Галта дуута ганса наһан...

      Буряадай сэхээтэнэй түлөөлэгшэ, 20-ёод, 30-аад онуудта манай республикада шэнэ үеын уран зохёолой үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн байһан Петр Никифорович Дамбиновай (далда нэрэнь Солбонэ Туяа) түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулагдаһан дурсалгын үдэшэ үнгэрэгшэ гарагай дүрбэндэ Буряадай ССР-эй Үндэһэтэнэй номой сангай байшанда үнгэргэгдэбэ.

      Буряадай Эрдэмэй түбэй, республикын Уран зохёолшодой холбооной эмхидхэһэн энэ хэмжээ ябуулгада студентнэр, журналистнууд, уран зохёолшод, эрдэмтэд болон Улаан-Үдэ хотын олониитын түлөөлэгшэд, мүн поэт Солбонэ Туяагай нютагаархид . — Усть-Ордагай округһоо айлшад олоороо суглараа. Тэдэнэй дунда поэдэй түрэл болохо Вера Трофимовна Трубачеева байба.

      Республикын Уран зохёолшодой холбооной правленнин түрүүлэгшэ Н Г. Дамдинов Буряадай Ниитын эрдэмэй институдай уран зохёолой таһагые даагша Ц-А.Д. Дугар-Нимаев хоёр дурсалгын үдэшые хүтэлбэ. Буряадай Эрдэмэй түбэй президиумэй түрүүлэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор В.Ц. Найдаков Солбонэ Туяагай зохёохы болон ниитын ажал ябуулга тухай элидхэл хээ.

      — Манай алдарта поэт, ниитын ажал ябуулагша Петр Никифорович Дамбиновай түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулжа. манай республикын газетэнүүд тэрэнэй ажабайдалай шатануудые тодорхойлһон ехэшье, һониншье материалнуудые эдэ үдэрнүүдтэ тунхаглаба. Би эдэ бүгэдые эндэ дахин дэлгэрэнгыгээр дабтахагүйб, харин буряадуудта бэеэ даанги байдал олгохо тухай, үндэһэн уран зохёолоо хүгжөөхэ онол арганууд тухай хэдэ хэдэн хурса статьянуудые Солбонэ Туяа бэшэһэн юм, — гэжэ нүхэр Найдаков мэдүүлээ. Үндэһэтэнэймнай гар урлалай искусство хадаа дасануудай уран шэмэглэлдэ тон тодоор үзэгдэнэ. Тиимэһээ шэнэ сагай урашуул эдэ бүгэдые шэнжэлхэ, тэдээнһээ һураха ёһотой гэдэг һэн. Гадна «Буряадуудые сэрэгтэ татаха хэрэгтэй гү?» гэһэн статья бэшэһэн байгаа. Эдэ мэтэнь зохёохы хэрэгэйнгээ түлэг соо ябаһан Солбонэ Туяае 1937 оной мартын 10-да харата муухайгаар тушаагдажа, 1938 оной октябриин 14-дэ, 46 наһандань, буудажа алаха балмад ябадалай эшэ үндэһэн болоһон байгаа. Солбонэ Туяа харшан янзаар хардаһан хэрэг 1957 ондо сагааруулагдаа һэн. Гэбэшье тэрэ сагһаа хойшо үнгэрөөд байһан 35 жэл соо тэрэнэй бэшэһэн зохёолнууд, статьянууд политическэ талаараа үшөө сагааруулагдаагүй байһаар. Тиимэһээ Солбонэ Туяагай, Базар Барадинай түүхэтэ үнэн зүб бүтээлнүүд, бэшэгүүд, тэмдэглэлнүүд шэлэгдэжэ хэблэгдэхэ, манай хойто үеынхидтэ дуулгагдаха ёһотой, гэжэ В.Ц. Найдаков онсолон тэмдэглээ.

