«Тэрээнһээ оюун түрэхэ...»

   
 Түрэл арадайнгаа урдын түүхээр һонирхон, элинсэгүүдэйнгээ эртын ажабайдал тухай мэдээнүүдэй хуудаһануудые иража, тэдэ бүгэдые үе сагай үндэрһөө жэшэжэ, арадайнгаа хүгжэлтэ дэбжэлтые сэгнэжэ абаха гээшэ хүн бүхэндэмнай хэмгүй ехэ һонирхолтой зүйл байха ушартай.

     Һүүлэй жэлнүүдэй хүбилган шэнэдхэлгын эрхэ байдалда СССР-эй арадуудай соёлой угай түүхээр һонирхол үргэдэжэ байнхай. Тиимэһээ совет болон революциин урда үенүүдэй мартагдаһан, багаар мэдээжэ байһан зохёолнуудай толилогдожо, олониитын һонирхол үүсхэдэгынь гайхалгүй.

     Түгэлдэр Тобоевой угай бэшэгэй 1863 ондо бэшэгдэһээр 125 жэлэй ойдо зорюулжа, республикын Уран эохёолшодой холбооной, мүн Буряадай эрдэмэй түбэй үүсхэлээр «Буряадуудай угай бэшэгүүд» тухай үргэн ехэ хөөрэлдөөнэй «түхэреэн  стол»  үнгэрһэн декабрь һарада  М. Горькиин  нэрэмжэтэ республиканска библиотекын конференц-зал соо үнгэргэгдөө һэн.

     Энэ уулзалгада манай республикын мэдээжэ уран зохёолшод, түүхэ, хэлэ, бэшэг шэнжэлдэг эрдэмтэд, совет болон партийна хүдэлмэрмлэгшэд, Улаан-Үдэ хотын олониитын түлөөлэгшэд, студентнэр хабаадалсаа. Тэрэшэлэн түрэл арадайнгаа, отогойнгоо, эсэгэнэрэйнгээ угай домогоор, ёһо заншалаар һонирходог, тэдэниие мэдэжэ, тэмдэглэжэ, сахижа ябадаг сэсэн шанартай олохон нүхэдэй Агаһаа, Яруунаһаа, Бэшүүрһээ, Сэлэнгэһээ, Зэдэһээ, Загарайһаа, Захааминһаа, Хурамхаанһаа, мүн бусадшье нютагуудһаа зорижо ерэһэниинь һонин байгаа.

     Уулзалгада хабаадагшадай һанамжа, дурадхалнуудай гол түлэбыень уншагшадайнгаа анхаралда табяад, саашадаа арадайнгаа урдын отог, эсэгэнэрэй түрүү үзэл бодолтой габьяа солотон тухай, мүн нютаг голойнгоо түүхэһээ манай редакцида бэшэжэ байхыень дурадханабди.

     Буряадай АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшын орлогшо, түүхын эрдэмэй кандидат, поэт Баир Дугаров энэ уулзалгые нээжэ, оролто үгэ хэлэбэ.

     — Революциин урда тээ буряад арад өөрын литературагүй байһан юм гэһэн һанамжа удаан саг соо баадхагдадаг байгаа. Манай хэдэ хэдэн эрдэмтэдэй шэнжэлгэ, тобшололнуудай ашаар дурсагдагша һанамжын буруу байһан ушар 50-яад, 60-аад онуудай үеэр гэршэлэгдээ һэн. Гэбэшье энэ ехэ аша туһатай хэрэг мүнөөшье болотор манай олониитэдэ ёһотоор дуулгагдаагүй байгаа гээшэ. Һүүлэй үедэ хэблэгдэһэн Совет ехэ энциклопеди соо «Сибириин бүхы арадууд сооһоо буряадууд лэ тон өөрын онсо шэнжэтэй бэшэмэл (литературатай) түүхэтэй юм» гэгдэнэ. Жэшээлхэдэ, «Д. Заяаевай Түбэд ошоһон тухай домог» 1760-аад онуудаар бэшэгдэһэн байгаа. Түбэдһөө, санскридһаа, ородһоо оршуулагдаһан буряад түүхын баримтанууд хуушан монгол үзэгөөр бэшэгдэдэг һааб даа. Тиимэһээ хуушан монгол бэшэг хадаа манай литературын анха түрүүшын зүйлнүүдые манда дамжуулһан бэшэг болонол. Совет засагай тогтоһон түрүүшын жэлнүүдтэ манай буряад газетэ, журнал болон номууд хуушан монгол бэшэг дээрэ гаража байгаа. Саашадаа латада орообди, удаань ород үээгтэ орожо, энэ бэшэг эрхилжэ байнабди. Тиимэһээ хуушан монгол бэшэг — манай элинсэгүүдэй түүхые мүнөө үедэ асарһан ехэ дэмбэрэлтэй холбоо-дамжуур боложо үгэһэн байна. Манай арадай түүхын ехэ сэнтэй угай олонхи бэшэгүүд Ленинградай, Москвагай, Эрхүүгэй, Шэтын, Улаан-Үдын жасануудта хадагалагдажа байдаг. Тэдэниие саашадаа шэнжэлжэ, үзэжэ, хэблэжэ, арад зонойнгоо үзэмжэдэ хүргэхэ зорилготойгоор энэ уулзалгамнай зарлагдаа һэн.

