Өөрын онсо һонин бэшэгтэй уран зохёолшо Ким Шогдопович Цыденов (1937-1971 онууд) Яруунын районой Эгэтэ нютагта түрөөд, Үльдэргэ нютагта үдэһэн юм. Үдэһэн, тэнжэһэн нютагайнгаа байгаалиие эдир бага наһанһаа һайшаажа, һайхан бодолнуудаар эзэлэгдэн ябадаг бэлэй. Дунда һургуулияа дүүргэһээр Ким ВЛКСМ-эй Яруунын райкомдо ажаллаад, Буряадай багшанарай институдта орожо, 1960 ондо дүүргээ һэн.
Ким Цыденовэй бэшэһэн шүлэг, рассказууд реслубликын газетэнүүдтэ, хамтмын болоод эстрадын суглуулбаринуудта толилогдодог, радиогоор, телевиденеэр дамжуулагдадаг бэлэй. Тэрэнэй бэшэһэн рассказуудай «һарата һүнинүүд» гэжэ ном 1961 ондо хэблэгдээ. Удаань «Бусахал даа хабар» гэжэ повесть (1964 он), «Весна вернётся» (1967 он), «Һарата һүни» (1977 он) гэһэн уянгата рассказуудайнь суглуулбаринууд Буряадай номой хэблэлээр гараа һэн.
Ким Шогдопович Цыденов олон жэлдэ Үльдэргынгөө һургуулида багшалһан, һуралсалай талые даагшаар, директорээр ажаллаһан юм. Мүн ВЛКСМ-эй Буряадай обкомой гэшүүн ВЛКСМ-эй XIV съездын делегат байгаа.
Ким Цыденов... Мүнхэ эрьесэтэ ажабайдалай урасхал сооһоо сэсэг набшата, хараасгайн дуута, эртынгээ, үшөө налуухан эрьедэ гээгдэһэн нүхэдэй дунда тэрэнэй дүрэ элеэр дурсагдадаг. Юуб гэхэдэ, Турын, Булганай, Обоотын үбэрһөө урагшаа нэмжыһэн дайдада рассказуудайнь эдир геройнуудай — нэгэ үеынь нютагаархидай, тэрэ тоодо миниишье бага наһан үнгэрөө.
Алтан дэлхэйдэ эдлэхэ ажабайдалай эхин — бага наһаяа арюунаар дурсажа, дулааханаар түүрээхэ гээшэ оюун бодолой, сагаан һэшхэлэй хэрэг даа. Ким Цыденов эгээл тиимэ бодолтой, һэшхэлтэй, үшөө тиигээд оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байгаа.
Тэрэнэй эдир наһан Үльдэргэдөө үнгэрөө. Тэрэнэй эхин түрүүшын зохёолнуудай уг изагуурынь тэндэһээл үндэһэтэй. Энэрхы һайхан сэдьхэлтэй Цырмаа эжытэеэ Бүтүү, Хүреэтын малдашье байгаа. Зунай үбһэ хуряалгын үедэ дабаанай хоёр тээхи дурсагдагша газарнуудай Сэрээтэрэй бригадын үбһэшэншье ябаа. Тиихэдэ нютагтаа багаһаа хойшо үелһэн гурбан нүхэд: Шэтын мединститудай студент Аюр-Жана Раднаев, Буряадай багшанара институдай студентнэр Сергей Цырендоржиев, Ким Цыденов гэгшэд гараар сабшахадаа, сомоо хаяхадаа, зондоо магтуулагша бэлэй. Үгышье һаа үбһэ хуряалгын урда тээ, Зүүн Үльдэргынгөө һургуулиин багахан байшангай урдахи һандай дээрэ уран зохёол тухай үнгын һонин ушарнууд тухай урагшаа — Хаагын эхеэр үдэшэнһөө нааша ялабхиһан холын сахилгаан тухайшье һонин бодолтой хүбүүдэй эбдүүсэһэн хөөрэлдөөн үүрэй сайтар уни бутарагша һэн.
В.В. Куйбышевай нэрэмжэтэ Нарһатын дунда һургуулида һуража ябаха үеһөө Ким Цыденов уран зохёолоор һонирхожо эхилһэн, удаань студент ябахадаа, түрүүшынгээ шүлэг, рассказуудые республикын газетэнүүдтэ, хамтын согсолборинуудта толилуулһан байха юм. Гүнзэгы удхатай «Горхон» гэжэ шүлэгөө Ким Цыденов студент ябахадаа бэшэһэн байгаа.