      Солбонэ Туяагай һуража гараһан Жердовскиин хүдөө ажахын училищи хадаа Боохоной, Оһын буряадуудай өөһэдын хүсөөр, хожом саашадаа газар ажалаа эрдэм ухаанай үндэһөөр эрхилхэ зорилготойгоор байгуулагдаһан һуралсалай газар байгаа юм гэжэ удаалуулан үгэ хэлэһэн түүхын эрдэмэй доктор Т. М. Михайлов мэдүүлбэ. Гадна нүхэр Михайлов 1920 ондо Шэтэ хотодо  гарадаг байһан «Голос бурят-монгола» гэжэ газетэ сугларагшадта харуулжа һонирхуулаа. Тэрэнэй редактор С. Туяа байгаа. Бага хэмжээнэй тэрэ газетын түрүүшын нюурта Солбонэ Туяагай нютагай хүн, семоновтондо зэрлиг муухайгаар алуулһан М.Н. Богдановай фото-зураг поэдэй зорюулга шүлэгтэйгөөр үгтэнхэй.

      Поэдэй дүтын түрэлэй Вера Трофимовна Трубачеева абгаяа 1927 ондо һүүлшынхеэ хараһанаа уяран дурсаба.

      — Солбонэ Туяатай 1931 ондо танилсаа һэм. Хүн талаар ехэ ханамжатай, бидэ залуушуулдашье ёһолон бодожо, гарай мэндэ үгэдэг хүн бэлэй, — гээд Буряадай аха заха уран зохёолшо Ц.Н. Номтоев дурсаба. — Арадайнгаа түүхэ, домогуудые, үльгэр, онтохонуудые хэблэжэ эхилэе, ородой, совет классикын зохёолнуудые буряадшалжа гаргая гэжэ Солбонэ Туяа уряалагша һэн. Тиигэжэ Д. Фурмановай «Үймөөн», «Чапаев» мэтын зохёолнуудые оршуулаа. Энэ хэрэгтэ Баваасан Абидуевые хабаадалсуулжа, Н. Островскиин «Булад яажа хатуужааб?», «Шуурган дундуур түрөөшэд» гэхэ мэтэ зохёолнуудые оршуулһан юм. 1935 ондо 1200 мүр хэмжээтэй «Зориг» гэжэ түрүүшым ном — поэмэ Солбонэ Туяагай редакци доро гараһан юм. Хашалган хамалганай жэгшүүритэ үедэ энээхэн номоо нилээд далда газарта даража, хаажа ябаа хүм даа гээд, — Цокто Номтоевич хуушан лата үзэгөөр барлагдаһан тэрэ номоо дээрэ үргэн харуулба.

      Хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор А.И. Уланов 1928 ондо анха түрүүшынхеэ Улаан-Үдэ ерэхэдээ, тэрэ сагай поэдүүдэй эдэбхитэйгээр сугларжа, шүлэг зохёолнуудаа зүбшэдэг байһые дэлгэрэнгыгээр хөөрэбэ. Тэрэ мэтые Петр Никифорович Дамбинов шадамараар эмхидхэдэг, щүлэг найруулгын онол аргануудые дэлхэйн классическа зохёолнуудай жэшээ дээрэ харуулжа үгэдэг бэлэй. Мүнөөшье поэдүүдэй гар башэгүүдые уридшалан зүбшэн хэлсэжэ байдаг һаамнай, боро юрьеэнэй, түргэбшөөр бэшэгдэһэн шүлэгүүд, тэдэнэй согсолборинууд хомор лэ байха һэн, — гэжэ Алексей Ильич һануулба.

      Поэт Солбонэ Туяагай алдарта нэрые һургуулннуудта, уран зохёолой нэгэдэлнүүдтэ, хото, һууринуудай гудамжануудта олгожо, мүнхэлхэ тухай олон һанамжанууд хэлэгдээ.

      — Петр Никифорович Дамбиновай түрэһэн Заглиг һууринда тэрэнэй ажаһууһан гэрые, эдэлһэн байра байдалай хэрэгсэлнүүдые һэргээжэ, һэльбэн заһабарилжа, олониитын үзэсхэлэнэй газар болгохо байгаа гэһэн һанамжа түүхын эрдэмэй доктор, уран эохёолшо И.Е. Тугутов хэлэбэ.

      Поэт Солбонэ Туяагай дурасхаалда зорюулагдаһан энэ үдэшэ поэдүүд Н. Г. Дамдинов, В.К. Петонов, уран зохёолшо Ц.А. Жимбиев болон Солбонэ Туяагай нютагайнь Т.С. Балтуев мүн бусадшье нүхэд үе сагай эрьесэ тухай, галта дуута ганса наһан тухай гүнзэгы бодолтой үгэнүүдые хэлээ.