Уран зохёолшод тухай
Сагаан сэдьхэлтэй арадтаа соло дуудаа
10 февраля 2022
2502
Буряадай арадай поэт Галина Раднаевагай 1970-1980 онуудта бэшэhэн поэмэнүүд тухай тогтожо хөөрэлдэе
Поэдэй хэлэhээр, хүгжэлтын «зогсоhон үе» гэжэ нэршэhэн тэрэ сагта эдэ уянгата зохёолнуудыень дэмжээгүй, нилээн шүүмжэлhэн байгаа.
Зохёолшын мэргэжэлдэ М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудта эрхим багшанарта заалгаhан хадаа ехэ эрдэм мэдэсэтэй, огсом түргэн сэхэ зантай поэт эдэ поэмэнүүд соогоо юрын бэшэ, харин гайхамаар hонин, шэнэ зохёохы арга дүрэнүүдые, хэтэ мүнхын гүнзэгы удхатай сюжедүүдые удхалан хэрэглээ бшуу.
Эдэ поэмэнүүд буряад арадай оюун ухаан бодолой, гүн сагаан сэдьхэлэй гайхамшаг элшэ хүсэниие магтан түүрээлгэ, дурсан дурдалга боложо тодороо. «Сэсэн номойнь мүрһөө унаһан үгэньби» гэжэ магтан түүрээһэн Хатан эжы Зэдын, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа арад зоной холоhоо эхитэй түүхын гашуудалтайшье, hүр ялбама баяртайшье хуудаhанууд тухай эдэ зохёолнууд соогоо дурдан уянгалаа. Хун шубуун гарбалтай арадайнгаа алдар солые, уйдхар гашуудалые хубаалдажа, нангин hүр hүлдыень досоогоо тахижа, жаргалтай сагай ерэхые түүрээн дурдаа.
Поэт хүн үе сагайнгаа үри байһанаа бусадһаа үлүү хурсаар мэдэрдэг. 1981 ондо бэшэгдэһэн «Хун шубуун» гэжэ поэмын героинида Хун шубуун иигэжэ юрөөнэ: «Ниидэжэл яба шадалаараа — /Ниидэхэ зол тудаа». Үбэлэй янгинама хүйтэндэ түрэһэн уран бэлигтэй үриингөө зоригтой сэдьхэлтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ аялга хоолойтой дуушан болохыень, дэлхэй дүүрэн уянга дуунайнь зэдэлхые элинсэгүүдынь заяагаа, түрэл тоонтонь юрөөгөө гэжэ поэдэй эпическэ эдэ зохёолнуудые уншаад ойлгонобди.
Энэ поэмэ соо автор Хун шубуунтай хүнэй наhанай, дуушан хүнэй үүргэ табисуур тухай, хорбоо дэлхэйн хэтэ мүнхын жама ёhо тухай залуугай залитайгаар, эршэ зоригтойгоор үгэ буляалдана. Хун шубуун дэлхэйе хубилгаха гэһэн авторай үндэр хүсэлые дэмжэбэшье, үе наһаараа тэмсээшье һаань, дэлхэйн жама хубилшагүй, энэ хүн түрэлтэнэй хэр угай эндүүрэл гээд һануулна: «Дуушан хүн/ Энэ дэлхэйн жаматай/ Эбсэхэгүй гэһэн хуулитай./ Өөрсэ өөрын дэлхэйтэй —/ Өөрынхеэрээ хубилгадаг заяатай».
Мүнөөдэрэйл гүйхэн байдалаар, ерээдүй тухай бодолгүйгөөр ажаһууһан энэ дэлхэйтэй эбсэхэеэ арсаһан геройн галта сэдьхэлэй нэгэ дуһал, нюдэнһөө мухариһан нёлбоһон, ерээдүй тухай мэдээ асарагша хүсэнэй дүрэ-символ боложо, энээхэн «юртэмсые» шэшэрүүлхэ, өөрын шэнэ дэлхэй байгуулха шадалтай гээд поэт түүрээнэ.