     Урда сагта арад зоноймнай хэрэг ябуулгын түүхэтэ баримтанууд хуу баран хуушан монгол бэшэгээр тэмдэглээтэй байна. Тиин гэһээ Буряадай эрдэмэй түбэй түүхэ шэнжэлдэг таһагта мүнөө болотор хуушан монгол үзэг холбожо хэншье һураагүй байһаар. Хуушан монгол бэшэг хадаа манай түүхэшэдэй хэрэглэхэ хэлэ, бэшэг болохо ёһотой. Саашадаа түүхэ шэнжэлхэ залуу кадрнуудые хуушан монгол бэшэгтэ һургаха, тэдэниие хизаар нютагайнгаа энэ шухала удха шанартай зүйлөөр зэбсэгжүүлхэ ёһотойбди, —гэжэ Баир Дугаров онсолон тэмдэглээ. Энээниие тон лэ зүбшөөхөөр байна.

      Буряадай Ниитын эрдэмэй институдай ахамад научна хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй кандидат Ц-А. Дугарнимаев буряадуудай угай бэшэгүүдэй удха шанар тухай тогтожо хэлэбэ.

     — Угай бэшэгэй түрүүшын зүйлнүүд 1723 гаран, 1730-аад онуудай үеэр бэшэгдэһэн байна гэһэн эрдэмтэ Г.О. Туденовэй тухайламжые бүримүһэн дэмжэмээр байна,— гэжэ үгэеэ эхилээ һэн. — Ушарынь хадаа 1727 ондо ород-хитадай хилэ табилгын үедэ дүүрэн эрхэтэ министрээр, мүн Хитадтай хэлсээ хэхээр Россин этигэмжэтээр граф С. Л. Владиславич-Рагузинский томилогдоод, Сибирь, Забайкали ерэхэдээ, хэлсээндэ бэлэдхэл болгон, Росси, мүн Хитад тээшэ улад зоной орохо мэдээнүүдые бүридүүлхыень манай хизаарай захиргаануудые баадхаһан байгаа. Тэрэ үедэ буряад хүн зон юуд, хэд гээшэбибди, ямар эсэгын, ямар отогой зон гээшэбибди гэхэ мэтын асуудалнуудые бүрин шиидхэжэ эхилһэн байгаа ха. Тиимэһээ энэ хэрэгтэнь ородой бүридхэлэй, бэшэлгын соёл гээшэ хуушан монгол бэшэгтэй буряадуудта ехэ туһа, нүлөө үзүүлһэн байха.

