«...Һайхан сэдьхэлээр һалбарха»

   Тэрэ үдэшэ Бэшүүрэй районой эгээл зүүн захын ажахы болохо Бодонгуудай совхозой түб – Шанага тосхоной соёлой байшанда нютагай ажалшад олоороо суглараа һэн. Фойе соо энэ нютагһаа гараһан алдарта уран зохёолшо Ц. Доной (Цыденжаб Дондупович Дондубоной) зохёохы ажал ябуулгада зорюулагдаһан ханын газетэнүүд-планшедүүд болон зохёолнуудайнь удха тодорхойлһон зурагууд олоор табигдаа. Тэдэ бүгэдые Шанагын эхин һургуулиин эдир һурагшад багша Дулма Токтохоевна Дармаеватаяа үбэлһөө хойшо ханалгатайгаар бэлдэжэ, зохёоһон байба.

     Ц. Доной 85 жэлэй ойдо зорюулагдаһан дурасхаалай үдэшые совхозой парткомой секретарь Аркадий Жамьянович Мункуев оролто үгөөр нээхэ зуураа республикын Уран зохёолшодой холбооной үмэнэһөө зорижо ерэһэн Буряадай АССР-эй арадай поэт Цырен-Дулма Дондокова, уран зохёолшо Цырен-Дондок Хамаев гэгшэдые, мүн лэ Улаан-Үдэ хотоһоо бууһан Ц. Доной анханай наһанай нүхэр Чимитцу Дэлгэровна Дондубон, уран зохёолшын ехэ хүбүүнэй хүбүүн Владимир Молотович Дондубон, аша Баир Доржиевич Гомбоев болон уран зохёолшын дүү Цыбикдоржо Будаевич Дондубон болон бусад түрэлхидыень амаршалжа, халуун баяр хүргэбэ.

     Бодонгуудай совхозой директор Хүндэлэлэй орденто Мунко Ешеевич Очиржаповта үгэ үгтэнэ. Тэрэ һүүлэй жэлнүүдтэ нютагайнгаа ажахын туйлаһан амжалтанууд тухай айлшадтаа хөөрэхэ зуураа:
     – Манай эндэһээ гараһан бэлигтэй зохёолшынгоо түрэһөөр 85 жэлэй ойе багшанарайнгаа болоод совхозойнгоо залуушуулай эдэбхеэр түрэһэн нютагтань түрүүшынхиеэ үнгэргэхэ гэжэ шиидээбди. Гэбэшье, энээхэн, хаяа хадхажа һуурижаһан хүршэ Потанино һууринаймнай дунда һургуулида Ц. Доной нэрэмжэтэ кубогта хүртэхын түлөө бүхэ барилдаагаар эдиршүүлэй мүрысөөн жэл бүри, апрелиин тэнгээр үнгэргэгдэжэ, заншалта болонхой юм, – гэжэ Мунко Ешеевич онсолон тэмдэглэбэ. – Байгша оной тоосоогоор үглөөдэр эхилхэ тэрэ мүрысөөндэ хамта дээрээ 12 команда ерэхэ болонхой. Тэрэ хадаа районой түб – Бэшүүрһээ, Шэбэртэһээ, Мухар-Шэбэрһээ, Улаан-Үдэһөө болон бусад газарнуудһаа, мүн хүршэ Шэтын областиин Петровск-Забайкальска районой Обор-Үнгөө нютагһаа ерэхэ юм. Хойто жэлдэ энэ Шанага тосхондоо дунда һургуули нээгээд, Ц. Доной нэрэмжэтэ болгохобди. Тиигэжэ одоошье үхибүүдэйнгээ тоонто дээрэ түрэлхи хэлэеэ шудалха, хүгжөөхэ, уг удамайнгаа анханай ёһо заншалнуудые сахижа һураха хэрэгые шэнэ ёһоной шатада гаргаха байнабди, – гэжэ нүхэр Очиржапов мэдүүлбэ.