Г.Раднаева, Ц.Галсанов
Гайхалтай эдэ уран дүрэнүүдые поэт саашадаа «Нойргүй һүни» гэжэ поэмэ соогоо «Һүниин түрүүшын бодол» гэһэн нэгэдэхи хуби соо хэрэглээ һэн. Гадна энэ ехэ гүн удхатай эпическэ зохёол соо өөрыгөө «һүүдэрээ орхиһон сагуудай һүүдэр», «һахал һамбайдаа дарагдаһан түүхэ», «хабарай умайһаа мултарһан ургамал», «бороогой дуһал» шэнгеэр мэдэрхэ юм.
Энэ поэмэ соо гайхал түрүүлмэ үшөө нэгэ дүрэ ушарна: «Уураг тархидам дуһаа мэтээр сагни шэнгэнэ». Дуһал дуһалаар эхи захагүй, оёор, эрьегүй сагай урасхал уянгата геройн ухаан сэдьхэлдэ замхашагүй дурасхаалай урасхал болоод, ерээдүй руу, мүнхэ оршодог ажабайдал руу дахуулан урдана. Поэдэй түүрээһээр, «мүнхэдөө хүлгэхөөр нэгэтэ түрэһэн сэдьхэлнай һүүдэр бэеынгээ һалабашье, үтэлдэггүй», тэрэнэй ухаан бодолой урасхал (поток сознания) сагуудай эрхээр һүнэдэггүй, юртэмсэдэ мүнхэ үлэдэг, «саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг». Поэмэ соо зураглагдаһан үбгөөгэйнь наһа бараһан үдэртэ дүү хүбүүнэйнь түрэһэн ушар зохёолой гүн удхые дэлбэлэн гаргана:" ...Хоймортомнай нялхын шашхаан зэдэлжэ,/ Хүдөө гараһан үбгөөем үдэшөө бэлэй./ Дэрэ, шэрээнь хойшоо гаража,/ Дүүгэйм үлгы орондонь үлгэгдөө бэлэй./ Мансытай дүүем дээрэ үргөөд:/ Хүбүүн түрэбэ... Хүбүүн гэлдээ бэлэй./ Хүнэй үндэһэн үлэдэг гээд,/ Мүнхэрбэ гуламтань...Мүнхэрбэ гэлсээ hэмнай».
Хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэhэн поэт галта сэдьхэлэйнгээ гайхамшаг юртэмсэ байгуулна.
«Зүүдэнэй дурдалга» гэhэн поэмэ соо үни галабта үнгэрhэн түүхэ домогто ушар тухай, жэшээнь, Эхэ дэлхэйн мүндэлhэн тухай уянгална. Мүнөө сагай уншагшадые энэ үльгэр домогтой холбон нэгэдүүлжэ шадаха эльбэ шэди гэхэ гү, али гайхамшаг психофизическэ арга шадабари, уран үгын хүсэн хэрэгтэй бшуу. Поэдэй дурдан түүрээhэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараhан мэтэ болоходоо, уран бэлигэйнь элшэ шэдидэ абтаhанаа мэдэрхэш.
Эдэ поэмэнүүдээ автор өөрөө мүр мүрөөрнь ородшолоо, гүн удхыень түгэс дүүрэнээр дамжуулха гэжэ оролдоо. Буряад уран зохёолой түүхэдэ түрүүшынхиеэ ушарhан шухала үйлэ хэрэг гээд тэмдэглэе.
Поэдэй эдэ томо эпическэ бүтээлнүүд соо үүлэндэ хүрэмэ уула мэтэ үндэр дүрэ-образ, далайн эршэтэй юhэн дабхар барас долгин шэнги хүсэтэй хүдэлөө мэдэрхээр. Гэхэ зуура эдэ зохёолнууд соо эжыдээ, нагаса эжыдээ зорюулһан сэдьхэл уяруулма, гунигтайшье, баяртайшье уянгата мүрнүүд ехэ олон. Жэшээнь, нагаса эжынь сайнгаа дээжые найман зүг шэглүүлэн үргөөд, наhанайнгаа hүүлшын хүсэл иигэжэ элирхэйлhыень дурсана: «Намарай hайханаар элинсэгтээ мордошодог hаа,/ Наhаараа хэhэн буямни гэхэл hэм».
Михаил Степанов Галина Раднаева хоёр
Галина Раднаевагай поэмэнүүд соо уран үгын хүсөөр зохёон байгуулагдаhан гайхалтай юртэмсэнүүд үйлын үриин агуу хүсэтэ засаг журамтай.