     Угай бэшэгүүдэй удха шанар тухай удаадахи гурбан тобшолол хэхэ байнаб: нэгэдэхеэр, угай бэшэгүүд саашадаа буряад арадай, тэрэнэй уран зохёолой түүхэ гээшые үргэнөөр, гүнзэгыгөөр, нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, дүүрэнээр бэшэхэ хэрэгтэ баримта болохо. Хоёрдохёор, мүнөөнэй олонхи зон хуушан монгол бэшэг мэдэхэгүйн шалтагаанаар угайнгаа бэшэг мэдэнэгүй. Тиимэһээ угай бэшэгүүдые оршуулжа хэблэхэ, буряад хэлэн дээрээ угай бэшэгүүдэй һонин баримтануудые согсолжо, дэбтэр номуудые гаргаха. Гурбадахяар, угай бэшэгүүдэй урдын хэлэн гэжэ айхабтар баян байгаа. Угай бэшэгүүдые уншаһан манай ахамад үеын уран зохёолшодой хэлэн энээндэ сэхэ гэршэ болоно. Мүнөөнэймнай уран найруулгын хэлэн айхабтар хожороо гэжэ гэмшэмээр. Энэ хэлээшэеэ баталхын тула Д.Д. Гэмпилон гэгшын бэшэһэн «Сэлэнгын угай бэшэг» сооһоо шүлэгөөр шахуу найруулагдаһан нэгэ хэһэгые нүхэр Дугар-Нимаев урматайгаар уншаба. 

     Зүүн Сибириин соёлой институдай багша Л.Б. Бадмаева сугларагшадай һонорто Вандан Юмсуновай 1875 ондо бэшэһэн «Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуурай туужа» тухай, энэ угай бэшэгэй XII бүлэгэй тус бүриинь удха тухай һонирхолтойгоор хөөрэжэ үгэбэ. В. Юмсунов (1823-1883) Хориин сагаан эсэгын ном бэшэгэй түлөөлэгшэдэй нэгэн байгаа. Тэрэ хадаа 1828 ондо Худанай голдо Англиин миссионернүүд Сара Эдвард Сталибрас гэгшэдэй нээһэн һургуулиие амжалтатайгаар дүүргээд, Хориин степной дүүмэдэ бэшээшээр томилогдоһон байгаа. В. Юмсунов дүүмэдэ хүдэлжэ байхадаа, зохёохы шэнжэтэйгээр баримтата түүхэнүүдые бэшэдэг, А.М. Позднеевэй «Үргөөгэй хутагтануудые» оршуулжа, хори буряадай «Эреэлдэй эзэн богдо хаан эрбэд соохор моритой» гэһэн туужые хуушан монголоор бэшэжэ абаһан юм.

     Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай багшанарай институдай профессор Ж.С. Сажинов:
     — Баргажанай буряадуудай угай найман бэшэгэй табаниинь хэблэгдэнхэй юм гэжэ дуулгаба. Тэдэнэй гурбыень, Саахар Хамнаевай гурбан хүбүүдэй багшанар болоһон хоёрынь, онсолон нэрлэбэл, Цыренжаб, Цэдэбжаб гэгшэд бэшэһэн байгаа. Элитэ эрдэмтэ Г.Н. Румянцев тэрэ «Баргажанай угай бэшэгүүдтэ» һайн тайлбари үгэбэшье, нютагай, тэндэхи уһа голнуудай нэрэнүүдые өхэ алдуутайгаар хэблүүлһэн байдаг. Хожомоо манай эрдэмтэд дурсагдагша согсолбориие анхаралтайгаар хинан шалгажа, алдуу дутууень заһаха аабза гэжэ этигэгдэнэ, — гэбэ. Гадна Жамсаран Сажинович Түгэлдэр Тобоевой хуушанай шараланги фото-зураг сугларагшадта харуулжа һолирхуулба.

     Эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Б. Доржиев «Сэлэнгын буряадуудай угай түүхэ» бэшэгшэ Д-Д.Ж. Ломбоцыренов тухай, тэрэнэй ажал ябуулга тухай хөөрэбэ. Тиихэдээ тэрэ угай бэшэгүүд соо 1338 ондо ажабайһан Тогоон Түмэр хаанай туужын бии байһые, мүн 1689 оной Галдан Бошогто хаанай буһалгаан тухай, бусадшье урда холын үймөөтэ үеын түүхын баримтануудые дуулгаба.

     Шэтын областиин Агын автономито округой Могойто нютагһаа ерэһэн Виктор Цыбенов, Цырен-Доржо Жамсаранов гэгшэд эртэ урдын элинсэг хулинсагуудайнгаа холын түүхээр ехэтэ һонирхожо, нютаг нугынгаа улад зоной хэр угай ама дамжан ерэһэн баримтата туужануудые бэшэжэ абадаг тухайгаа мэдүүлээд, манай Агада Түгэлдэр бэшэ, Түгэлтэр гэдэг юм, тиигэжэ хуушан монголооршье бэшээтэй байдаг гэжэ баталба. Хизаар нютагайнгаа, түрэл арадайнгаа түүхэдэ тон дуратай эдэ нүхэд, иимэрхүү уулзалгые уридшалан эртүүр, үргэнөөр соносхохо байгаа гэһэн һанамжаяа  элирхэйлбэ.

