Уран зохёолшод тухай
Сагай эрхээр һүнэдэггүй ухаан бодолой урасхал
1 июля 2019
899
Буряадай арадай поэт Галина Раднаевагай 70 наһанай ойдо
Хорёод жэлэй саана «Буряад үнэн» сониндо, 1998 оной декабриин 10-най дугаарта, Галина Раднаеватай Галина Базаржапова-Дашеевагай хөөрэлдөөн хэблэгдээ һэн. Өөр тухайгаа Галина Раднаева иигэжэ хөөрэһэн байна: «Эхэнэрэй, эхын заяае хэмнай алгад гараа бэлэй? Хадамда гарааб, хоёр басагадни — Баярма, Намсалма түрөө. Түрүүшээр Буряад телевиденидэ, удаань „Буряад үнэндэ“ хүдэлөөб.
Шүлэгэй маягаар мэдээсэлнүүдые бэшэнэш гүүлэдэг бэлэйб. Дахинаа — телевидениин, удаань зохёолшын мэргэжэлтэ ажал... Үрэжэлтэй үе һэн. Хорёод номуудайм олониинь энэ үедэ мүндэлөө. Наһанайм нүхэр Абида Цыдыпович Хабтагаев түшэг тулгамни болоно. Басагадайнгаа дээдэ һургуулида ороходонь, бидэнэр Бага-Нариндаа ошожо, гэр барижа, түбхинөө һэмди. Мал баридаг, хартаабха таридаг болообди. Басагадаа хүдөөгэй хара ажалда һайса һургааб. Мүнөө „Гунзан“ гэһэн литературна нэгэдэл Зэдынгээ аймагта байгуулаад хүдэлнэб. Хүүгэдые шүлэг, үгүүлэл бэшэжэ һургахаһаа гадна, нютагай домог, түүхэ суглуулха, нютагууд тухай дуу найруулха гэхэһээ эхилээд, зохёохы хүсэлнүүд олон даа...»
Арадай поэт һургаһан эдиршүүлэйнгээ туршалгануудые «Эдир наһан — эртын жаргал» гэһэн гаршагтай хоёр ном болгожо хэблүүлээ. Поэдэй зууршалгаар хүүгэдэй эрхим шүлэг болон үгүүлэлнүүдые хэдэн жэлэй туршада «Буряад үнэнэй», «Одон» сэтгүүлэй хуудаһануудта гаргаа бэлэйбди. Г.Ж.Раднаева һурагшадые, багшанарые элсүүлжэ, Зэдын аймагай арадай аман зохёолой шэжэр алтанай сэсэрдэһэн болохо зүйлнүүдые суглуулаа. 2005 ондо поэдэй өөрын мүнгөөр хэблэһэн 600-700 хуудаһатай «Хатан эжы Зэдэмнай» гэжэ сартуул угсаатанай болон Зэдын ород хасагуудай аман зохёолой хоёр боти ном нара хараа һэн. Гайхалтайнь гэхэдэ, зохёол бүхэн гурбан янзаар: сартуулай нютаг хэлэн дээрэ, литературна хэлэн дээрэ, ород хэлэн дээрэ оршуулагдаад үгтэбэ. Ород хасаг дуунууд буряадшалагдаһан варианттай хэблэгдээ. Хүшэрхэн тэрэ үедэ гайхамшаг энэ хэрэг бэелүүлхэдэнь, сэдьхэлэй хэды шэнээн шадал, хүсэн гаргашалагдааб гэжэ, Галина Жигмытовна ямар мүхэшэгүй зоригтой хүн гээшэб гэжэ гайхахаар.
Теэд бүхы материал энэ хоёр ном соо ороогүй, горитой хубинь үлөө һэн. «Зэдэ нютагай зэндэмэни» гэжэ поэдэй тоолодог хэмгүй энэ ехэ баялиг 17 боти ном боложо хэблэгдэхээр түсэблэгдэнхэй. Мүнөөдөө долоон номынь нара хараад байна. Дээдэ үеын зоной амар мэндэ байхада бэшэжэ абажа үрдиһэн түүхэ домогууд, үгүүлэлнүүд, дуунуудһаа, эдэ номуудай ашаар, урда үе сагуудта ажаһууһан баатар хүсэтэй, сэсэн мэргэн ухаатай, уран дархан, эди шэдитэй хүнүүд тухай мүнөөнэй зон мэдэхэ аргатай болобо ха юм. Тиихэдээ Галина Раднаева алдар суута эдэ хүнүүдтэ соло дуудажа, түүхэдэ мүнхэрүүлхэдээ, өөрынгөө асари ехэ ажалые, хизааргүй тэсэбэри болон бэлиг шадабариие баһал мүнхэрүүлбэ гээшэл даа.