«Гайхал» гэhэн поэмын героиня шоргоолжодой юртэмсэдэ зобожо ябанаб гэжэ зүүдэлнэ. Үхибүүн ябахадаа, шоргоолжодой хүлые таhалжа наадаhанай түлөө эмгэйдээ зэмэлүүлhэнээ тэрэ гэнтэ hанажархина: «Хойто түрэлдөө шоргоолжон боложо түрэхэ гээ гүш? Хүн боложо түрэhэн энэл шоргоолжондоо хүлөө таhалуулжа, зобохо гээ гүш?».
«Түрэлгын зоболон» гэhэн поэмэ шүлэгшын ажалай далда талые харуулна. Шүлэг түрэжэ үгэнгүй, поэдэй сэдьхэл үбдэнэ, зобоно. Хан-Хурмастада дээрэлхэhэнэй түлөө байгаалиин аймшагтай гэнэ усалда орожо байhаар зүүдэлнэ. Гэнэн сэхэ зантай үриеэ хайрлаhан Эхэ орон тиихэдэнь Хангайн, Лусадай бэе бэелжэ, дуушан болгожо абахын тула хэшээл туhа хүргэнэ. Сэдьхэлынь тэгшэрhэн поэдэй сээжэдэ шэнэ hайхан дуунууд мүндэлэн түрэнэ.
Поэт өөрынгөө улаан голоор, ухаан бодолоор энэ дэлхэйе сэгнэжэ, «юртэмсые шэшэрүүлхэ аялга» бэдэрһэн, гашуун хүлһэндэ мүрөө хайруулжа, хуби заяагаа зохёоһон хадаа, «эхи эсэсгүй бураздаагаа татахадам, анзаһан мэтэл энэ бэем» гэжэ гайхалтай hонин дүрэ хэрэглэн бэшэхэ дүүрэн эрхэтэй байгаа.
Николай Рерих
Эдэ поэмэнүүд соо табигдаhан hэшхэлэй орёо асуудалнуудые хүн бүхэмнай өөртөө саг үргэлжэ табидаг болоhой... Ерээдүй тухайгаа hанаагаа зобоод, эдэ асуудалнуудта хүн бүхэн харюу бэдэрдэг, харюу үгэжэ шададаг болоболнай, ажабайдалнайшье hайн тээшээ эрьехэ бэшэ гү?
Зохёолшын мэргэжэлдэ М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудта эрхим багшанарта заалгаhан хадаа ехэ эрдэм мэдэсэтэй, огсом түргэн сэхэ зантай поэт эдэ поэмэнүүд соогоо юрын бэшэ, харин гайхамаар hонин, шэнэ зохёохы арга дүрэнүүдые, хэтэ мүнхын гүнзэгы удхатай сюжедүүдые удхалан хэрэглээ бшуу.
Эдэ поэмэнүүд буряад арадай оюун ухаан бодолой, гүн сагаан сэдьхэлэй гайхамшаг элшэ хүсэниие магтан түүрээлгэ, дурсан дурдалга боложо тодороо. «Сэсэн номойнь мүрһөө унаһан үгэньби» гэжэ магтан түүрээһэн Хатан эжы Зэдын, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа арад зоной холоhоо эхитэй түүхын гашуудалтайшье, hүр ялбама баяртайшье хуудаhанууд тухай эдэ зохёолнууд соогоо дурдан уянгалаа. Хун шубуун гарбалтай арадайнгаа алдар солые, уйдхар гашуудалые хубаалдажа, нангин hүр hүлдыень досоогоо тахижа, жаргалтай сагай ерэхые түүрээн дурдаа.
Поэт хүн үе сагайнгаа үри байһанаа бусадһаа үлүү хурсаар мэдэрдэг. 1981 ондо бэшэгдэһэн «Хун шубуун» гэжэ поэмын героинида Хун шубуун иигэжэ юрөөнэ: «Ниидэжэл яба шадалаараа — /Ниидэхэ зол тудаа». Үбэлэй янгинама хүйтэндэ түрэһэн уран бэлигтэй үриингөө зоригтой сэдьхэлтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ аялга хоолойтой дуушан болохыень, дэлхэй дүүрэн уянга дуунайнь зэдэлхые элинсэгүүдынь заяагаа, түрэл тоонтонь юрөөгөө гэжэ поэдэй эпическэ эдэ зохёолнуудые уншаад ойлгонобди.
