Хада» ансамбль бии болгогдоһон түүхэтэй. Тус фольклорно ансамбль буряад арадайнгаа аман зохёол, ёһо заншал, аялга дуу һэргээжэ, үргэн арадтаа түхээхэ үүргэ даажа абаа юм. Аймагай түб һууриндахи энэ ансамблиин ударидагшаар Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Сэсэгма Эрдынеевна Цыдыпова 23 жэлэй туршада забһаргүй хүдэлһэн байна. 



Тэрэ 1952 оной июлиин 15-най үдэр Яруунын аймагай Үльдэргэ нютагта түрэһэн. Багаһаа аялга дуунда абьяастай басаган 1971 ондо П.И. Чайковскиин нэрэмжэтэ Улаан-Үдын хүгжэмэй училищиин сольно дуун гэһэн таһагта оробо. Хүгжэмэй училищидэ һуралсажа ябахадаа, СССР-эй арадай артистка Галина Шойдагбаеватай хамтын байрын нэгэ таһалгада байдагшье һэн ха. Соёлой залуу мэргэжэлтэн 1975 ондо дипломоо абажа, Хориин аймагай соёлой таһагта ажалайнгаа намтар эхилээ. Дуунай, аман зохёолой бүлгэм урагшатай ударидажа ябаха зуураа 1988 ондо Зүүн-Сибириинн гүрэнэй соёлой дээдэ һургуулида орожо, 1993 ондо «педагог досуга» гэһэн мэргэжэлээр диплом абаба. 1993 ондо Сэсэгма Эрдынеевна «Буряад Уласай габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Соёлой ажалай ветерантай уулзажа, нэгэ-хэдэн асуудал табигдаба:



— Сэсэгма Эрдынеевна, тус ансамблиин яагаад мүндэлһэн тухай хөөрэжэ үгэхэ гүт?

— 70-аад онуудаар бүхы республика доторнай, хото хүдөө нютагуудаар арадай фольклорно ансамбльнууд бии болонхой һэн. Республикын хэмжээнэй нааданууд-фестивальнуудшье үнгэргэдэжэ эхилээд байгаа. Тэрэ үедэ манай буряадай элитэ ехэ поэд Дамба Зодбич Жалсараев соёлой министрээр амжалтатай хүдэлжэ байһан. Хүгжэмэй училищи дүүргээд, Хориин аймаг руу эльгээгдэжэ, аймагай соёлой байшанда уран һайханай хүтэлбэрилэгшын уялга даагааб. Тиин соёлой таһагаархинтай хөөрэлдэжэ, арадай ансамбль бии болгоё гэжэ дурадхаһыемни дуратайгаар дэмжэжэ, эмхидхэн байгуулгын ажал эхилээ бэлэй. 

«Наран-Хада» ансамблиин мүндэлхэ хэрэгтэ Республикын соёлой түб, Хориин аймагай соёлой таһагайхидһаа гадна оролдолго хүсэлөө оруулһан, һайн һанаагаар дэмжэһэн зон олон байна. Тон түрүүшын бүлэгэй эдэбхитэд гэбэл, Хориин 2-дугаар дунда һургуулиин захирал Намжилма Цырендылыковна Осорова, мүн энэ һургуулиин багшанар Д.Б. Базарова, Т.Б. Цырендоржиева, В.Б. Эрдынеева, Р-Х.Т. Чимитдоржиева, Х.Р. Шойропова, Б. Хышиктуев, Г. Бурзалов, Б. Жамсаранов, Н. Базаржапов, Ж. ба Д. Жамбаловууд, Т. ба Г. Цыремпиловууд, Д. Цыбикова, Х. Жамьяндашиева, А. Пунцыкова гэгшэд байгаа юм. Эдэ нүхэднай хэдышье ажалтай, сүлөөгүй байбашье, аргаа олоод лэ, хамтынгаа хэрэгые урагшатай ябуулаа. Нютагайнгаа һонор сэсэн үбгэд хүгшэдтэ хандажа, тэдэнһээ урданай хори буряадай үльгэр домогуудые, дуунуудые, ёһо гуримуудые саарһан дээрэшье, миндаһан дээрэшье буулгажа абаад, ехэ олзуурхан, тэдэ бэдэржэ олоһон дуунуудаа сээжэлдэжэ, дуулажа захалаа һэмди.

— «Наран-Хада» гэжэ ансамблиинтнай нэрэнь ямар удхатай гээшэб?

