Хадануудай һугада оршоһон һалхи һамаагүй нютагтаа үбэлэй һүниин тэнгээр унтахаяа хэбтэхэдэм, мэнэ һая уншаһан «Сонхоор малайһан һара» гэжэ шүлэгэй уран хурса мүрнүүд сэнтэһэн сонһхын саадахи һүниин дэлхэйе сэдьхэлдэм шэбэнэн, шэбэнэн байгша бэлэй.
Ааяма зунай наран дорошье, Бүтүүгэй нугада бухал шэрэжэ ябахадам, шааян гэнтэ адхарһан сагаан аадарай хүбшэтэ хадаар хүүеэ сууряа тараан үнгэрхэдэнь, дааран зүдэрһэн намайе поэдэй иимэ мүрнүүд һанагдаад, эзэлүүдгүй дулаасуулха:
Хүйтөөр нойтоор хүлэрһэн
Хүбшэ тайгамнай шэмэрүүхэн,
Аашалан ехээр адхарһан
Аадар намда һэрюухэн.
(«Аадар бороо тайгада»).
Эрьежэ байгаа ээлжээтэ хабарай үдэшэ элдин талын дунда зогсоходо, унтаржа байһан үнгэ һайхантай үдэшын толон үнэхөөрөөшье, «хуурай һэбшээгээр» үлеэһэн шэнгеэр мэдэрэгдэхэ...
Уншагшын сэдьхэл дулаасуулдаг иимэрхүү шүлэгүүдые бэшэжэ, поэт Бавасан Абидуев буряад литературынгаа поэзидэ лирикын түрүүшын хуудаһа нээлсэһэн хүн байгаа. Буряад совет литературын абдар оёорлогшодой нэгэн, оюун бэлигтэ поэт Бавасан Доржиевич Абидуев болбол 1909 ондо Сэлэнгын аймагай Оронгын сомоной Янгаажан нютагта түрэһэн юм. Тэрэ хадаа мал, таряан ажалтай бүлэнэртэеэ хамта эхин түрүүн нютагтаа тогтоогдоһои артельдэ 1927 ондо оролсоһон байгаа. Бага наһанһаа ажал хэлсэжэ боргожоһон хадаа түрэл нютагайнгаа түрүүшын хамтын ажахы түбхинэлсүүлэн бэхилхын түлөө абьяастайгаар шармайн оролсоо һэн.
Бавасан Абидуев 1927 онһоо эхилжэ, Янгаажанайнгаа сельсоведэй түрүүлэгшын орлогшоор хүсэ шадалаа гамнангүй хүдэлмэрилһэн, мүн тиихэдэ нютагайнгаа таряашадай комитедэй эдэбхитэй гэшүүниииь байһан юм.
Бавасан Абидуев арад зонойнгоо хэлсэдэг уран гүнзэгы удхатай үльгэр домогуудые, оньһон хошоо зугаа дуунуудые багаһаа хойшо анхаран шагнадаг, ухаан бодолойнтоо оёорто мартахагүй бүхөөр хадуужа ябадаг байгаа. Тэрэл хори гаран онуудаар хэблэгдэдэг боложо эхилһэн Буряадай хуушанай зохёолшо Хоца Намсараевай зохёолнуудые эдир Бавасан ехэ һонирхожо уншадаг һэн ха. Тиигээд лэ өөрөөшье тэрэ үеһөө захалжа «Буряад-Монголой үнэн» газетэдэ мадээсэлнүүдые шударгыгаар бэшэдэг болоо. Тиигэһээр байтараа өөрынгөө эхин түрүүшын шүлэг зохёожо, уран зохёолой хэрэгтэ хүсэ шадалаа туршажа үзэһэн юм. Ангиин тэмсэлээр орьёлон байһан гушаад онуудта хүдөө нютагуудаар һаяхан тогтоогдожо байгаа хамтын ажалда дурагүй, шэнэ үүсхэл эрмэлзэл бүхэниие али болохоор хойшонь татахаяа оролдодог, хүдөөгэй шударгы түрүү хүнүүдые хардаха, гүрдэхые һэдэдэг балмад ябадалтанай урдаһаа Бавасан Абидуев хэблэлэй хурса үгэнүүдээр тэмсэжэ ороо һэн.