2016 ондо поэт «Үе наһамни — зэрэлгээтэ байдални» гэжэ гаршагтай ном хэблүүлээ. 1970-1980 онуудта бэшэгдэһэн уянгата шүлэгүүдэйнгээ дээжэ зохёолнуудые өөрөө ородшолоод, энэ ном соогоо ниитэлээ. Уншахада, нээрээшье, өөрынь оршуулга шүлэгэй удхые нэгэшье һэлгэн худхангүй, жэнхэни буряад ёһо заншалда хабаатай, аман зохёолһоо һабагшатай уран арга, дүрэнүүдэй далда удхые (контекст) зүбөөр дамжуулһан байха юм. Жэшээ болгон, нэгэ шүлэг оршуулгатайнь уншая:
Зула табижа,
бэһээ андалдахадаа —
Угайнгаа удхые залгадаг байгаал ха.
Зулын голдол
дүлэ хаяһан сэдьхэлым
Угсаатамни иигэжэ бадарааһан байгаал ха.
Гааһаа андалдажа,
тамхяа татахадаа —
Тала нүхэд болодог байгаал ха.
Гааһанай мохиндол
гашуун хуби заяаем
Тиихэдэл элинсэгни нэрэһэн байгаал ха.
Возжигая зулу,
кушаками обмениваясь,
свой род продолжали.
Подобно фитилю зулы,
пылающую душу мою,
Род мой возжег.
Так люди начинали дружбу:
раскуривали трубку
на двоих.
Вот тогда мой предок воскурил
горькую,
как дым табачный,
мою судьбу.
Эртэ урдын угсаатанай заншалһаа һабагшалан, поэт өөрынгөө хуби заяанай үйлэ хэрэгүүдтэй, сэдьхэлэй байдалтай холбон удхалхадаа, «зулын голдол дүлэ хаяһан сэдьхэлэй», «гааһанай мохиндол гашуун хуби заяанай» гайхалтай уран дүрэнүүдые байгуулна. Эдэ шүлэгүүд соо эжыдээ, эмгэйдээ зорюулһан сэдьхэл уяруулма, гунигтайшье, баяртайшье мүрнүүд ехэ олон.
Шургажа гэрэл
ороол газааһаа
Шиигтэй энэ сарайн забһараар.
Эндэ үлгөөтэй
эмгэйм дэгэлһээ
Эльгым татаал түрэл үнэр.
Сэдьхэлэйм нэгэ
буланда хоронол
Шургажа ороһон зурууд гэрэл.
Шэрүүн дэлхэйдэ
үншэрүүлхээ болёол
Сарайда һэриһэн энэ дурасхал.
Тэнгэридэ гэнтэ Дари эхые харааб гэхэдэнь, эмгэйнь хүлөө забилаад, зальбаржа һууха юм. Буулгажа дүрыень бүтээгээд, бурхан болгожо тахихаяа һанахадань, шүлэг түрүүлээд, нангин дүрэнь тэнгэридэ хайлашалай... Шубуунай задын эхилхэдэ, дүшөөд ониие дурдажа, шарлажа үлтиршэһэн гурбалжан бэшэгүүдые абдарһаа гаргаад, дуугай һуутараа, бархиршадаг хүгшэн эжын хайратай дүрэ.