— Республикын соёлой түбэй (РЦНТ) уран һайханай талаар харюусадаг, Россиин ба Буряад уласуудай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, үргэн Буряадтаа суутай Виктория Владимировна Абгалдаева манай хэрэгтэ ехэ туһа хүргэһэн. Түрүүшынгээ «Наадан дээрэ» («На игрищах») гэһэн наадаяа харуулхаа бэлдэжэ байхадамнай, ансамбль өөрын нэрэ солотой байха ёһотой гэжэ Виктория Владимировна хэлээ һэн. Заатагүй нэрэтэй болгоё гээд лэ хоюулан зэргэлжэ һуугаад, энэ асуудалда харюу бэдэрээбди. Нютагтамнай урда холын сагуудһаа бүгэдэ хори буряадай тахилгата, түүхэ домогто Наран-Хада байна гэһыемни, «тон таарама байна, ородооршье оршуулхада, „Солнечная гора“ гэгдэхэ, аялга дуу, наада зугаада таатай нэрэ» гэжэ зүбшөөгөө һэн. Виктория Владимировнагай зууршалгаар «Бархан уула», «Арюун гоохон» ансамбльнуудай нэрэнүүд үгтэһэн гэдэг. Мүн хүдөөгэй уран һайханай бүлгэмүүдэй байгуулгада, манайшье ансамблиин хатар наада табиха хэрэгтэ РСФСР-эй габьяата ба Буряад уласай арадай артистка, бүгэдэ буряадай урдаа хараха хатаршан Татьяна Ефремовна Гергесова сэгнэшэгүй ехэ туһа хүргэһэн даа. Буряад арадайнгаа элитэ солото, бэлиг түгэс басагадаар харилсажа ябаһан сагаа наһанай бэлэг мэтээр һанан, дурсан ябадагби.



- Иигэжэ олоной оролдолго хүсөөр, мүн танайшье хүсэл зоригоор республика дотороо мэдээжэ болоһон «Наран-Хада» ансамбль анхан мүндэлөө. Тиин яажа номернуудаа, зүжэг наадануудаа бэлдэдэг байгаа гээшэбта?

— Хаанашье, хото хүдөөдэшье, уран һайханай бүлгэмүүдэй гэшүүд юрын ажалшад гээшэ ааб даа. Тэдэнэр хүдэлдэг ажалһаа гадна гэр мал, үхибүү шубуутай, зоргоороо ябажа байха сүлөөгүй зон. Тиимэһээ репетицинүүдтэ ерэлгэн-ошолгониинь алибаа бэрхэшээлтэй, заримдаа гээгдэхэ гү, али оройдоошье ерэжэ шадахагүй ушарнууд үзэгдэхэ. Энеэдэтэй, ханяадатайшье шалтагаанууд гараха, үбгэдынь һамгадаа, һамгадынь үбгэдөө табижа үгэхэгүй... Тон харюусалгатай, хотоһоо жюри гү, али ехэ ноёд айлшад ерэнхэй, дээрэһээ үтэр наада харуулагты гэжэ байхадань, урдаа хараха артистышни гэртэнь элдэб шалтагаанаар байлгажархиха. Мэгдэлгэн, һагдалган яһалашье бологшо һаабза. Ансамблиие хүтэлжэ ябахадаа, заримдаа ойлгууламжын хүдэлмэри хэхэ, гуйха, найха, зэмэлхэшье ушар гарагша һэн. Тиихэдэ аймагаймнай ноёд ехэ шанганууд, орон, гараншье соёлой байшан руу шагаажа, бидэниие шалгажа байгша һэн. Наада харуулһанай удаа «ковёр» дээрэ байд гээд лэ гарахаш даа. Ноёд хараахадаа, энэш иигээд гараа, тэрэш тиигээд ябаа гэхэһээ эхилээд, дутуу дундануудые заабол олонхой, прическо, гутал хубсаһан хүрэтэрнай «сооро» харанхай байха. Хажуу тээһээ хараһан нюдэн хурса, хэлэгдэһэн шүүмжэлэлгэнь ашатай, — тиигэжэ ехэхэн лэ һургуули гарагдаа гэхээр. Юрэдөөл, ноёд һайд гү, юрын зон гү — булта илгаагүй үнэн зүрхэнһөө оролдожо, урдахи ажалаа хэжэ, нэгэ шэглэлтэй ябаалди даа.



-«Наран-Хада» ансамблиингаа репертуар тухай хөөрэжэ үгыт.