«1934 оной хабарай нэгэ үдэр «Буряад-Монголой үнэн» газетэ захижа уншагшад «Наранай туяа» гэжэ ягаахан хальһатай нимгэхэн ном анха түрүүшынхиеэ абажа, хужарлан үзэһэн, урмашан уншаһан байгаа. Тэрээхэн ном хадаа «Буряад-Монголой үнэн» газетэдэ бэлэг хабсаралта болон гаража, Бавасан Абидуевай зохёохы замайнь үүдэ нээһэн согсолбори-ном байгаа ха юм. «Энэ хадаа гансахан оюун бэлигтэ нүхэрэй түрүүшын ном бэшэ, буряад-монголой залуу литературада эхилэн гараһан эхин түрүүшын, тиихэ үеын үсөөхэн тоото номуудай эгээл һаруул тодо нэгэниинь байһан байгаа» гээд Буряадай элитэ ехэ уран зохёолшо, поэт Чимит Цыдендамбаев дурсан хэлэһэн байдаг.
Уран шүлэг найруулга һонирхожо уншадаг хүн бүхэн тэрэ үедэ «Наранай туяа» гэжэ ном соо ороһон шүлэг бүхэниие шахуу сээжэдээ бүхөөр хадуун абажа, хүдөөгэй улаан булангуудай, клубуудай, һургуулинуудай ендэр дээрэһээ олондо дуулган хэлэдэг байгаа. Мүн нилээд олон нүхэдтэ тэрээхэн ном хадаа шүлэг зохёогоод туршаха арюун һайхан хүсэл түрүүлһэн, уран шүлэг ойлгодог болохо ябадалдань анха түрүүшын хэшээл боложо үгөө һэн ха.
«Наранай туяа» гэжэ түрүүшынгээ ном гаргуулаад байһан Бавасан Абидуев тэрэ үедэ өөрөө һаяхан лэ хорёод наһаяа гүйсэһэн залуухан хүбүүн ябаа даа. Тиимэһээ тэрэнэй бэшэһэн шүлэгүүд бүришье һонор хурса, залуу наһанай зали сог ехэтэй, ойлгосотой һаруул, эдэбхи шуналаараа залуугай баяр, омогорхолые зангидан холбоһон зохёолнууд байгаа ёһотой. Тэрэ номынь 1928 ондо бэшэгдэһэн «Шэнэ ёһон» гэһэн шүлэгөөр нээгдэһэн юм. Залуу поэт хүн бүхэндэ ойлгосотой, хурса һонор үгэнүүдээр арад зонойнгоо шэнэ байдалай харилсаае, шэнэ ёһоной эмхи гуримай тэмсэл ехэтэй илалтануудые тобшолон онсолон харуулаа:
Олон таряашан арадай
Ууса нюрган амаржа,
Тариһан таряанай дундуур
Талханай машина жэнгириэ.
— гэжэ нютагайнгаа тэрэ үеын байдалые, түрэл һуурин тосхондоо болоһон ехэ хубилалтые, түрэл арадайнгаа түүхэ домогто алхамые поэт дуулан магтаа юм.
Һургуулиин ябадал дэлгэржэ,
Соёл эрдэмые хүгжүүлжэ,
Һуурин тосхоной дундуур
Сахилгаан гэрэлые сасаруулна,
— гээд тэрэл шүлэг соогоо домоглоно. Урда тээнь буряад нютагуудаар тиимэ олон һургуули хаанаһаа байха һэм даа? Тиимэһээ шэнэ тогтоһон һургуулиие, ажабайдалда шэлжэн орожо байһан «сахилгаан гэрэлые», мүн али бүхы шэнэ юумые дурдан дуулаха поэдэй баярта хэрэг болоһон байгаал.