«Хэтэ, сахюур...» (1992) гэжэ ном соонь хэблэгдэһэн «Сагаан һарын үглөөгүүр» гэһэн шүлэгэй уянгата герой Һама сахюусанай орондо арбан гурбан түбиие түр зуура эрьежэ ерэһэндэл зураглагдаа һэн. Энэ дүрэ тухай Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогой иигэжэ бэшээ бэлэй:" ...өөрыгөө Һама бурхан болгожорхёод ...харуулха зоригтой поэт буряад литературада гансахан лэ Галина Раднаева байхал даа! Ондоо хүн — илангаяа буряад эхэнэр иигэжэ бэшэхэеэ заяандаашье зүрхэлхэгүй һэн даа". Эгэшэ поэт саашань бодолоо үргэлжэлүүлнэ:" Галина Раднаевагай шүлэгүүдые һэбхи, ямаршье удхагүй гэлдэжэ байгаад, манай зарим эрэшүүл бабаралдадаг, хүсэжэ ядаад хусадаг юм һэн. Энэ поэдэй бүхы номуудые иража, уран шүлэгүүдтэйнь, поэмэнүүдтэйнь яаралгүй дүтэ танилсаа һаа, нэгэшье хооһон мүр, хонгирһон удха олохогүйт. Шүлэгэйнь мүр бүхэн, үгэ бүхэниинь үүлэндэ хүрэмэ уула мэтэ образ, далайн эршэтэй долгин шэнги хүдэлөөн мэдэрэгдэхэ" («Буряад үнэн» — 2004, январиин 15).
Өөрынгөө улаан голоор, ухаан бодолоор энэ дэлхэйе сэгнэжэ, «юртэмсые шэшэрүүлхэ аялга» бэдэрһэн, гашуун хүлһэндэ мүрөө хайруулжа, хуби заяагаа зохёоһон хадаа, «эхи эсэсгүй бураздаагаа татахадам, анзаһан мэтэл энэ бэем» гэжэ бэшэхэ дүүрэн эрхэтэй поэт далан наһанайнгаа дэмбэрэлтэ ой угтажа байна. «Хун шубуун» гэжэ поэмэ соо авторай хэлэһэн иимэ мүрнүүд һанагдаха юм:
...Үбэл түрөөб.
Тиимэһээл абари зандам үбэлэй шэрүүншье бии.
Хабарые асардаг агуу хүсэншье бии.
Уран бэлигтэй үриингөө зоригтой сэдьхэлтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ аялга хоолойтой дуушан болохыень, дэлхэй дүүрэн уянга дуунайнь зэдэлхые элинсэгүүдынь заяагаа, түрэл тоонтонь юрөөгөөл даа. Хурса һонор ухаа, сагаан һайхан сэдьхэл бэлэглэһэн хайрата эмгэй, эжынгээ үргэмжөөр, энхэрэл дүүрэн эхын, хүгшэн эжын жаргал эдлэжэ, «сэсэн номойнь мүрһөө унаһан үгэньби» гэжэ магтан түүрээһэн Хатан эжы Зэдын, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа зон олоной дэмжэлгээр урдатнай хүлеэжэ байһан шэнэ дабаануудые эршэтэй, урматайгаар дабажа гарахыетнай хүсэе!
Шүлэгэй маягаар мэдээсэлнүүдые бэшэнэш гүүлэдэг бэлэйб. Дахинаа — телевидениин, удаань зохёолшын мэргэжэлтэ ажал... Үрэжэлтэй үе һэн. Хорёод номуудайм олониинь энэ үедэ мүндэлөө. Наһанайм нүхэр Абида Цыдыпович Хабтагаев түшэг тулгамни болоно. Басагадайнгаа дээдэ һургуулида ороходонь, бидэнэр Бага-Нариндаа ошожо, гэр барижа, түбхинөө һэмди. Мал баридаг, хартаабха таридаг болообди. Басагадаа хүдөөгэй хара ажалда һайса һургааб. Мүнөө „Гунзан“ гэһэн литературна нэгэдэл Зэдынгээ аймагта байгуулаад хүдэлнэб. Хүүгэдые шүлэг, үгүүлэл бэшэжэ һургахаһаа гадна, нютагай домог, түүхэ суглуулха, нютагууд тухай дуу найруулха гэхэһээ эхилээд, зохёохы хүсэлнүүд олон даа...»