     Мүн лэ багшанарай институдай багша, философиин эрдэмэй кандидат Д.Д. Очиров үгэ абажа:
     — Орон соогоо боложо байгаа гайхамшагта хубилган шэнэдхэлгын ашаар бидэ өөһэдынгөө уг изагуурай үндэһэн эхиие үзэжэ, хаража эхилбэ гээшэбди. Энэ ехэ һайшаалтай хэрэг. Үнэхөөрөөшье, үндэһэн угайнгаа түүхэ мэдэхэгүй хүн гээшэ үшөөл болбосороогүй гэжэ тоологдохо зэргэтэй. Манай лекторнүүд улад зоной дунда үндэһэн соёл, түүхэ тухайгаа тэрэнэй дабажа гараһан зам тухай хөөрэжэ, олоной һонирхол татаха зэртэтэй. Үндэһэн хэлэн дээрэмнай уран зохёолой номууд хомор, тэдэ бага хэһэгээр хэблэгдэнэ. Минии үеын зоной багадаа хужарлажа уншаһан үльгэр, онтохонууд мүнөө хаанашье үгы болонхой. Алим тэрэ оньһон үгэнүүд, таабаринууд, үреэлнүүд? Минии дурадхаха зүйл гэхэдэ иимэ: нэгэдэхеэр, Буряадай номой хэблэлые ажахын тоосоонһоо гаргаха. Хоёрдохёор, Буряадай радио-телевидениин комитедэй «хүзүүн дээрэ» һуухыень Түбэй радио болон телевидениин корреспондентнүүдые болюулха. Тэдэнэй орондо буряад дамжуулгануудые олошоруулха. Гурбадахяар, Буряадай радио болон телевидениин дамжуулгануудые Агын, Усть-Ордын буряадай автономито округуудта дуулгадаг, харуулдаг болгохо. Мүн һаяар Улаан-Үдэ — Ага гэһэн авиарейс нээжэ, самолёдоор харилсаатай болгохо.
     Дүшөөд онһоо хойшо угай бэшэгүүдые согсолжо, шэнжэлжэ байдаг 89 наһатай, анханиинь Хэжэнгэ нютагай Цырен Эрдынеевич Эрдынеевай үгэ уулзалгада хабаадагшадай һонирхол татаа.

     — Олон жэлдэ угай бэшэгүүдые шэнжэлхэдээ, хуушан монгол хэлэ, бэшэгһээнь, буруугаар оршуулагдаһан зүйлнүүдые ологшо һэм. Хожом саашадаа угай бэшэгүүдые бүридхэгшэд тэдэ дутагдалнуудые усадхажа, эхэ бэшэгэйнь гуримда оруулха ёһотой, — гэжэ тэрэ онсолон тэмдэглээ.

     Буряадай эрдэмэй түбэй хүдэлмэрилэгшэ, түүхын эрдэмэй кандидат Т.М. Михайлов:
     — Угай түүхэ шэнжэлгээр бидэ 20-ёод, 30-аад онуудайнгаа үедэл тогтошонхой гээшэбди. Бүхы буряад арадай түүхээр хүдэлмэринүүдые бэшэхэ хэрэгтэй. Буряад арадай угай соёлой түүхээр ниитэ-политическэ журнал хэрэгтэй. Угай бэшэгүүдые нарибшалан шэнжэлжэ, научна тобшолол хэһэн хойноо хэблэжэ гаргаха, — гэһэн дурадхал оруулба.

     Хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор А.И. Уланов үгэ абажа, угай түүхэдэ манай һонирхолой үргэдэжэ байһан ушар ехэл һайн гээшэ гэжэ онсолон тэмдэглэбэ. «Энэ талаар хитад, монгол хэлэнүүдһээ һайн оршуулгануудые уншаа һэмди. Угай бэшэгүүдэй хэды ехэ сэнтэйе бидэ — эрдэмтэд һайн ойлгонобди. Угай бэшэгүүдэй һайн согсолбори ном хэблүүлхэ гэжэ дурадханаб», — гэбэ.