Энэ поэмэ соо автор Хун шубуунтай хүнэй наhанай, дуушан хүнэй үүргэ табисуур тухай, хорбоо дэлхэйн хэтэ мүнхын жама ёhо тухай залуугай залитайгаар, эршэ зоригтойгоор үгэ буляалдана. Хун шубуун дэлхэйе хубилгаха гэһэн авторай үндэр хүсэлые дэмжэбэшье, үе наһаараа тэмсээшье һаань, дэлхэйн жама хубилшагүй, энэ хүн түрэлтэнэй хэр угай эндүүрэл гээд һануулна: «Дуушан хүн/ Энэ дэлхэйн жаматай/ Эбсэхэгүй гэһэн хуулитай./ Өөрсэ өөрын дэлхэйтэй —/ Өөрынхеэрээ хубилгадаг заяатай».
Мүнөөдэрэйл гүйхэн байдалаар, ерээдүй тухай бодолгүйгөөр ажаһууһан энэ дэлхэйтэй эбсэхэеэ арсаһан геройн галта сэдьхэлэй нэгэ дуһал, нюдэнһөө мухариһан нёлбоһон, ерээдүй тухай мэдээ асарагша хүсэнэй дүрэ-символ боложо, энээхэн «юртэмсые» шэшэрүүлхэ, өөрын шэнэ дэлхэй байгуулха шадалтай гээд поэт түүрээнэ.
Г.Раднаева, Ц.Галсанов
Гайхалтай эдэ уран дүрэнүүдые поэт саашадаа «Нойргүй һүни» гэжэ поэмэ соогоо «Һүниин түрүүшын бодол» гэһэн нэгэдэхи хуби соо хэрэглээ һэн. Гадна энэ ехэ гүн удхатай эпическэ зохёол соо өөрыгөө «һүүдэрээ орхиһон сагуудай һүүдэр», «һахал һамбайдаа дарагдаһан түүхэ», «хабарай умайһаа мултарһан ургамал», «бороогой дуһал» шэнгеэр мэдэрхэ юм.
Энэ поэмэ соо гайхал түрүүлмэ үшөө нэгэ дүрэ ушарна: «Уураг тархидам дуһаа мэтээр сагни шэнгэнэ». Дуһал дуһалаар эхи захагүй, оёор, эрьегүй сагай урасхал уянгата геройн ухаан сэдьхэлдэ замхашагүй дурасхаалай урасхал болоод, ерээдүй руу, мүнхэ оршодог ажабайдал руу дахуулан урдана. Поэдэй түүрээһээр, «мүнхэдөө хүлгэхөөр нэгэтэ түрэһэн сэдьхэлнай һүүдэр бэеынгээ һалабашье, үтэлдэггүй», тэрэнэй ухаан бодолой урасхал (поток сознания) сагуудай эрхээр һүнэдэггүй, юртэмсэдэ мүнхэ үлэдэг, «саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг». Поэмэ соо зураглагдаһан үбгөөгэйнь наһа бараһан үдэртэ дүү хүбүүнэйнь түрэһэн ушар зохёолой гүн удхые дэлбэлэн гаргана:" ...Хоймортомнай нялхын шашхаан зэдэлжэ,/ Хүдөө гараһан үбгөөем үдэшөө бэлэй./ Дэрэ, шэрээнь хойшоо гаража,/ Дүүгэйм үлгы орондонь үлгэгдөө бэлэй./ Мансытай дүүем дээрэ үргөөд:/ Хүбүүн түрэбэ... Хүбүүн гэлдээ бэлэй./ Хүнэй үндэһэн үлэдэг гээд,/ Мүнхэрбэ гуламтань...Мүнхэрбэ гэлсээ hэмнай».
Хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэhэн поэт галта сэдьхэлэйнгээ гайхамшаг юртэмсэ байгуулна.