— Манай ансамблиин гол һуурида буряад арадай дуунууд ба ёһо заншал баримталан найруулһан бага хэмжүүрэй зүжэгүүд-сценкэнүүд ородог. Урданай буряадай уянгата (лирические), хэб (түүхын), шажанай (религиозные), мүн элдэб ёһо гуримай (обрядовые) дуунуудые дуулахаһаа гадна добын (түүдэбшын) нааданда зохёогдодог байһан ёохор хатараа хатаржа, ёохорой дуунуудыень, янза бүриин хүдэлсэнүүдыень һурагшалжа, зарим сагта өөһэдөөшье, мүнөөнэй сагта тааруулан зохёогоод дуулалдаха саг ерэдэг һэн. Хори буряадай ёһо заншалаар анхандаа энэ-тэрэ үйлэ хэрэгүүд ямар гуримаар үнгэрдэг байгааб гэхэ мэтые тодорхой шудалжа, зүжэгүүдые найруулжа табихаш. Шог ёгтотой үзэгдэлнүүдые оруулжа, үзэмжэтэй болгохоёо оролдохош. Тэдэнээ тайзан дээрэ найруулан табихадамнай, хүн зон ехэтэ һонирхожо, энеэлдэжэ, хүхилдэжэ байжа харахадань урматай байха. Ёһо гуримаа һэргээжэ байһан сагта харагшадта туһатайшье байдаг һэн бэзэ. Урданай ёһо гуримаар үнгэрдэг байһан арадай байдал һуудалай үзэгдэлнүүд илангаяа жэшээтэй, мүнөөнэй байдалда тааруулан абамаар, хэрэглэмээр байха. Жэшээнь, «Шэнэ гэрэй заһал», «Эмнеэгэй найр», «Сэргэ», «Галаа тахилга», «Басаганай наадан», «Түүдэбшын наадан», «Сай аягалалга», «Обоо тахилга», «Буряадай нэгэ үдэр» гэхэ мэтэ элинсэг хулинсагһаа дамжан ерэһэн жаяг заршам һэргээгдэн, арад олоной һонорто табигдаһан байна. Дуунуудайнгаа темэ, удхыень үргэдхэжэ, үргэлжэ шэнэлжэл байхаш. «Дара Эхын магтаал», «Бэһэлигэй дуун», «Абын захяа», «Дорьёон хүгжэм», «Алдуутай, эндүүтэй» гэхэ мэтэ тоогүй олон урданай дуу һэргээн дуулалдажа ябаалди даа. Хэзээнэй сагта ансамблиимнай гол хүсэн, найдаха найдалнай — манай эдэбхитэд, артистнарнай юм ааб даа.

— Урдаа табиһан зорилготнай гүн удхатай, үргэн дэлисэтэй байна. Олон жэлдэ нөөсэлһэн баялигаа — дуу, хатар, наада зүжэгүүдээ арад түмэндөө харуулжа, арга дадалаараа хубаалдажа, хаагуур ябаһан гээшэбта?

— «Наадан дээрэ» гэһэн түрүүшымнай наадан үргэн харагшадта һайшаагдажа, яһалашье магтаал солодо хүртөөбди. Тэрэ гэһээр Хориин аймагта үнгэрһэн нэгэшье үйлэ хэрэг манай хабаадалгагүй үнгэрөөгүй. «Илалтын үдэр», «Алтан намар», «Сагаалган», «Сурхарбаан», Анаа дасанай найрнууд, ажалай ба дайнай ветерануудай хүндэлэлгэ гэхэ мэтэ найрнуудта заагүй оролсохош. 1980 ондо «Арадай уралиг соёл» гэһэн телевизионно фестивальда хабаадалсаа һэмди. Ансамбльнай 1987 ондо «арадай» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэжэ, урма зоригоор далижаа һэмди. 



Сэсэгма Эрдынеевнагай хөөрэһөөр, «Наран-Хада» хамталиг Бүхэсоюзна арадай уран һайханай I, II наадамуудай лауреадай нэрэдэ хүртэһэн. Байгалай үмэнэхи нютагуудай Улаан-Үдын Этнографическэ музейн дэргэдэ үнгэрһэн аман зохёолой VII, VIII ба IX найр наадануудта амжалтатай хабаадалсаа. «Байгалай субад» гэһэн арадуудай хоорондохи наадамуудта үргэлжэ оролсоо. 1990 ондо «Байгал-Мичиган нуурнуудаа аршалая» гэһэн наадамай лауреад болоо. 1997 ондо «Сибирь ба Алас-Дурнын арадуудай соёл урлиг» гэһэн декадын дипломант гэгдээ. 1992 ондо «Дүрбэн бэрхэ» гэһэн респуликын хэмжээнэй телеконкурсда хабаадалсаа. 1990-1995 онуудаар үнгэрһэн «Гэсэрэй 1000 жэлэй» найр наадануудта хабаадалсажа, «Алтан гургалдай» гэһэн дуунай мүрысөөндэ шалгараа.