     Удаань Россин Федерациин һургуулиин габьяата багша, Шанагын эхин шатын һургуулиие эрхилэгшэ Д. Т. Дармаева «Ц. Доной зохёохы болон ниитын ажал ябуулга тухай» сугларагшадта һонирхолтойгоор хөөрэхэдөө:
     – Буряад литературын үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн Ц. Доной номууд ехэл хомор. Манай нютагһаа гараһан зохёолшон иимэ номуудые бэшэһэн, хэблүүлһэн юм гэжэ номуудайнь үгы дээрэһээ энэ зурагуудые зуража, нэрэнүүдыень харуулна гээшэбди, – гээд Дулма Токтохоевна ханада үлгөөтэй «Ц. Доной номууд» гэһэн витринэ тээшэ зааба. – Хэһэн бүтээһэн уран бэлигтэй ажалыень нютагайхидтаа, залуу үетэндөө энэ мэтээр харуулжа байхамнай, эшхэбтэр гээшэл даа…

     Шанага нютагай ветерануудай соведэй түрүүлэгшэ Дугар Цыренович Тогошеев, гушаад онуудта Цыденжаб Дондупович Дондубоной республикын Арадай эрдэм һуралсалай комиссар ябахадаа, урдань үзэгдөө харагдаагүй, ялагар салагар «Эмкэ» машинаар нютагаа ерэдэгыень, улад зонойнгоо һуудал байдалаар, үхибүүдэй һуралсалаар һонирходогыень дурсажа хөөрэбэ.

     Поэтесса Цырен-Дулма Дондокова анхан Буряадай номой хэблэлэй һуралсалай литературын редакцида ажаллажа байхадаа, Ц. Доной сэнтэй заабаринуудые абадаг байһан тухайгаа, тэрэ үедэ шэнэ бүтээл зохёолнуудыень хүлеэжэ, ханан уншадаг, шудалдаг байһан тухайгаа дурсан хөөрөө. 

      – Ц. Доной дурасхаалда зорюулагдаһан уран зохёолой үдэшэнүүд урда тээнь Шэбэртын дунда һургуулида үнгэргэгдэдэг байгаа. Харин мүнөө энэ нютагтань анха түрүүшынхиеэ боложо байхань – ехэл дэмбэрэлтэй гээшэл, – гэжэ уран зохёолшо Ц-Д. Хамаев мэдүүлбэ. – Саашадаа энэ багай бага һуурин нютагуудай балшар үетэн ерэхэ жэлһээ хараалагдаһан дунда һургуулидаа түрэлхи хэлэ, литератураяа шудалхань ха юм. Тиигэжэ ерээдүй сагта Шанагын шэнэ һургуулиһаа шэнэ бэлигтэн тодоруулагдахал байха. 
     – Гуша гаран онуудай һүрөөтэй жэлнүүдтэ миниишье эсэгэ тушаагдажа, хэһээлтэ тамын газарта һалаһан юм. Тэдэ бүгэдын хилэнсэггүй сэхэ сэбэр хүн нэрые һэргээжэ, шэнэ сагай үетэндэ хүргэжэ мүнхэжүүлхэ гээшэ тон зүб, – гэжэ ажалай ба дайнай ветеран Бадма Жамбалтарович Жамбалтаров Ц. Дон тухай дурсалгынгаа үгэ соо тэмдэглээ һэн.

     Ц. Доной дүү, ажалай ветеран 76 наһатай Цыбикдоржо Дондупович Дондубон гэр бүлынгөө намтар, аханар тухайгаа уяран дурсаба:
     – Гурбан аха, дүү хүбүүд агша бэлэйбди. Ехэмнай Цыденжаб, удаадахимнай Цыдендоржо юм һэн. Цыдендоржомнай 80 наһандаа мордоһоор хоёр жэл болобо даа. Намдаал адли бүхы наһаараа нютагайнга хара хүдэлмэри хэжэ үнгэрөө һэн. Тэрэмни 3 хүбүүтэй, 2 басагатай, бинь 3 хүбүүтэй, 4 басагатай хүм. Дондубонтон хотон яһалал үдөө, үрэжөө юм гээшэ. Ехэ ахамнай анханай һэргэг, нягта, нарин хүн юм һэн. Бүри багашаг ябахадамнай, маанадаа үбһэ сабшуулжа һургаһан, тэрэ нягта нарин һургаалыень үе наһандаа, мүнөөшье болотор һанажа, мэдэжэ ябадагби. Ахынгаа тушаагдажа һалаад, хүндэтэ нэрынь сагаалагдатар – тэрэ туулган хүндэ хорин жэл соо үлүү үгэ хэлэхэ аргагүй, хүнэй харасаһаа далтиржа, хүн түрэһэн бэеынгээ хүсэ мэдүүлэн хүдэлжэ. сэхэ сэбэрээр ябахаһаа сэсэн юумэн манда байгаагүйл. «Үнэн юумэн – үнөөрөө, үнэгэн малгай – зүһөөрөө» гэжэ арад зоной хэлсэдэгээр, мүнөө үедэ хамаг юумэнэй зүб тээшээ шиидхэгдэжэ, һайхан заяанай мандажа байхань гайхалтайл гээшэ. Иимэ сагта хүн бүхэмнай хүгшэн, залуугүй һайхан сэдьхэлээр һалбарха, һайхан хэрэгээ эрхилхэл зэргэтэй гээшэ, – гэжэ Цыбикдоржо Будаевич Дондубон хэлээ бэлэй.