«Зүүдэнэй дурдалга» гэhэн поэмэ соо үни галабта үнгэрhэн түүхэ домогто ушар тухай, жэшээнь, Эхэ дэлхэйн мүндэлhэн тухай уянгална. Мүнөө сагай уншагшадые энэ үльгэр домогтой холбон нэгэдүүлжэ шадаха эльбэ шэди гэхэ гү, али гайхамшаг психофизическэ арга шадабари, уран үгын хүсэн хэрэгтэй бшуу. Поэдэй дурдан түүрээhэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараhан мэтэ болоходоо, уран бэлигэйнь элшэ шэдидэ абтаhанаа мэдэрхэш.
Эдэ поэмэнүүдээ автор өөрөө мүр мүрөөрнь ородшолоо, гүн удхыень түгэс дүүрэнээр дамжуулха гэжэ оролдоо. Буряад уран зохёолой түүхэдэ түрүүшынхиеэ ушарhан шухала үйлэ хэрэг гээд тэмдэглэе.
Поэдэй эдэ томо эпическэ бүтээлнүүд соо үүлэндэ хүрэмэ уула мэтэ үндэр дүрэ-образ, далайн эршэтэй юhэн дабхар барас долгин шэнги хүсэтэй хүдэлөө мэдэрхээр. Гэхэ зуура эдэ зохёолнууд соо эжыдээ, нагаса эжыдээ зорюулһан сэдьхэл уяруулма, гунигтайшье, баяртайшье уянгата мүрнүүд ехэ олон. Жэшээнь, нагаса эжынь сайнгаа дээжые найман зүг шэглүүлэн үргөөд, наhанайнгаа hүүлшын хүсэл иигэжэ элирхэйлhыень дурсана: «Намарай hайханаар элинсэгтээ мордошодог hаа,/ Наhаараа хэhэн буямни гэхэл hэм».
Михаил Степанов Галина Раднаева хоёр
Галина Раднаевагай поэмэнүүд соо уран үгын хүсөөр зохёон байгуулагдаhан гайхалтай юртэмсэнүүд үйлын үриин агуу хүсэтэ засаг журамтай.
«Гайхал» гэhэн поэмын героиня шоргоолжодой юртэмсэдэ зобожо ябанаб гэжэ зүүдэлнэ. Үхибүүн ябахадаа, шоргоолжодой хүлые таhалжа наадаhанай түлөө эмгэйдээ зэмэлүүлhэнээ тэрэ гэнтэ hанажархина: «Хойто түрэлдөө шоргоолжон боложо түрэхэ гээ гүш? Хүн боложо түрэhэн энэл шоргоолжондоо хүлөө таhалуулжа, зобохо гээ гүш?».
«Түрэлгын зоболон» гэhэн поэмэ шүлэгшын ажалай далда талые харуулна. Шүлэг түрэжэ үгэнгүй, поэдэй сэдьхэл үбдэнэ, зобоно. Хан-Хурмастада дээрэлхэhэнэй түлөө байгаалиин аймшагтай гэнэ усалда орожо байhаар зүүдэлнэ. Гэнэн сэхэ зантай үриеэ хайрлаhан Эхэ орон тиихэдэнь Хангайн, Лусадай бэе бэелжэ, дуушан болгожо абахын тула хэшээл туhа хүргэнэ. Сэдьхэлынь тэгшэрhэн поэдэй сээжэдэ шэнэ hайхан дуунууд мүндэлэн түрэнэ.
Поэт өөрынгөө улаан голоор, ухаан бодолоор энэ дэлхэйе сэгнэжэ, «юртэмсые шэшэрүүлхэ аялга» бэдэрһэн, гашуун хүлһэндэ мүрөө хайруулжа, хуби заяагаа зохёоһон хадаа, «эхи эсэсгүй бураздаагаа татахадам, анзаһан мэтэл энэ бэем» гэжэ гайхалтай hонин дүрэ хэрэглэн бэшэхэ дүүрэн эрхэтэй байгаа.
Николай Рерих
Эдэ поэмэнүүд соо табигдаhан hэшхэлэй орёо асуудалнуудые хүн бүхэмнай өөртөө саг үргэлжэ табидаг болоhой... Ерээдүй тухайгаа hанаагаа зобоод, эдэ асуудалнуудта хүн бүхэн харюу бэдэрдэг, харюу үгэжэ шададаг болоболнай, ажабайдалнайшье hайн тээшээ эрьехэ бэшэ гү?