— Юрэдөө, энэ хүбшэ, хадын аршаан булаг намһаа байха хүнэй һайхашаан харамаар юм байна, — гэжэ али нэгэнэймнай хэлэжэрхёод ябашаха жэшээтэй һаа, Ким Цыденов тэрээхэн булаг горхоной жэргэнэһэн эршын хүсые обёороод, газаа далайн долгидой эршэ нэмээн салгидажа байхыень хараһан байна ха юм.
«Эрхим һайн шүлэг гээшэ хэдыхэн хадааһан дээрэ байгуулагдадаг юм», — гэжэ Александр Блок хэлэһэн байдаг. «Хадааһан» гээшэнь «бодол» удхатай гэжэ тайлбарилая. Энэ үнэн үгын ёһоор ажабайдалай, байгаалиин үзэгдэлэй тон лэ һонирхогдоһон ажаглалтануудые шүүжэ абаад, поэт Ким Цыденов бодомжолһон, сэдьхэлэйнгээ байдалаар зэргэсүүлжэ, сэгнэжэ үзэһэн байна ха юм.
Дээдын шанартай уянгын шүлэгүүд үе сагуудай нюрууда удха шанараа гээдэггүй гэжэ мэдэнэбди. Эпическэ шэнжэтэй, нэгэ амяар бэшэгдэһэн энэ шүлэг буряад эрхим шүлэгүүдэй тоодо нэрлэгдэхэ эрхэтэй. Тиимэһээ тэрэ буряад һурагшадай һуралсалайнгаа номһоо сээжэлдэжэ, бодолоо гүйлгэбэл, урмашамаар бэлэй.
Ким Цыденов эдир наһанһаа захалжа, уран зохёолой, эрдэм ухаанай номуудые элбэгээр уншаһан, шудалһан, олон юумэ һониноор хөөрэжэ, тайлбарилжа үгэдэг, үргэн мэдэсэтэй, бэлэдхэл ехэтэй хүн байгаа. Эдэ бүгэдэһөө уламжалан һонирхолыньшье ехэ һэн. ВЛКСМ-эй ЦК-гай орган болохо «Смена» журналай ерэхые хүлеэжэ абаһаар, кроссвордыень хуруу хухадгүй таажа, бахархагша бэлэй.
Уран гартайень урмашан харагша бэлэйбди. Ородой, Баруун Европын, Америкын уран зураашадай суута зурагууд тухай удхалан хөөрэхэ.
— Багаһаа хойшо үбэл, зунгүй Бүтүү, Хүреэтэ нютагуудаа харана, үзэнэбди. Алинииень, юрэдөө, гоёшоохобши? — гэхэдэм нюдөөрөө саанаһаа энеэбхилээд:
— Зай, ши юун гэхэбши?..
— Би гү? Би Бүтүүмни гоё гэхэ байнаб. Багаһаа хойшо эхинһээнь эхилжэ, бухал шэрэһэн, дулаахан манан соонь мори манаһан. Хушуунһаа бэшыень косилкаар сабшаһан, аргагүйл дүтэ, дулаанаар һанагдаха байнал, — гэбэб.
— Тэрэшни зүб ааб даа. Теэд би Хүреэтэ гоё зурагтай гэхэ байнаб. Илангаяа түглэнүүдынь Левитанай зурагуудые һануулдаг. Левитанай зурагууд Хүреэтые һануулдаг гээ һаам, зүбшуү ха. Тиигээдшье Хэлбэндын нуур халбайжа — гоёл даа, илангаяа хабар, намартаа шубуудай дуунаар, — гээ һэн. Тэрээнһээ хойшо ябаган түглэнүүдтэй Хүреэтынгээ голые удхалан хаража урмашадаг болонхойб.
— Эдэ үүлэнүүдэй үгы һаа, хооһон огторгой — ехэл һонигүй, уйтай байха һэн ха гү, — гэжэ нэгэтэ бэшэ хэлэгшэ һэн.
—Үүлэнүүдш элдэбын ха юм даа, наранай туяада нюдэ һаргаама, һүүдэр талаһаа нүүрһэн хара — һүмбэр ехэ ууланууд шэнги, һүмэ ехэ ордонгууд мэтэ юумэнуүд газар дээгүүр гайхууланшьегүй, зоргондоо сүлөөтэй тамаржа ябахань гайхалтай гээшэ аабза, — гээ бэлэй. Нээрээшье, ороймнай огторгой сүбыхэшье үүлэгүй болошог даа.., яагаа һанагдаагүй дэлхэй, замбиин хоорондын хэмжээн соо жэшэжэ, хаража үзэнэ гээшэб гэжэ бодомжолоо һэм.