Тэрэл үеэр бэшэгдэһэн «Амархан сэбэрлэгдэбэ» гэһэн шүлэгэй хурса удхань мүнөө һая бэшэгдээд байһандал мэдэрэгдэнэ:
Хабатай гоё үгөөрөө
Хамаг арадта номнобошье,
Хаана сүлөө газарта
Харахан архяар ундалба.
— «Эмэгтэй бүсэгүй бүгэдөөрөө
Эрхэтэй болобо», — гэбэшье
Өөрынгөө эхэнэр Цэндые
Үрсэгэнүүлэн алхиба.
Поэт тэрэ үеһөө эхилжэ, хонгёо дуута шүлэгүүдээ хойно хойноһоонь бэшээ һэн. Тэдэнэй тоодо «Үдэ», «Таряалан», «Хамтын ажал», «Ударник залуу нүхэдтэ», «Наранай туяа», «Губшуур» гэхэ мэтын уран найруулгатай бүтээлнүүд ороно. Поэт тэрэ түрүүшынгээ ном соо эхин түрүүшынгээ томо поэмые — «Самолёт» гээшые оруулһан байдаг. Энэ хадаа манай поэзиин түүхэдэ эрхэ сүлөөгөө олоһон арад зон тухай бэшэгдэһэн эхин түрүүшын поэмэ байгаа юм. Хүдөө нютагай уужам сагаан талада түрэһэн буряад хүбүүнэй шэнэ үе сагта лётчик болоһон тухай, мүн тэрэнэй инаг һайхан амараг Цырен-Дулма басаган тухай, тэдэ хоёрой инаг дуран тухай тус зохёол соо хэлэгдэнэ. Сэрэгэй лётчик болоһон Цэдэн хүбүүнэй нютагаа бусахада, тэндэнь үргэл мүргэл хэжэ байһан лама Цэдэн тухай ехэ хоротойгоор бодомжолно. Удаань нютагайнгаа хүбүүнэй агаараар ниидэжэ ябаха аргатай, эрдэмтэй болоһые ойлгоһон улад эон ехэл хүхижэ, Цэдэн хүбүүе сэдьхэлээ ханан угтана.
«Самолёт» гэжэ поэмэ зондо аргагүй ойлгосотой, арадай үгэ хэлэнэй дээжээр бэшэгдэһэн зохёол байгаа юм. Мүн Цэдэн хүбүүнэй образ хадаа арадай гүн сооһоо дэбжэн гараһан, арадайнгаа али бүхы һайн шанар шэнжые бэедээ абаһан арадай түрүү зоригто хүбүүнэй образ болон илгараа. Тиимэһээ энэ зохёол илангаяа манай эдир уншагшадта мүнөө болотороо һонирхолтой, манай литературын эрхим һайн зохёолнуудай нэгэниинь байһаар гээшэ. Тэрэ үедэ эхин ба дунда һургуулинуудта һуража байһан хүдэлмэришэн, таряашан залуушуул, эрдэм хэшээлдэ тэгүүлжэ байһан хүн бүхэн тэрэ поэмые сэдьхэлдээ дүтэ абажа, һонирхон уншадаг байгаа ха. Дайнай урда бэшэһэн шүлэгүүд соогоо Бавасан Абидуев совет шэнэ орон нютагаа, шударгы түрүү ажалша зоноо эрхим һайн шүлэгүүд соогоо магтан дуулаһан байдаг даа.
Поэт 1932 онһоо эхилжэ «Буряад-Монголой комсомолец» газетын харюусалгата редактораар хүдэлмэрилһэн байгаа. Тиигэхэ үедөө Бавасан Доржиевич ургажа ябаа залуу зохёолшодто аха нүхэр ёһоной туһаламжа үзүүлдэг, зүбшэл һаналаа үдэр бүри хэлэжэ үгэдэг, тэдэнэй бэшэлтынгээ арга шадабариие дээшэлүүлхэ хэрэгтэнь ехэ туһалдаг һэн.