Арадай поэт һургаһан эдиршүүлэйнгээ туршалгануудые «Эдир наһан — эртын жаргал» гэһэн гаршагтай хоёр ном болгожо хэблүүлээ. Поэдэй зууршалгаар хүүгэдэй эрхим шүлэг болон үгүүлэлнүүдые хэдэн жэлэй туршада «Буряад үнэнэй», «Одон» сэтгүүлэй хуудаһануудта гаргаа бэлэйбди. Г.Ж.Раднаева һурагшадые, багшанарые элсүүлжэ, Зэдын аймагай арадай аман зохёолой шэжэр алтанай сэсэрдэһэн болохо зүйлнүүдые суглуулаа. 2005 ондо поэдэй өөрын мүнгөөр хэблэһэн 600-700 хуудаһатай «Хатан эжы Зэдэмнай» гэжэ сартуул угсаатанай болон Зэдын ород хасагуудай аман зохёолой хоёр боти ном нара хараа һэн. Гайхалтайнь гэхэдэ, зохёол бүхэн гурбан янзаар: сартуулай нютаг хэлэн дээрэ, литературна хэлэн дээрэ, ород хэлэн дээрэ оршуулагдаад үгтэбэ. Ород хасаг дуунууд буряадшалагдаһан варианттай хэблэгдээ. Хүшэрхэн тэрэ үедэ гайхамшаг энэ хэрэг бэелүүлхэдэнь, сэдьхэлэй хэды шэнээн шадал, хүсэн гаргашалагдааб гэжэ, Галина Жигмытовна ямар мүхэшэгүй зоригтой хүн гээшэб гэжэ гайхахаар.
Теэд бүхы материал энэ хоёр ном соо ороогүй, горитой хубинь үлөө һэн. «Зэдэ нютагай зэндэмэни» гэжэ поэдэй тоолодог хэмгүй энэ ехэ баялиг 17 боти ном боложо хэблэгдэхээр түсэблэгдэнхэй. Мүнөөдөө долоон номынь нара хараад байна. Дээдэ үеын зоной амар мэндэ байхада бэшэжэ абажа үрдиһэн түүхэ домогууд, үгүүлэлнүүд, дуунуудһаа, эдэ номуудай ашаар, урда үе сагуудта ажаһууһан баатар хүсэтэй, сэсэн мэргэн ухаатай, уран дархан, эди шэдитэй хүнүүд тухай мүнөөнэй зон мэдэхэ аргатай болобо ха юм. Тиихэдээ Галина Раднаева алдар суута эдэ хүнүүдтэ соло дуудажа, түүхэдэ мүнхэрүүлхэдээ, өөрынгөө асари ехэ ажалые, хизааргүй тэсэбэри болон бэлиг шадабариие баһал мүнхэрүүлбэ гээшэл даа.
2016 ондо поэт «Үе наһамни — зэрэлгээтэ байдални» гэжэ гаршагтай ном хэблүүлээ. 1970-1980 онуудта бэшэгдэһэн уянгата шүлэгүүдэйнгээ дээжэ зохёолнуудые өөрөө ородшолоод, энэ ном соогоо ниитэлээ. Уншахада, нээрээшье, өөрынь оршуулга шүлэгэй удхые нэгэшье һэлгэн худхангүй, жэнхэни буряад ёһо заншалда хабаатай, аман зохёолһоо һабагшатай уран арга, дүрэнүүдэй далда удхые (контекст) зүбөөр дамжуулһан байха юм. Жэшээ болгон, нэгэ шүлэг оршуулгатайнь уншая:
Зула табижа,
бэһээ андалдахадаа —
Угайнгаа удхые залгадаг байгаал ха.
Зулын голдол
дүлэ хаяһан сэдьхэлым
Угсаатамни иигэжэ бадарааһан байгаал ха.
Гааһаа андалдажа,
тамхяа татахадаа —
Тала нүхэд болодог байгаал ха.
Гааһанай мохиндол
гашуун хуби заяаем
Тиихэдэл элинсэгни нэрэһэн байгаал ха.
Возжигая зулу,
кушаками обмениваясь,
свой род продолжали.
Подобно фитилю зулы,
пылающую душу мою,
Род мой возжег.
Так люди начинали дружбу:
раскуривали трубку
на двоих.
Вот тогда мой предок воскурил
горькую,
как дым табачный,
мою судьбу.
Эртэ урдын угсаатанай заншалһаа һабагшалан, поэт өөрынгөө хуби заяанай үйлэ хэрэгүүдтэй, сэдьхэлэй байдалтай холбон удхалхадаа, «зулын голдол дүлэ хаяһан сэдьхэлэй», «гааһанай мохиндол гашуун хуби заяанай» гайхалтай уран дүрэнүүдые байгуулна. Эдэ шүлэгүүд соо эжыдээ, эмгэйдээ зорюулһан сэдьхэл уяруулма, гунигтайшье, баяртайшье мүрнүүд ехэ олон.