Турын ташалангай һүүл — хабсагайн тэндэ, һалхитын адагта гурба-дүрбэн нарһан манай багада ургажа һуугша бэлэй. Обоотын зүүн тээһээ хойшоо, Бага-Булганай баруугаар Үдые уруудажа харахада, тэдэ нарһад ехэл һонин, ямар нэгэн үээсхэлэн мэтээр үзэгдэгшэ һэн. Юуб гэхэдэ, тэндэ ургаһан нэлэнхы нарһан түглэ тэрэ ганга хабсагайе хүсэтэй үндэһөөрөө гагнаһан мэтээр, нураангүй барижа байдаг һэн. Тиимэһээ талада гараһан тэдэ нарһад хабсагайе барижа байһан хүсэтэй нарһадай зоримгой хүбүүд шэнгеэр Кимдэ үзэгдэжэ болоо. Юрэдөөл, тон багахан хэмжээнэй зураг тоһон шэрээр Ким зураад, рама соо һуулгажа ханадаа үлгэһэн юм. Тэндэнь нарһан түглэтэй холын тэрэ хабсагай дээрэхэнэ үдэшын шаргал-улаан толоной һүүлшын туяа ялбайна. Наана, доронь буужа байһан боро хараан соо тэдэ хүсэтэй нарһадай тала руу эльгээһэн зоримгой хүбүүд мэтэ хэдэхэн нарһад бүрылдэнэ. Удхатай зураг, һонин зураг. Юундэ һонин бэ гэхэдэ, тэдэ нарһаднай үгы болоһоор үни заяанай даа.
Тиигээд нютагаа ошожо, гэртэнь ороходоо, гушаад жэлэй саана Кимэйнгээ хаража мүнхэлһэн, тэрэ һалхитын адагай үзэсхэлэнтэ нарһадые боро хараанаар зураглаһан шэгтэнь ойндоо һэргээн байхадаа, таагдашагүйхэн шэдитэ бэлигэйнь шагаабари-сонхоор нютагайнгаа үнгэрһэн үеын холын уняарта үдэшые, тэрэ дулаахан голые аярхан мэдэрдэгби.
Ким Цыденов зохёолнууд соогоо гол түлэб хүнэй наһанай арюухан үглөөе, тэрэнэй шүүдэртэй ногоон зүлгэ хаһые эхэ байгаалиингаа энгэртэ мэшэеэн хаража, оюун бэлигэйнгээ мэдэрэлээр түрэл арадтаа түүрээжэ эхилһэн ябаал…
Ким Цыденовэй бэшэһэн шүлэг, рассказууд реслубликын газетэнүүдтэ, хамтмын болоод эстрадын суглуулбаринуудта толилогдодог, радиогоор, телевиденеэр дамжуулагдадаг бэлэй. Тэрэнэй бэшэһэн рассказуудай «һарата һүнинүүд» гэжэ ном 1961 ондо хэблэгдээ. Удаань «Бусахал даа хабар» гэжэ повесть (1964 он), «Весна вернётся» (1967 он), «Һарата һүни» (1977 он) гэһэн уянгата рассказуудайнь суглуулбаринууд Буряадай номой хэблэлээр гараа һэн.
Ким Шогдопович Цыденов олон жэлдэ Үльдэргынгөө һургуулида багшалһан, һуралсалай талые даагшаар, директорээр ажаллаһан юм. Мүн ВЛКСМ-эй Буряадай обкомой гэшүүн ВЛКСМ-эй XIV съездын делегат байгаа.
Ким Цыденов... Мүнхэ эрьесэтэ ажабайдалай урасхал сооһоо сэсэг набшата, хараасгайн дуута, эртынгээ, үшөө налуухан эрьедэ гээгдэһэн нүхэдэй дунда тэрэнэй дүрэ элеэр дурсагдадаг. Юуб гэхэдэ, Турын, Булганай, Обоотын үбэрһөө урагшаа нэмжыһэн дайдада рассказуудайнь эдир геройнуудай — нэгэ үеынь нютагаархидай, тэрэ тоодо миниишье бага наһан үнгэрөө.
Алтан дэлхэйдэ эдлэхэ ажабайдалай эхин — бага наһаяа арюунаар дурсажа, дулааханаар түүрээхэ гээшэ оюун бодолой, сагаан һэшхэлэй хэрэг даа. Ким Цыденов эгээл тиимэ бодолтой, һэшхэлтэй, үшөө тиигээд оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байгаа.