     Яруунын районой Эгэтын-Адаг нютагһаа 80 наһатай Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев ерэжэ, энэ уулзалгые анхаралтайгаар шагнаба. Рэгзэн Эрдынеевич сарюун хүнгэн зандаа, нютагайнгаа ниитын хэрэгтэ хэр угһаа оролдосо хэшээлээ харуулжа, хүн зондоо хэзээдэ хүндэтэй ябадаг юм. Энэ аха захатамнай мүнөөшье Эгэтынгээ-Адагай сомоной Соведэй депутадаар һунгагдаһан зандаа. Рэгзэн Эрдынеевич Хориин 11 эсэгын 78 хүбүүдые (хүхүүрнүүд) дам дамаарнь тоолоод, өөрынгөө Хүбдүүд гарбалтай Улаалзай хүхүүрэй 22 угые тордиһогүй тооложо үгэдэг гуримтай юм. Хүнэй нэгэ үеые дунда зэргээр 25 жэлээр абад үзэхэдэ, энэмнай 550 жэлэй саанахи  болоно.

     — Уг унгияа мартахагүй, һанажа, сахижа ябаха хэрэгтэ ехэл дэмбэрэлтэй хуралдаан боложо байна. Манай эрдэмтэд Үбэр Монголһоо угайнгаа баримтануудые оложо, асаржа үзыт, — гэжэ үндэр наһата, ехэ захата үгэеэ эхилээ һэн. — Буряад нютагуудаймнай зарим айлай абдар ханза соогуур хадагалагдаһан угай бэшэгэй үнэтэ зэндэмэнинүүд үзэмжэдэ гаргагдаха, табигдаха зэргэтэй. Буряад хэлэн дээрэ хүдөөдэ номууд хомор эльгээгдэнэ. Хуушан монгол бэшэгэй кружок эмхидхэхэ гээшэ ехэ зүб. Хуушан монгол дээрэ бэшэгдэһэн угайнгаа бэшэгүүдые залуу үетэмнай уншажа, дуулгажа дэлгэрүүлэг лэ. Мүн угайнгаа наадануудые, сагаалганай, һур харбаанай һайндэрнүүдые һэргээхээр болообди, — гэжэ Рэгзэн Эрдынеевич хандаба.

     Республикын Уран зохёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшэ Н.Г. Дамдинов:
     — Буряадай номой хэблэлые ажахын тоосоонһоо болюулха тухай РСФСР-эй, СССР-эй Хэблэлэй, номой худалдаа наймаанай болон полиграфиин талаар гүрэнэй комитедүүдтэ хандагдаха ушартай, — гэбэ. — национальна асуудалаар зарлагдаха ЦК-гай Пленумһээ урид энэ ябуулга хэхэ ёһотойбди. Угай бэшэгүүдые буряад, ород хэлэнүүд дээрэ оршуулжа гаргабал, һонин байха.

     Түүхын эрдэмэй доктор Ш.Б. Чимитдоржиев: «Нюуса тобшын» бэшэгдэһээр 750 жэлэй ой үргэнөөр тэмдэглэгдэхэеэ байна. Энэ талаар манай «Байгал» журнал хоёр хэлэн дээрээ материалнуудые гаргаха ёһотой. Усть-Ордатай, Агатай харилсаагаа үргэдхэхэ, һэргээхэ гээшэ тон зүб, — гэжэ тэмдэглэбэ.

     Захааминай районой Михайловка тосхонһоо ерэһэн уран зурааша, шүлэгшэ нүхэр Ц-Ж.Ц. Найданов гарбалайнгаа уг үеые тооложо зураһан тусхай альбомоо харуулжа байгаад:
     — Уг изагуураа хүндэлһэн, энэ ехэ һайшаалтай уулзалгада хабаадалсажа байһандаа баяртайб, — гэжэ мэдүүлбэ. — Би хадаа өөлэд түрэлэй хүнби. Анхан «һайн хаанай һамаргаанда» Монголһоо гараһан домогтойбди. Тэндэһээ ерэһээр 100 жэлэй үнгэрһэн хойно 4 хүбүүтэй Ходой гэгшэ манай уг эхилһэн гэхэ. Тиимэһээ энэ уг тоолоһон бэшэгэй ашаар түрэлхид гаралхидтаа 14 үеынгөө гарбалнуудые заажа байдагби, — гэбэ.