     Энэ дурасхаалай үдэшэдэ хабаадалсаһан партиин Бэшүүрэй райкомой секретарь Сергей Пурбуевич Будажапов: 
     – Иимэрхүү үдэшэ үнгэргэжэ байха гээшэ ехэл һайн байна. Манайда уран бэлигэй алишье һалбарида хабаяа үзэхэ залуушуул олон. Тэдэнэй угай шадабариие мүнөөнһөө, түрэлхи хэлэнэйнь хэшээлнүүдтэ түшэглэн элирүүлхэ, тодоруулха ёһотойбди, – гэжэ  хэлэбэ. 

     Удаань Ц. Доной аша хүбүүн партиин Бэшүүрэй райкомой инструктор Аюр Гомбоев, комсомолой райкомой секретарь Юлия Баторова гэгшэд үгэ хэлэжэ, Буряадай бэлигтэй уран зохёолшын бүтээлнүүдые уншажа, арадайнгаа хорёод, гушаад онуудай ажабайдалые тодоор хараһан мэтэ болодог, һургаал абажа байдаг тухайгаа мэдүүлээ һэн.

      Бодонгуудай совхозой гурбан отделениин үхибүүд Потанинай ород дунда һургуулида һурадаг юм. Шанага нютагай басаган Анна Бальжинимаевна Самандуева тэндэ ород хэлэ, литература заадагшье һаа, нютагайнгаа һурагшадтай хамта Ц. Доной «Хиртэһэн һара» гэжэ зохёолоор сценкэ зохёожо, сугларагшадта харуулһан, тэдэниие хүхеэһэн байна. Мүн энэ үдэшэ анханай ирагуу хоолойтой, 78 наһатай ажалай ветеран Дэжэдмаа Улзытуева урданайнгаа мүн гушаад онуудта дуулагдадаг арадай дуунуудые һайханаар гүйсэдхэбэ.

      Үглөөдэрынь Шанагаһаа зүүлжээ, Эреэлжэ хадын үбэр хаяада, Хёлго хатанай хойморто оршоһон Аяга нютаг хүрэбэбди. Эндэ анхан Ц. Доной түрэһэн буусын һуури үлэнхэй.
      – Энээхэн һубагай урда захада, буусамнай байһан юм. Эндэл 18-тай басаган Шэбэртэһээ бэри боложо буугаа бэлэйб, – гээд Чимитцу Дэлгэровна Дондубон жэргэмэлэй дуугаар зэдэлэн байһан талын хоймор тээшэ заагаа һэн.

      Алад саашаа уруудаһан талын хүбөөгөөр һабалһан Хёлго голой саада бэеһээ нарһан тужанууд нэмжыгээд, хараани холо хүхэ уняараар нэмэригдэһэн уулануудтай ниилэжэ, энэ һайхан дайдын алас холын үргэлжэлэл болон үзэгдөө бэлэй.

      Ц. Доной багадаа үдэжэ, шэлдэг залуу хаһадаа хурим түрэеэ наяргаһан байшангынь зуһалан гэртэеэ хамта эндэһээ холо бэшэ оршоһон Хонхоло нүүлгэгдээд, шэнэ байшангуудай дунда хуушанайшье һаа, дахинаа эрьежэ байһан дууша хабарай түлэг соо набша, сэсэгээ надхуулха жэмэстэ һөөгүүдэй дундаһаа сэлмэг үндэр сонхонуудаараа наранай туяа тодон һуугаа һэн.