Уяхан сэдьхэлэй баглаа

 Уран шүлэг, прозо гэхэ мэтэ хэдэн һалаагаар гар бэшэгүүд конкурсда табигдажа, эрхимүүдынь шэлэгдэн, гүрэнэй һангаар хэблэгдэхэ болобо. Тус гар бэшэгүүдэй нэгэ автор, түрүүшынхиеэ номоо хэблүүлхэ золдо хүртэһэн уран шүлэгшэ Цырен-Дулма Дагбаева тухай мэдээсэл эндэ үгтэхэ.



«Түгнын талын аялганууд» гэһэн шүлэгүүдэй суглуулбари — уяхан сэдьхэлэй баглаа уншагшадта дурадхаһан уран шүлэгшэ Цырендулма Дагбаева Бэсүүр аймагай Шэбэртэ тосхондо 1958 оной апрелиин 8 түрөө юм. 1975 ондо Хушуун-Үзүүрэй дунда һургуули түгэсхөөд, БГПИ-н түүхэ-бэшэгэй факультедэй ород хэлэ бэшэг ба литературын таһагта заочноор орожо һуралсаа. Удаань Галтайн интернад-һургуулида хүмүүжүүлэгшээр, Хушуун-Үзүүрэй Соёлой байшанда уран һайханай хүтэлбэрилэгшээр хүдэлбэ. «Талын наран» гэжэ арадай театрай найруулан табигша Бимба нүхэртэеэ хамта хүдэлхэдээ, олон мүрысөөнүүд болон наадануудта хабаадалсаа. Тиихэ үедөө нэгэнтэ бэшэ магтаалда хүртэжэ, сэнтэй бэлэгүүдые ба Баярай бэшэгүүдые тогтоон абаһаншье. 

Цырендулма наһанайнгаа нүхэртэ Москвагай уран зохёолой ба соёлой дээдэ һургуулида һуралсахадань туһалжа, дүүргэтэрнь дэмжэлсээ. Хубилган шэнэдхэлгын 90-ээд онуудаар гэр бүлэдэнь хүшэр байдал тогтоһон. Аба эжынь хойно хойноһоо аялжа, нүхэрынь хүндөөр үбшэлбэ. Цырен-Дулма бэеэ шангаар барижа, хүүгэдээ һургаха, тэжээхын тула дэлгүүр дээгүүршье наймаа эрхилээ юм. Зүгээр хэдынэйшье сагта досоонь бадарһан бэлигэй галхан унтараагүй, дүлдэһэн зандаа бэлэй. Хүдөөгэй эхэнэрэй хэхэ ажал ехэ аабза, тиигэбэшье нэгэ зай забһар олоод лэ, «саарһаяа эреэлэгүйдээ» һанаагаа амардаггүй һэн.



1997 ондо республикын хэмжээнэй «Сагаан һара» гэһэн аялга дуунай мүрысөөндэ тэрэнэй «Түрүүшын дуран» гэжэ үгэ, хүгжэмынь зохёоһон дууень Эржена Санжиева гэжэ бэлигтэй дууша басаган гүйсэдхэжэ, мүрысөөнэй Гран-при шанда хүртөө һэн. 
Мүн «Жэлэй эрхим дуун-1997» гэһэн мүрысөөндэ Ц-Д. Дагбаева дипломантын үнэмшэлгэ абажа, зохёохы шуналда улам абтаһан.

«Буряад Үнэн» сониндо, «Морин хуур» сэтгүүлдэ саг үргэлжэ шүлэгүүдээ хэблүүлжэ ябаа. Түрэл тоонто байгаалиин һайхан шарай, хүдөө талын арад зоной эршэ дүүрэн ажабайдал зохёогшын абьяас бэлигые хэзээдэ дэгжээн байгаа. 

Ходо сэдьхэл ухаандаа
Хадуун һанажа ябахаш
Тоонто түрэл нютагаа,
Хүлөө шоройдоһон газараа.
Уужам энэ дэлхэй дээрэ
Үльгэрэй һайхан орон бии:
Заган дабаанай үбэртэ,
Хайранга хадын хормойдо
Ая-ганга ургадаг,
Виндарья сэсэг задардаг.

Жэлэй дүрбэн сагай һэлгээн, ан амитадай, шубуу шонхорой амидарал һонирхол һэдэбынь эжэлүүдгүй татаал бэзэ. Таряан далай соогуур тамарһан комбайнууд зэлэ татаад, сэсэгтэ нугаар хурса хажуурнууд шэнхинээд, аянай шубууд ганганалдаад, дуунайнь хүбшэргэй дайрангүй байха аал?

Алтан намарай үдэрнүүд
Аалихан һубарилдан ошоно.
Арюун агаарай амисхаал
Үдэрһөө үдэртэ хүйтэрнэ.
Уула хадата дайдамнай
Уняар манаар хушагдаа.
Мүрэн голой урасхал
Мүнгэн хуягаар баригдаа...



Аба эжы, элинсэг хулинсагуудтаа олон шүлэгүүдээ зорюулна. Тэдэнэй эрэлхэг зоригынь ажалша малша абаринь, сэхэ сэбэр сэдьхэлынь үнэн зүрхэнһөө магтан түүрээгдэнэ.