1990 ондо Москва хотодохи ВДНХ дээрэ хори-буряадай бэлигтэниие түлөөлжэ наада табяа. 1994 ондо Новосибирск хото уряалаар ошоо. 1998 ондо шэнэ программа зохёожо, бэлдэжэ, Монгол сайхан орон руу айлшалжа, Улаан-Баатар, Сүхэ-Баатар, Дархан хотонуудаар ябажа, монгол хани нүхэдэй һайшаалда хүртөө.



2002 онһоо арадай дуунуудай «Майдари хурал» гэһэн конкурс зарлагдаһан. Тэндэ дуушад Р.Г. Галсанов, Ц-Д. Цыренова, С. Бабуева, Г. Галсанов, Жаргал лама, С. Дашибалданова, Т. Бальжирова гэгшэд һайхан дуунуудаа хангюурдаа.

«Ансамблиин бии болоһон сагһаа урдаа хараха дуушаднай гэбэл, үндэр наһан гэнгүй зоной хэрэгтэ зоригтой хабаадалсадаг Хандама Доржиевна Шойропова, Ринчин-Ханда Тамжитовна Чимитдоржиева, Инна Шойдоровна Жигжитова, Вера Батомункуевна Эрдынеева, Петр Ринчинимаевич Жигжитов, Б.Самбуева, Ц. Гатапова гэгшэд болоно. Залуушуул ерэжэ, шэнэ ульһа оруулжа ябаа: З. Дондокова, А. Дарханова, Э. ба С. Гылыковууд, И. Баянов, Д. Балданова, эрхим лимбэшэн Б. Самбуев гэгшэд. 2000 онуудһаа О. Ешеева, Г. Дондокова, Д. Жигжитова, Г. Санжиева, Т. Намжилова, Е. Дамбиева гэгшэд гэшүүдтэ орожо, шадал нэмээбди. Фольклорой талаар сэгнэшэгүй туһа хүргэжэ, заабари заршамай талаар баян дүршэлтэй нютагай багшанар Дулма Шулуновна Дамбаева, Сэсэг Цыреновна Цыбанова, Ксения Нимаевна Гармаева гэгшэдтэ баяр баясхалан хүргэмөөр юм». — гэжэ Сэсэгма Эрдынеевна дурсана.



2004ондо «Наран-Хада» ансамбль Агван Доржиевай 150 жэлэй ойн баярай нааданда оролсоо. 2005 ондо уласхоорондын үльгэр түүхын «Диалог культур — путь мира» гэһэн фестивальда хабаадаа. «Алтаргана-2006» — наадамда «Буряадай нэгэ үдэр» гэһэн зүжэгөө харуулаа. 2006 ондо Хори тосхондоо Захааминай аймагай арадай ансамбльтай уулзажа, арга дадалаараа хубаалсажа, айлшадайнгаа дүй дүршэлһөө жэшээ абамаар зүйлнүүдые хадуун абаа. 2006 ондо Буряад уласай соёлой яаманай грант шүүжэ, олоһон олзоороо шэнэ хубсаһа хунар оюулжа, шэнэ наадануудые бэлдээ. 

- Сэсэгма Эрдынеевна, та 2008 он болотор хүдэлһэн байнат. Саашадаf энэ ансамбльнай хүдэлһэн зандаа гээшэ гү?



«Наран-Хада» ансамбльнай республикынгээ арадай уран һайханай бүлгэмүүд соо бата һуурияа эзэлэнхэй гэхээр. Оршон сагта шэнэ үеын хабаадагшад ерээд, шэнэ ульһатайгаар ажалаа эрхилжэ, аха заханарайнгаа эхилһэн хэрэгые саашань дамжуулан ябанад. «Наран-Хадамнай» Хориингоо аймагай нюур шарайнь боложо, нютагайнгаа үндэр уулын нэрые хаа-хаана мандуулжа ябахадань урмашамаар. Хүршэ хүбөө Ярууна, Хэжэнгэ, Загарай хүршэ аймагуудһаа эхилээд, бэшэшье хото хүдөө газарнуудаар ябажа, үндэһэн соёлоо үргэхэ зорилгоёо бүрин түгэс бүтээн ябадаг заншалаа алдаагүй зандаа гэжэ тобшолоё.

Һайн бэлэйт, үргэн Буряадаймнай нютаг бүридэ тандал адли бэлиг шадабаритай, эдэбхи абьяастай, зориһондоо хүрэдэг хүбүүд басагад таһарангүй, угсаата арадайнгаа үндэһэн соёлые гандаангүй һалбаруулжа, шэргээнгүй бурьялуулжа байхань болтогой даа.