Тэрэнэй эдир наһан Үльдэргэдөө үнгэрөө. Тэрэнэй эхин түрүүшын зохёолнуудай уг изагуурынь тэндэһээл үндэһэтэй. Энэрхы һайхан сэдьхэлтэй Цырмаа эжытэеэ Бүтүү, Хүреэтын малдашье байгаа. Зунай үбһэ хуряалгын үедэ дабаанай хоёр тээхи дурсагдагша газарнуудай Сэрээтэрэй бригадын үбһэшэншье ябаа. Тиихэдэ нютагтаа багаһаа хойшо үелһэн гурбан нүхэд: Шэтын мединститудай студент Аюр-Жана Раднаев, Буряадай багшанара институдай студентнэр Сергей Цырендоржиев, Ким Цыденов гэгшэд гараар сабшахадаа, сомоо хаяхадаа, зондоо магтуулагша бэлэй. Үгышье һаа үбһэ хуряалгын урда тээ, Зүүн Үльдэргынгөө һургуулиин багахан байшангай урдахи һандай дээрэ уран зохёол тухай үнгын һонин ушарнууд тухай урагшаа — Хаагын эхеэр үдэшэнһөө нааша ялабхиһан холын сахилгаан тухайшье һонин бодолтой хүбүүдэй эбдүүсэһэн хөөрэлдөөн үүрэй сайтар уни бутарагша һэн.
В.В. Куйбышевай нэрэмжэтэ Нарһатын дунда һургуулида һуража ябаха үеһөө Ким Цыденов уран зохёолоор һонирхожо эхилһэн, удаань студент ябахадаа, түрүүшынгээ шүлэг, рассказуудые республикын газетэнүүдтэ, хамтын согсолборинуудта толилуулһан байха юм. Гүнзэгы удхатай «Горхон» гэжэ шүлэгөө Ким Цыденов студент ябахадаа бэшэһэн байгаа.
— Юрэдөө, энэ хүбшэ, хадын аршаан булаг намһаа байха хүнэй һайхашаан харамаар юм байна, — гэжэ али нэгэнэймнай хэлэжэрхёод ябашаха жэшээтэй һаа, Ким Цыденов тэрээхэн булаг горхоной жэргэнэһэн эршын хүсые обёороод, газаа далайн долгидой эршэ нэмээн салгидажа байхыень хараһан байна ха юм.
«Эрхим һайн шүлэг гээшэ хэдыхэн хадааһан дээрэ байгуулагдадаг юм», — гэжэ Александр Блок хэлэһэн байдаг. «Хадааһан» гээшэнь «бодол» удхатай гэжэ тайлбарилая. Энэ үнэн үгын ёһоор ажабайдалай, байгаалиин үзэгдэлэй тон лэ һонирхогдоһон ажаглалтануудые шүүжэ абаад, поэт Ким Цыденов бодомжолһон, сэдьхэлэйнгээ байдалаар зэргэсүүлжэ, сэгнэжэ үзэһэн байна ха юм.
Дээдын шанартай уянгын шүлэгүүд үе сагуудай нюрууда удха шанараа гээдэггүй гэжэ мэдэнэбди. Эпическэ шэнжэтэй, нэгэ амяар бэшэгдэһэн энэ шүлэг буряад эрхим шүлэгүүдэй тоодо нэрлэгдэхэ эрхэтэй. Тиимэһээ тэрэ буряад һурагшадай һуралсалайнгаа номһоо сээжэлдэжэ, бодолоо гүйлгэбэл, урмашамаар бэлэй.
Ким Цыденов эдир наһанһаа захалжа, уран зохёолой, эрдэм ухаанай номуудые элбэгээр уншаһан, шудалһан, олон юумэ һониноор хөөрэжэ, тайлбарилжа үгэдэг, үргэн мэдэсэтэй, бэлэдхэл ехэтэй хүн байгаа. Эдэ бүгэдэһөө уламжалан һонирхолыньшье ехэ һэн. ВЛКСМ-эй ЦК-гай орган болохо «Смена» журналай ерэхые хүлеэжэ абаһаар, кроссвордыень хуруу хухадгүй таажа, бахархагша бэлэй.
Уран гартайень урмашан харагша бэлэйбди. Ородой, Баруун Европын, Америкын уран зураашадай суута зурагууд тухай удхалан хөөрэхэ.
— Багаһаа хойшо үбэл, зунгүй Бүтүү, Хүреэтэ нютагуудаа харана, үзэнэбди. Алинииень, юрэдөө, гоёшоохобши? — гэхэдэм нюдөөрөө саанаһаа энеэбхилээд:
— Зай, ши юун гэхэбши?..
