Ц.Н. Номтоевой богони хэмжүүрэй зохёолнууд

Цогто Номтоевич ородой агууехэ эрдэмтэн Михаил Ломоносовой намтар даган, анха түрүүшынхэеэ һургуулиин богоһо 14 наһандаа гэшхэһэн юм. Эрдэм ном шудалха туйлай ехэ эрмэлзэлтэй байһан ушарһаа тон түргөөр уншажа, бэшэжэ һураа. Тиин элдэб номуудые, сэтгүүлнүүдые, сонинуудые забһаргүй уншаһаар, хараа мэдэсэеэ түргэн сагта үргэдхөө. Тииһээр удангүй өөрөө бэшэжэ туршадаг болоод, шүлэгүүдые, үгүүлэлнүүдые, мүн драмкружогто наадамаар багахан зүжэгүүдые бэшэжэ эхилээд, өөрөөшье хабаадалсадаг, рольнуудые гүйсэдхэдэг һэн.

Бэшэхэ бүреэ амташан, хаанашье ябахадаа, саарһа гуурһантай хахасангүй ябажа, хараһан үзэһэнөө хуруу хухадгүй тэмдэглэдэг заншалтай болоһон.

Хожомынь һургуулиин багшашье болоод ябахадаа, дайнай халуун байлдаануудай забһарташье бэшэхэеэ мартаагүй. Фронтһоо «Буряад-Монголой Үнэн» сониндо олохон шүлэг эльгээһэн. Агууехэ Сталинградтахи байлдаануудта дайлалдажа ябахадаа бэшэһэн «Сталинградай дневнигүүд» гэһэн дурсалгануудынь оршон сагта олдошогүй аша туһатай байжа, тус байлдаан тухай Солбон Лыгденовэй табиһан уран һайханай кинофильмдэ хэрэгсээгдэһэн гээшэ. 50-аад жэлэй урда үнгэрһэн байлдаанда бэеэрээ хабаадагшын нюдөөрөө хараһан ушар үйлэнүүдые гэршэлэн бэшэһэн мүрнүүдэй юунһээш үнэтэй сэнтэй байһаниинь хэлэшэгүй!

Тиимэһээ эдэ дурсалганууд мэтээр XX-дугаар жэлэй хугасаа соо арад түмэнэй, нютаг ороной байдалда болоһон үйлэ хэрэгүүд зохёогшын хёрхо нюдөөр анхарагдажа, саарһан дээрэ мүнхэрэн таблагдаһан богони мүртэй зохёолнуудынь алта мүнгэнһөө сэнтэй зүйл болонхой байһаниинь үнэнтэ. Тус зохёолнууд дотор түүхын бодото үйлэ хэрэгүүд: хубисхал, хубисхалай урдахи хото хүдөөгэй зоной байдал, эрхэтэнэй дайн, хамтын ажахынуудай бии бололго, ликбезүүд, улаан гэрнүүд, түрүүшын техникэ, дасан дугануудай һандаралга, хардалга гүрдэлгын хатуу үе, дайн дажар, арадай ажахын дайнай үеын һандаралгаһаа бодолго, шэнэ түхэлэй амгалан байдал гэхэ мэтэ үзэгдэлнүүд уншагшадай урда жэрэлзэн үнгэрхэ. Мүн хизаар ороноо шэнжэлэлгын, арадай түүхэ, ёһо заншалай, харилсаа холбооной талаар гүнзэгы мэдэсэ олохо, хүдөөгэй зоной һуудал байдал: бууса байра, эдлэл хогшол, гэр тойронхи хүдэлмэри, мал үдхэлгэ, агнуури болон эдеэ уһаяа, арһа шүрбэһэеэ буйлуулга гэхэ мэтын ажалай оньһон нюусануудтай танилсаха арга олгогдоно. Энэ ном соо үбгэн багшын наһан соогоо хёрхоор адаглажа, сэдьхэлдээ хадагалжа ябаһан арадай һургаалнуудай (этнопедагогикын) сэсэн зааабари заршамууд, гурим журамууд, аман зохёолой түүбэринүүд уншагшадай багажада багтахань дамжаггүй.

Цогто Номтоевич арадай гүн сооһоо тодорһон, үндэр наһа наһалһан хүн хадаа зохёолнуудайнгаа геройнуудтай нэгэ зэргэ эндэ дурсагдаһан хамаг үйлэ хэрэгүүдые улаан мяхаараа туйлажа гараһан гээшэ. Тэрэнэй һүбэлгэн ухааниинь, хёрхо нюдэниинь, ухамай дадалынь, хурса гуурһаниинь тоонто газарайнгаа шүүһэ шэмэһээ хүсэ орон, арадайнгаа түрэлхиин бэлиг, ажалша түгэлдэрынь һүлдэлэн, үлүү гоёолтогүй аажам даамай хөөрөөгөөр долгисон, хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ шэнгэмээр байна. 

Анханһаа ажалша бүхэриг, хёрхо һонор, сэсэн мэргэн урданай багша Цогто Номтоевичой зохёолнуудые ханамжатай уншаһан хүнүүд өөр өөртөө тон хэрэгтэй заршам заабаринуудые абажа, ажабайдалдаа хэрэглэхэ байһаниинь элитэ.

Табан хушуун мал яагаад ажаллаха, үдхэхэб, агнуури ба загаһашалгада ямар дүй дүршэл хэрэглэхэб, яагаад хээрэ түүдэг носоохоб, зүг шэгээ олохоб, эдеэ хоол бэлдэхэб, байгаалиин бага ехэ үзэгдэлнүүдээр яажа сагай уларил тааха тайлбарилхаб, ажал хүдэлмэреэ уридшалан эмхидхэхэб гэхэ мэтэ асуудалнуудта харюунууд заатагүй олдохол. 



Уран зохёолой юртэмсэдэ нэгэ үзэгдэл болоһон тус зохёол бараан хүбшын бурьялма булагтал уншагшадай сэдьхэлые эхэ хэлэнэй аршаангаар арюудхан байхал. Мүн түрэлхи хэлэеэ гүнзэгыгөөр шудалха эдэбхитэндэ соморхон, мүнөө үедэ тааруу уншалга багатай хадаа, урдаа хараха номынь болохо гэжэ һанахаар.❚