...Сарюун сэдьхэлэйм хүлгөөн
Сагаан һанаанайм үргөөн
Аба эжыһээм эхитэй,
Алтан һургаалтайнь холбоотой...

Үльгэршэ үндэр үбгэдэй үни холын домог түүхые уг удамдаа дамжуулжа шадаһандань, сэдьхэлээ доһолгон баясана. Урданай тэрэ домогуудые дотороо шэнгээн, «буурал сагай хөөрөөе» өөрөөшье домоглон дамжуулха хүсэлдэ абтаа. Тиигэжэ Түгнын голоор сууряалан үнгэрһэн хүлгөөтэ сагууд, түрын түүрэмэ үйлэнүүдтэ сэхэ хабаатай сухаришагүй зоригто хүнүүд, зонтоёо адли һүрөөтэйгөөр хуйлаһан байгаалиин үзэгдэлнүүд тушаа уран үгөөр удхалан домоглоо.

...Саһан, бордоһолно газаа,
Хиирэһэн һарын толондо
Сиидэгэр үүлэд һолжорно.
Хадын үбэрэй хаяагаар
Харахан табан тобшонууд
Томо боложо эхилһээр, 
Табан шарга морид болон,
Саһа үрхирүүлэн дүтэлнэд.
«Хахад һүниин дунда
Юугээ наашаа бэдэрээб,
Ямар хэрэг гарабаб?»
Хүйтэн хүлһэн — нюргандань,
Шэрүүн бодол — ухаандань...
«Ум-дари-дудаари-дүри-суухаа!»
«Бодо, Чимитцу, хубсала!
Шулуутаһаа дууда!» —
Һөөлдэнхэй бүдэхи дуугаар
Шахан байжа хэлээд,
Нэгэ һүрэдэгөө абажа,
Һүрэн газаашаа гарана...

Доторой онсо мэдэрэл — инаг дуранда зорюулагдаһан шүлэгүүдынь уярал, баяр, гунигааршье дэлбэрнэ. Элитэ яруу найруулагша Петраркын эдир залуу наһанһаа гансахан эхэнэртэ дурлажа, тэрэнэйнгээ арюун дүрые «Донна Лаурын амидыда» ба "Донна Лаурын нүгшэһэнэй удаа"гэһэн уянгата сонедуудаар мүнхэлһыень, тэдэнь хэдэн зуун жэлэй туршада уншагшадай һонирхол татаһан зандаа. Мүн энэшье суглуулбариин шүлэгүүд соо нэгэнтэ хэндэшьеб дурлабал, инаг гансаяа хэзээдэшье, амидышье, аялһаншье сагтань, мартахагүй тухай дахин-дахин дабтагдаа. Хун шубуудай үнэн дуран эрхэбэшэ һанаанда орохо юм.

Долоон хабар харанагүйб шамайе,
инаг дурамни.
Дууланагүйб шинии зохид
уран хөөрөөе.
Долоон жэл соо нэнгэнэгүйб
шинии үргэн сээжэдэ.
Газаамнай сэсэглэнэгүй мойһон,
сахилнагүй минии ажабайдал...

Алтан дэлхэйдэ аляахан хүүгэдэй эхэ болоһон хүн юунтэйшье сасуулшагүй эхын нангин мэдэрэлдэ абтан ябадаг. Зохёогшо балшар хүүгэдтэ олохон шүлэгүүдээ зорюулжа, тэдэнэй ажамидарал ба ерээдүй тухайнь бодомжолон, үнэнтөөр һаналаа табина.

Аляахан хүүгэдэй,
Аша, зээнэрэй түлөө
Һанаагаа зобон
наманшалнаб.
Сүлөөтэй сагтаа
Сахилзаһан бодолнуудаа
Саарһанда буулгажа 
үрдинэб.

Ном доторхи найруулганууд хүүгэдэй гэнэн хонгор сэдьхэлдэл мэхэгүй, мушхалаа, зангилаагүй, уншагшадтаа сэдьхэлээ альган дээрээ барин нээжэ, сэхэ хөөрэлдэжэ байһаншуу. Ехэнхи ушарта шүлэгүүдээ табсантуулан табидаг ушарынь тон өөрын гэмэ мүр хүлөө, түхэл маягаа бэдэрнэ ха гү гэхээр.



Цырен-Дулма Дагбаева мэргэжэлтэ зохёолшон, зүжэгшэн бэшэшье бол, арадай театрта хүдэлжэ, шан абамаар гоё дуунуудые зохёожо, Буряад оронойнгоо соёл болбосоролдо хубитаяа шадал соогоо оруулаа гэхээр. Саашадаашье булад гуурһаяа улам мүлижэ, уран аргаяа улам баяжуулжа, хүдөө талын аялга, үльгэр домог шэнгээһэн эхэ буряад хэлээрээ дуу шүлэгүүдээ бэшэжэл байха гэжэ найдая.

...Хэдэн мянган жэлнүүдтэ
хангюурдана уртын
дуунуудаа...
Тэрэ дуунууд соонь
огторгойн мүшэдэй
эмнилгэ,
Хангалтаһан ая-ганга, 
Бүхэ үндэһэтэй алтаргана,
үншэрһэн сагаан
ботогон...