     Түүхын эрдэмэй доктор Р.Е. Пубаев:
     — Үнгэрһэн 50-яад жэл соо хуушан монгол бэшэг мэдэхэгүйн шалтагаанаар угай бэшэгүүд гол түлэб шудалагдаагүй гээшэ. Хориин, Сэлэнгын, Баргажанай буряадуудай угай бэшэгүүдые ами аминдань гурбан боти болгон хэблэхээр бэлдэнэбди. «Байгал» журнал буряад хэлэн дээрээ угай бэшэгүүдые толилхо байгаа. Буряадай бүхы дүүмэнүүдэй архивууд ёһотоор шэнжэлэгдээгүй байна. Хуушан монгол бэшэг мэдэхэгүйһөө байтагай буряад хэлэеэшье мэдэхэгүй, гол түлэб алба хаагшадай хүбүүд, басагад түүхэ шэнжэлхэ мэргэжэлтэд болохоор дугташадаг. Энэ ушарые бодожо үзэмөөр гээшэ.

     Тувын багшанарай институдай доцент С.Б. Дугарова Кызыл хотодо угай бэшэг, туужа шэнжэлгын асуудалаар эрдэмтэдэй клубай байгуулагдаһан тухай хөөрөөд:
     — Мүнөө үедэ, шэнэдхэлгын эрьесэ соо, түрэлхи хэлэ, бэшэгэймнай дахинаа һэргээгдэжэ захалһан сагта, буряад хэлэ, бэшэг зааха багшанарые бэлдэхэ хэрэгтэ нэн түрүүн шанга эрилтэ табихаар болоо. Тиимэһээ хуушан монгол бэшэг, буряад, ород хэлэнүүдэй грамматикын эрхим мэргэжэлтэ, доцент, хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй кандидат Даша-Нима Доржиевич Доржиевые Буряадай багшанарай институдай түрэлхи хэлэнэй кафедрада бусааха хэрэгые дары шиидхэхээр болоо,— гэжэ дурадхаба.

     Хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй кандидат Г.О. Туденов Буряадай эрдэмэй түбтэ арадайнгаа түүхын литературна зүйлнүүдые согсолжо байһан хүдэлмэри тухайгаа хөөрөөд, энэ ушарта хабаатай һонин материалнуудые комплексноор шэнжэлхэ, суглуулха экспедици ойрын сагта Үбэр Монгол эльгээхэ байгаа гэбэ. Мүн «Нюуса тобшо» хадаа бүхы монгол угсаатанай түүхэдэ мэдээжэ болоһон анха түрүүшын гайхамшагта зохёол болоно гэжэ тэрэ тэмдэглээ.

     РСФСР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, поэт А.Ж. Жамбалон саашадаа иимэрхүү хэмжээ ябуулгануудта нютагуудай үльгэр туужа олоор мэдэхэ зониие, буряад хэлэнэй багшанарые олоор хабаадуулха тухай, мүн автономито хоёр округто буряад номой наймаа һайжаруулха тухай хэлээ. Үндэһэн соёлоо улам эдэбхитэйгээр хүгжөөхэ зорилготойгоор Агын окргүйсэдкомдо соёлой талаар комитет байгуулагаа гэжэ мэдээсэбэ.

     Буряадай арадай поэтесса Ц-Д Д. Дондокова хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор Ц.Б. Цыдендамбаевай орхиһон ехэ хэмжээнэй гар бэшэгүүдһээ һонирхолтой баримтануудые дурдаад, Д-Р. Нвмжилоной хуушанай хоёр зүжэгүүдые буряад драмын театрта табиха байгаа гэһэн дурадхал оруулаа.