Шургажа гэрэл
ороол газааһаа
Шиигтэй энэ сарайн забһараар.
Эндэ үлгөөтэй
эмгэйм дэгэлһээ
Эльгым татаал түрэл үнэр.
Сэдьхэлэйм нэгэ
буланда хоронол
Шургажа ороһон зурууд гэрэл.
Шэрүүн дэлхэйдэ
үншэрүүлхээ болёол
Сарайда һэриһэн энэ дурасхал.
Тэнгэридэ гэнтэ Дари эхые харааб гэхэдэнь, эмгэйнь хүлөө забилаад, зальбаржа һууха юм. Буулгажа дүрыень бүтээгээд, бурхан болгожо тахихаяа һанахадань, шүлэг түрүүлээд, нангин дүрэнь тэнгэридэ хайлашалай... Шубуунай задын эхилхэдэ, дүшөөд ониие дурдажа, шарлажа үлтиршэһэн гурбалжан бэшэгүүдые абдарһаа гаргаад, дуугай һуутараа, бархиршадаг хүгшэн эжын хайратай дүрэ.
«Хэтэ, сахюур...» (1992) гэжэ ном соонь хэблэгдэһэн «Сагаан һарын үглөөгүүр» гэһэн шүлэгэй уянгата герой Һама сахюусанай орондо арбан гурбан түбиие түр зуура эрьежэ ерэһэндэл зураглагдаа һэн. Энэ дүрэ тухай Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогой иигэжэ бэшээ бэлэй:" ...өөрыгөө Һама бурхан болгожорхёод ...харуулха зоригтой поэт буряад литературада гансахан лэ Галина Раднаева байхал даа! Ондоо хүн — илангаяа буряад эхэнэр иигэжэ бэшэхэеэ заяандаашье зүрхэлхэгүй һэн даа". Эгэшэ поэт саашань бодолоо үргэлжэлүүлнэ:" Галина Раднаевагай шүлэгүүдые һэбхи, ямаршье удхагүй гэлдэжэ байгаад, манай зарим эрэшүүл бабаралдадаг, хүсэжэ ядаад хусадаг юм һэн. Энэ поэдэй бүхы номуудые иража, уран шүлэгүүдтэйнь, поэмэнүүдтэйнь яаралгүй дүтэ танилсаа һаа, нэгэшье хооһон мүр, хонгирһон удха олохогүйт. Шүлэгэйнь мүр бүхэн, үгэ бүхэниинь үүлэндэ хүрэмэ уула мэтэ образ, далайн эршэтэй долгин шэнги хүдэлөөн мэдэрэгдэхэ" («Буряад үнэн» — 2004, январиин 15).
Өөрынгөө улаан голоор, ухаан бодолоор энэ дэлхэйе сэгнэжэ, «юртэмсые шэшэрүүлхэ аялга» бэдэрһэн, гашуун хүлһэндэ мүрөө хайруулжа, хуби заяагаа зохёоһон хадаа, «эхи эсэсгүй бураздаагаа татахадам, анзаһан мэтэл энэ бэем» гэжэ бэшэхэ дүүрэн эрхэтэй поэт далан наһанайнгаа дэмбэрэлтэ ой угтажа байна. «Хун шубуун» гэжэ поэмэ соо авторай хэлэһэн иимэ мүрнүүд һанагдаха юм:
...Үбэл түрөөб.
Тиимэһээл абари зандам үбэлэй шэрүүншье бии.
Хабарые асардаг агуу хүсэншье бии.
Уран бэлигтэй үриингөө зоригтой сэдьхэлтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ аялга хоолойтой дуушан болохыень, дэлхэй дүүрэн уянга дуунайнь зэдэлхые элинсэгүүдынь заяагаа, түрэл тоонтонь юрөөгөөл даа. Хурса һонор ухаа, сагаан һайхан сэдьхэл бэлэглэһэн хайрата эмгэй, эжынгээ үргэмжөөр, энхэрэл дүүрэн эхын, хүгшэн эжын жаргал эдлэжэ, «сэсэн номойнь мүрһөө унаһан үгэньби» гэжэ магтан түүрээһэн Хатан эжы Зэдын, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа зон олоной дэмжэлгээр урдатнай хүлеэжэ байһан шэнэ дабаануудые эршэтэй, урматайгаар дабажа гарахыетнай хүсэе!