— Би гү? Би Бүтүүмни гоё гэхэ байнаб. Багаһаа хойшо эхинһээнь эхилжэ, бухал шэрэһэн, дулаахан манан соонь мори манаһан. Хушуунһаа бэшыень косилкаар сабшаһан, аргагүйл дүтэ, дулаанаар һанагдаха байнал, — гэбэб.
— Тэрэшни зүб ааб даа. Теэд би Хүреэтэ гоё зурагтай гэхэ байнаб. Илангаяа түглэнүүдынь Левитанай зурагуудые һануулдаг. Левитанай зурагууд Хүреэтые һануулдаг гээ һаам, зүбшуү ха. Тиигээдшье Хэлбэндын нуур халбайжа — гоёл даа, илангаяа хабар, намартаа шубуудай дуунаар, — гээ һэн. Тэрээнһээ хойшо ябаган түглэнүүдтэй Хүреэтынгээ голые удхалан хаража урмашадаг болонхойб.
— Эдэ үүлэнүүдэй үгы һаа, хооһон огторгой — ехэл һонигүй, уйтай байха һэн ха гү, — гэжэ нэгэтэ бэшэ хэлэгшэ һэн.
—Үүлэнүүдш элдэбын ха юм даа, наранай туяада нюдэ һаргаама, һүүдэр талаһаа нүүрһэн хара — һүмбэр ехэ ууланууд шэнги, һүмэ ехэ ордонгууд мэтэ юумэнуүд газар дээгүүр гайхууланшьегүй, зоргондоо сүлөөтэй тамаржа ябахань гайхалтай гээшэ аабза, — гээ бэлэй. Нээрээшье, ороймнай огторгой сүбыхэшье үүлэгүй болошог даа.., яагаа һанагдаагүй дэлхэй, замбиин хоорондын хэмжээн соо жэшэжэ, хаража үзэнэ гээшэб гэжэ бодомжолоо һэм.
Турын ташалангай һүүл — хабсагайн тэндэ, һалхитын адагта гурба-дүрбэн нарһан манай багада ургажа һуугша бэлэй. Обоотын зүүн тээһээ хойшоо, Бага-Булганай баруугаар Үдые уруудажа харахада, тэдэ нарһад ехэл һонин, ямар нэгэн үээсхэлэн мэтээр үзэгдэгшэ һэн. Юуб гэхэдэ, тэндэ ургаһан нэлэнхы нарһан түглэ тэрэ ганга хабсагайе хүсэтэй үндэһөөрөө гагнаһан мэтээр, нураангүй барижа байдаг һэн. Тиимэһээ талада гараһан тэдэ нарһад хабсагайе барижа байһан хүсэтэй нарһадай зоримгой хүбүүд шэнгеэр Кимдэ үзэгдэжэ болоо. Юрэдөөл, тон багахан хэмжээнэй зураг тоһон шэрээр Ким зураад, рама соо һуулгажа ханадаа үлгэһэн юм. Тэндэнь нарһан түглэтэй холын тэрэ хабсагай дээрэхэнэ үдэшын шаргал-улаан толоной һүүлшын туяа ялбайна. Наана, доронь буужа байһан боро хараан соо тэдэ хүсэтэй нарһадай тала руу эльгээһэн зоримгой хүбүүд мэтэ хэдэхэн нарһад бүрылдэнэ. Удхатай зураг, һонин зураг. Юундэ һонин бэ гэхэдэ, тэдэ нарһаднай үгы болоһоор үни заяанай даа.
Тиигээд нютагаа ошожо, гэртэнь ороходоо, гушаад жэлэй саана Кимэйнгээ хаража мүнхэлһэн, тэрэ һалхитын адагай үзэсхэлэнтэ нарһадые боро хараанаар зураглаһан шэгтэнь ойндоо һэргээн байхадаа, таагдашагүйхэн шэдитэ бэлигэйнь шагаабари-сонхоор нютагайнгаа үнгэрһэн үеын холын уняарта үдэшые, тэрэ дулаахан голые аярхан мэдэрдэгби.
Ким Цыденов зохёолнууд соогоо гол түлэб хүнэй наһанай арюухан үглөөе, тэрэнэй шүүдэртэй ногоон зүлгэ хаһые эхэ байгаалиингаа энгэртэ мэшэеэн хаража, оюун бэлигэйнгээ мэдэрэлээр түрэл арадтаа түүрээжэ эхилһэн ябаал…
