Байгша оной декабриии 11-дэ манай Эхэ ороной ниислэл Москвада, Кремлиин Ехэ ордоной заседанинуудай зал соо Россин Федерациин Уран зохёолшодой VI съезд нээгдэһэн байна. Тэрэ съезддэ Буряад ороной уран эохёолшодой түлөөлэгшэд хабаадалсажа ерээ һэн.
Мүнөө РСФСР-эй VI сьездын делегат, Буряадай АССР-эй арадай поэт, республиканска шангай лауреат, Цырен-Дулма Дондоковатай манай корреспондент Б. Жанчиповай хэһэн хөөрэлдөөе уншагшадайнгаа һолорто дурадханабди.
— Цырен-Дулма Дондоковна, Та урда тээнь Россин Федерациин уран зохёолшодой хоёр съезддэ хабаадалсаһан байнат. Тэрээн тухайгаа нэн түрүүн хөөрэжэ үгыт.
— 1965 ондо анха түрүүшынхеэ, үргэн ехэ Россин уран зохёолшодой II съезддэ хабаадалсаха азатай байгаа һэм. Юу хэлэхэб даа, ороноймнай мэдээжэ уран зохёолшод олоороо сугларжа уулзаа, харалсаа, хэжэ бэшэжэ байһан бүтээлнүүд тухайгаа, ерээдүйнгөө түсэбнүүд тухай һанал бодолоо андалдаа һааб даа. Эдэ бүгэдые съездын забһарлал соо адаглажа, олон бэлигтэнтэй танилсажа, хөөрэлдэжэ байхада, ехэл һонин, урма бадараама хүсэл һанал түрүүлдэг ушартай байгаа юм.
РСФСР-эй уран зохёолшодой тэрэ II съезд дээрэ Михаил Александрович Шолохов оршон тойронхи байгаали хамгаалха тухай энэ шухала хэрэгтэ уран зохёолшодой оруулха хубита тухай ехэл һонирхолтой, тодо үгэ хэлээ бэлэй. Манай республикын Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Николай Гармаевич Дамдинов тиихэдэ мүн лэ байгаали хамгаалха тухай, илангаяа «Саһата Сибириин нюдэн» — алдар суута Байгал далайнгаа оршониие хамгаалха асуудалаар удха һайнтай, сэсэн үгэ хэлэжэ, бидэнээ ехэтэ баясуулаа, омогорхуулаа, делегадуудай халуун альга ташалгаар дэмжэгдээ һэн.
Съезд дээрэ би совет элитэ уран зохёолшо Вера Пановатай уулзажа, тэрэ номоо намда бэлэглээ бэлэй. Тиихэдэ Анна Ахматоватай уулзаха ехэл хүсэлтэй һэм. Теэд арга болоогүй һэн даа...
— Хаана бэлэй, нэгэтэ уулзаа бэшэ һэн гүт?..
— Зүб даа. Тэрэл, 1965 оной зун РСФСР-эй литература, искусствын үдэрнүүд Монгол орондо үнгэргэгдэһэн юм. Манай республикаһаа Николай Дамдинов, Василий Найдаков, дуушад Чимита Шанюшкина, Бадма Балдаков гэгшэдтэй хамта Россин делегацида оролсожо, тэрэ үдэрнүүдтэ хабаадалсахаар зорижо гараа һэмди. Тиихэдээ Москва хүрэжэ, Улаан-Баатар ошоо агша бэлэйбди. Тиихэдэл Москвада, Уран зохёолшодой холбоондо, Анна Ахматоватай уулзажа танилсаһан, удаан хөһрэлдэһэн, һанаһан хүсэлөө бэелүүлһэн хүм.
...Россин уран зохёолшодой V съезд, табан жэлэй саана, 1980 ондо болоо гээшэ һааб даа. Тиихэдэ совет үеын гайхамшагта уран зохёолшо Михаил Александрович Шолоховой мүн лэ һонирхолтой үгэ хэлэхые хараха, шагнаха хубитай байгаа һэм. Тэрэшэлэн үргэн ехэ Эхэ оронойнгоо алишье хизаар нютагуудаар, ехэ, бага хотонуудаар ажаһуудаг уран зохёолшодтой уулзажа, танилсалгаяа нилээд үргэдхөө бэлэйб. Съездын забһарлалгада совет ороной суута уран зохёолшод Мариэтта Сергеевна Шагинян, Антонина Коптяева гэгшэдтэй уулзаһамни мүн лэ мартагдашагүй байна.
— Тэбхэр хорин жэлэй саана, удаань арбан табан жэл болоод гэхэ гү, али табан жэлэй урда тээ танай дахинаа хабаадалсаһан хуралдаануудта орходоо энэ үнгэрһэн съезд ямар нэгэн илгаатай гү!
— Зохёохы жалтай бэлигтэндэ манай парти, правительствын анханһаа хойшо халуун анхарал, оролдолгоёо хандуулжа байдагынь мэдээжэ. Тэдэ бүгэдэдэнь харюу болгон, манай уран зохёолшод, искусствын түлөөлэгшэд үе сагайнгаа эрилтэдэ хүрэмэ, ёһотойл дээдын шанарай зохёол, бүтээлнүүдые байгуулхаяа эрмэлзэнэ, оролдоношье гээшэ.
Кремлиин Ехэ ордоной заседанинуудай зал соо съездын нээлтэдэ КПСС-эй Генеральна секретарь М. С. Горбачев түрүүтэй манай партиин, Совет гүрэнэй хүтэлбэрилхы тушаалтад, бидэ, делегадуудай халуун альга ташалгаар угтагдаа һэн. Москва мордохымнай урда тээ манай Буряадай обкомой нэгэдэхи секретарь А. М. Беляков түрүүтэй республикымнай хүтэлбэрилэгшэд маанадые урижа уулзаад, съездын хүдэлмэридэ амжалтатайгаар хабаадалсажа ерэхыемнай хүсэһэн юм.
РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ, Социалис Ажалай Герой, Ленинскэ болон Гүрэнэй шангуудай лауреат, поэт С. В. Михалковай «Партиин зорилгонууд — литературын зорилгонууд» гэһэн гүн удхатай, дэлгэрэнгы элидхэлые делегадууд болон айлшад анхаралтайгаар шагнаа һэн. Элидхэл зүбшэн хэлсэлгэдэ Россин олон хизаар нютагуудай уран зохёолшод хабаадалсаа. Тэрэ тоодо манай түлөөлэгшэ С. Цырендоржиевта үгэ үгтэһэн байгаа. Уран зохёолшо М. Алексеевэй үгэнүүд тодоор һанагдана. Боро үнгэтэй хубсаһан, жэшээлхэдэ, костюм урин гоёор харагдадаг, харин тиимэ зүһэтэй гэхэ гү, али боро юрьенэй зохёол байха ёһогүй гэжэ тэрэ тон зүб онсолон тэмдэглээ.
Энэ съезд дээрэ хэрэг ажалдаа шунанги, ниитын хэмжээ ябуулгануудта тон лэ хабаатай байдаг зоной эдэбхи хэшээлэй амисхаал яаха аргагүй мэдэрэгдээл даа. Ямар нэгэн зоригжолто дээдын эрмэлзэл гэхэдэ тааруул ха. Юрэдөөл, сэдьхэл бодолдо тэжээл үгэжэ баймаар шанартай, шандааһатай зохёолнуудые бэшэхэ талаар үе сагайнгаа урда харюусалгатай байһанаа үшөө үшөө дахин үрэ зүрхэнһөө мэдэрээбди.
— Мүнөө үедэ ямар зохёолнууд дээрэ ажаллажа байнат?
— Манай Буряад нютагуудта болоһон агууехэ хубилалтанууд тухай, түрүүшын комсомолшууд, коммунистнууд тухай «Жаргалай мүндэлөөн» гэжэ томохон зохёол бэшэжэ, заһабарилжа дүүргээ һэм. Тэрэнэй үйлэ хэрэгүүд Эргэнэ гэжэ буряад һайхан нютагта гол түлэб болоо юм даа. Дурсагдагша бүтээлни «Байгал» журналай байгша оной 3-дахиһаа эхилээд, дүрбэн номерто толилогдобо. Харин ерэхэ жэлдэ Буряадай номой хэблэлээр аминдаа ном болгогдон гарахаар хараалагдана. Бүри һүүлэй үедэ, 1986 оной эхеэр болохоёо байһан Коммунис партиингаа XXVII съездые угтуулан, «Үе сагни, би шамтаяаб» гэһэн патриотическа поэмэ бэшэжэ дүүргэбэб.
— Ороноймнай, арадай ажахын холын хараатайгаар хүгжэхэ хэрэгтэ туйлай ехэ туһа нэмэриие үгэһэн түсэбтэ арбан нэгэдэхи табан жэл мүнөөдэр түгэсхэнь. Энэ үнгэрһэн хугасаа соо ажабайдалдаа ехэ гээгдэл хохидол ушарбашье Та, Цырен-Дулма Дондоковна, «шангаамал бодолоороо бэеэ барижа», республикынгаа Уран зохёолшодой холбооной Правлениин гэшүүнэй ниитын уялгые эдэбхитэйгээр бэелүүлнэт, олон тоото зохёол бүтээлнүүдээ бэшэһээр, хэблүүлһээр ерэбэт. Тэрэнэйтнай гэршэ «Жаргалай мүндэлөөн» — томо захата бүтээлтнай болоно. Тиигээд Танай эгээл дүтын зохёохы хараа зорилгоор энэ Шэнэ жэлэй богоһо дээрэ һонирхонобди.
— Сагһаа урид наһа бараһан минии хайрата нүхэр, хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор, Россин Федерациин эрдэм наукын габьяата ажал ябуулагша, Цыбик Бобоевич Цыдендамбаевай архив соо Радна-Базар Жамбалдоржиев тухай материал байгаа юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай олон фронтнууд дээрэ тэрэ хүнэй удаан саг соо танкист ябаһан, шархатаһан тухайгаа хэһэн тэмдэглэлнүүдһээ үндэһэлэн шэнэ повесть бэшэжэ байнаб. Тэрэнэй хажуугаар үе саг тухайгаа үлхөө шүлэгүүдые бэшэхэ, бодол бии. Иимэрхүүл даа, эдэ үдэрнүүдэйм дүтын хараа зорилгонууд гэхэдэ...
— Эдэ бүгэдэтнай гарахаяа байһан Шэнэ жэлэй шэнэ бүтээлнүүд болон бэежэг лэ. «Ажалша гуурһанһаатнай алтан дуһалжа байг лэ, ашата зохёолнуудтнай арадаа баясаажа байг лэ!» —гэжэ поэт Шираб Нимбуевай нэгэтэ хэлэһэн үреэлые Тандаа Шэнэ жэлэй хүсэл болгон дамжуулнабди.
— Һайн даа! Харин би ээлжээндээ, Танаар дамжуулан, Буряад оронойнгоо ажалшадые Шэнэ жэлээр халуунаар амаршалаад, эгүүридэ энхэ, амжалтатай, жаргалтай байхыень хүсэжэ, доро дохиноб!