Бавасан Абидуев хадаа манай поэзиин эхин түрүүшын уянгата лирик мүн. Түрэл нютагайнгаа байгаалиин үзэгдэлнүүдые гоёшоон магтаһан поэдэй шүлэгүүд олон үеын буряад поэдүүдэй зохёохы хэрэгтэ аша туһатайгаар нүлөөлһэн байдаг.
...Табяад онуудаар Үльдэргынгөө долоон жэлэй һургуулида һуража ябаһан хаһамни үсэгэлдэр мэтэ тодоор ойндомни хадуугданхай. Манай дүрбэдэхи классай багша Даша-Ханда Аюшеевна Цыбенова дуратай темээрнай сочинени бэшүүлдэг гуримтай юм һэн. Тиигээд лэ бидэ нютагайнгаа байгаали тухай, эундаа үбһэнэй үедэ бухал шэрэһэнээ, эртэ бодожо, хажуур барижа һураһанаа хуруу хухадгүй бэшэжэ, багшьнгаа һанамжа, дурадхалнуудһаа тобшолол хэжэ, уян һайхан шүлэгүүдые уншажа, үбэлэй ута һүниин тэн дүтэлтэр дэнгэй гэрэлээр багшатаяа һуугша бэлэйбди.
Гэртээ харихаяа газаашаа гарахадамнай, һара дээрэ гаранхай, тэрэнэй һаруул туяа соо багахан тосхоноймнай бишыхан гэрнүүд харлаад, бүришье һаа набтарханууд мэтээр үзэгдэгшэ һэн. Тиихэдээ буряад поэзиин уянгата шүлэгэй жэшээ болгон, багшымнай мэнэ һая уншажа үгэһэн мүрнүүд һарата һүниин байгаалида жэгтэй тодоор мэдэрэгдэхэдэл гэхэ.
Номхон нойрсоо хадаяа
Нэлэнхы сайгаа талаяа
Манажа хаража хоноһон
Малагар һара һаруулхан
Һэмжэн үүлэн үзэгдөөд,
Һарын хүбөө дайрана,
Һалхин эшхэрэн үлеэгээд,
Хадын модод найгана.
Бавасан Абидуевай «Сонхоор малайһан һара» гэжэ шүлэгэй эдэ мүрнүүд түрэл поэзиимнай уянгата шүлэгүүдэй алтан жасаһаа һонорхоноор соносогдожо, хэдэн үе уншагшадайнгаа ухаан бодолые сэлмээжэ, гүн сагаан сэдьхэлэй далда оньһоор гайхуулжа байдаг шэдитэйл! Уншаад байхада, тон юрын үгэнүүдэй уяхан үлхөө дээрэ манай элитэ поэт уран сагаан сэдьхэлэйнгээ мэдэрэлые үндэһэн арадтаа үлгыдэн дуулажа үгөө һэмнай. Энэ мэтын таабаритайхан, бодол гүйлгэмэ бэлигтэй зохёолнуудые багаһаа хойшо унаган түрэлхи хэлээрээ уншаха, шудалха азатай байһандаа баясагшаб. Ушарынь хадаа түрэлхи хэлэн дээрэмнэй тон юрын шэнгеэр соносогдоһон энэ шүлэгэй гүн удхые, тэрэнэй доторой мэдэрэлые ород гү, али ондоо бусад хэлэн дээрэ дамжуулха, оршуулха гээшэ бэлэн хэрэг бэшэл байха!
Ажалша зонойнгоо хэһэн ажалай үрэжэлтэ ехэ ашые Бавасан Абидуев үшөө 1932 ондо бэшэһэн «Алтан далай» гэжэ шүлэг соогоо уран гоёор, ойндо хадуугдамаар иигэжэ эураглаа һэмнай:
Арюун долгито алтан далай —
Хамтын ажалта манай таряан
Хүхэ сэнхир огторгой доро
Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ
Наранай гэрэлдэ халюуран шаралжа,
Һэбшээ жабарта жэрбэгэшэн найгажа,
Алтан далай мүнгэн долгёор
Ара газарһаа долгилон байна.