     Республикын Арадай эрдэм һуралсалай министерствын буряад һургуулинуудай талаар инспектор В.Ш. Ускеева:
     — Иимэрхүү «түхэреэн столой» уулзалгануудые районуудай редакцинуудта нютагай буряад багшанарай хабаадалгатайгаар үнгэргэбэл, һайн һэн. Автономито округуудта буряад хэлэ заалгаар семинарнуудые үнгэргэнэбди. Эрхүүгэй буряадуудай нютаг хэлэн дээрэ номуудые хэблүүлэгты гэжэ усть-ордынхид захидаг. Һуралсалай 3-дахи четвертьһээ захалжа, буряад интернат-һургуулиин зарим классуудта хуушан монгол бэшэг заажа эхилхэбди, — гэбэ. Археолог П.Б. Коновалов: Урданай угай бэшэгүүдые, үльгэр, туужануудые үхибүүдтэ уншуулха, шудалуулха хэрэгэй ехэ удха шанартай байһые тэмдэглэбэ. Манай угай үндэһэнүүд эгээл наада захыень абажа хэлэхэдэ, 3000 гаран жэлэй түүхэтэй байха. Хаймал шулуун хүүрнүүд энээниие гэршэлдэг. Хуннууд (гунны) хадаа монгол хэлэтэй эмхидхэгшэд байһан юм, — гэжэ онсолбо.

     МНР-эй Наукануудай академиин түбэд хэлэ, бэшэгэй секторые даагша, хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй кандидат, академик Дамдинсүрэнэй шаби Л. Хүрэлбаатар Москва командировкоор ошоһоноо бусаха замдаа энэ уулзалгада хабаадалсаба:
     — Би Монголой хуушан зохёолнуудые олон жэлдэ шудалнаб. Буряадай угай туужанууд манай академидэ хадагалагдажа байдаг. Иигэжэ арадайнгаа урдын түүхые сахижа, хойто үетэндэ тайлбарилжа байха гээшэ ехэ һургаал болохо зэргэтэй. Энэ ехэ хэрэгтэнь буряад анда нүхэдтөө ехэ амжалта хүсэнэб, — гэбэ.

     Зэдэһээ ерэһэн журналист Д.Ц. Аюшеев хуушан монгол бэшэгые Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институдай буряад хэлэ, бэшэгэй таһагай оюутанда арга заатагүй заажа эхилхэ гээшэ тон шухала гэжэ дурадхаба.

     Уран зохёолшо, Социалис Ажалай Герой Ц.Н. Номтоев:
     — «Сагаалган» гэжэ түрүүшымни ном 1930 ондо хуушан монголоор гараһан юм. Бидэ угай бэшэгүүдһээ жэшээ абажа һураабди. Гайхалтайл юумэн гээшэ — угай бэшэг гээшэ! Манай угта 5 хүбүүтэй Мозой үбгэн байһан юм. Тэрэ үеһөө захалжа, угайнгаа 20 үеые мэдэжэ байнаб. Элинсэгүүдэймнай ажабайдал тухай найруулжа, һайхан һаналаараа хожомой үеын манда хүргэһэн угай бэшээшэдэй хэрэгые бидэ мүн лэ һайханаар дурсан сэгнэхэ уялгатайбди, — гэжэ Цокто Номтоевич хэлээ.

     Табан час үлүүтэй саг соо үргэлжэлһэн энэ уулзалгын дүнгөөр буряад арадай урдын түүхые һэргээжэ, тэрэнииө шудалха хэрэгтэ нүлөөтэй хэмжээ ябуулганууд тушаа һанамжа, дурадхалнууд нэгэн дуугаар һайшаагдаа. Тэдэ бүгэдын бэелүүлэгдэжэ эхилхэдэ, манай улад зон үргэлжэдөө өөрынгөө эртын түүхээр одоолшье һонирхон хужарлаха, ажабайдалайнгаа хүгжэлтые сэгнэжэ ябаха байна ха юм.

     Энэ уулзалгын президиумэй хойморто хуушан монголоор, буряадаар, ородоор аржыса бэшэһэн уряал үлгөөтэй байба. Тэндэнь иигэжэ бэшээтэй: «Урдын хуушан бэшэг туужануудые һайтар унша. Тэрээнһээ оюун түрэхэ ба үзэсэ ехэтэй болохо...»

     Зүб даа. Элинсэгүүдэйнгээ түүхые һургаал болгон үзэжэ, арадайнгаа оюун бэлигые шата нэмээн үргэлжэлүүлхэ аргатайл манай үеын эрхэтэн!