(«Алтан далай»)
Арадайнгаа аман зохёолһоо үндэһэлэн поэт хүүгэдэй уншаха үльгэрнүүдые олоор бэшээ. Жэшээлхэдэ, «Шаалай Шаанай хоёр», «Тэхэ Бабанын түүхэ», «Эреэн гүрөөһэ эмээллэгшэ» гэхэ мэтын үхибүүдэй уншахада ехэ һонирхолтой зохёолнуудынь мүнөөшье эдирхэн уншагшадтаа халуунаар угтагдадаг, һонирхол һэдэбыень халяаһаар гээшэ. Эдэ зохёолнуудынь онсо хурса, үгэ хэлэнэйнгээ талаар тодо, яб саб гэмээр найруулагдаһан байдаг. Тиимэһээл дурсагдагша үльгэрнүүд манай литературын түүхэдэ үхибүүдэй уншаха түрүүшын номууд болон хэблэгдээ һэн.
Поэт совет литературын суута номуудые буряад хэлэн дээрээ оршуулһан мэргэн шадабарита оршуулагшадай нэгэн байгаа. Тиин Бавасан Абидуев Николай Островскиин «Булад яажа хатуужааб», «Шуурган дундуур түрөөшэд» гэһэн номуудые уран тодоор оршуулһан юм. Мүн тэрэшэлэн поэт бусад оршуулагшадаар хамта ВКП(б)-гэй түүхын хуряангы курсые, марксизмын бусад олон номуудые өөрынгөө зохёохы литературна ажалай хажуугаар наһанайнгаа һүүлшын үдэрнүүд хүрэтэр оршуулалсаһан, тунхаглалсаһан байдаг.
Тэрэ үеын «Тэмсэлэй шэмэг», «Эрдэм ба шажан», «Бата зам» гэхэ мэтын журналнуудта Бавасан Абидуев зохёолнуудаа олоор хэблүүлдэг байба. 1935 ондо поэт СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүнээр абтаа һэн. Тэрээнһээ хойшо бэшэһэн шүлэгүүдээ согсолжо, 1938 ондо «Баяр» гэһэн шүлэгэй томохон ном гаргаһан байдаг.
Поэт түрэл арадайнгаа түүхэтэ замаараа хүгжэн дэбжэхые омогорхон, баясан хаража, агууехэ эрхэ сүлөөгэй аша туһые суурхуулһан олон тоото шүлэгүүдээ бэшэһэн юм. Түүхын богони саг соо арадайнгаа туйлаһан асари ехэ амжалтануудые, оронойнгоо байдал һуудалай бэхижэжэ, арадуудай хани харилсаанай үргэдэжэ байһые манай литературын түрүүшын уянгата поэт хурса хонгёо дуугаараа магтан түүрээжэ ябаа.
Шэмэг һайхан сэсэг соо,
Шэнэ үеын наран соо
Шүлэг зохёон һуугааша
Сүлөө золтой хүбүүнби, —
гэжэ тэрэ түрэл совет арадайнгаа мандуулһан зол хубяар жарган ханан байгаа. Юрэдөөл арадайнгаа илалтата хэрэгые поэт зохёохы замайнгаа эхинһээ хойшо «шадалай хүрэхэ шанга дуугаар» дурдан магтан ябаа.
Түрэл литературынгаа хүгжэлтын хэрэгтэ өөрынгөө халуун хүсэл зоригые зорюулһан буряад арадай бэлигтэй хүбүүн Бавасан Доржиевич Абидуев зохёохы хэрэгэйнгээ улам һайханаар һалбарха, сэсэглэн болбосорхо үедэ, 1940 оной мартын 10-да, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, наһа бараа бэлэй.
Буряад арадай уран зохёолой үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн Бавасан Доржиевич Абидуевай арад зондоо мэдэгдэһэн арюун соло алдарынь, тэрэнэй бэшэһэн ирагуу хурса зохёолнуудынь түрэл арадайнгаа уран һайханай жасые баяжуулан байнал.