А.С.Пушкинай түрэһөөр 220 жэлэй ойдо. Агууехэ поэдтэ зорюулга

1937 ондо СССР гүрэндэ А.С.Пушкинай наһа бараһаар 100 жэлэй гашуудалта ой үргэнөөр тэмдэглэгдээ һэн. Байгуулагдаһаар хэдыхэн жэл үнгэрөөд байһан Буряад-Монголой АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной эхи табигшадай нэгэн Хоца Намсараев «Пушкин-бэлигэй далай» гэһэн шүлэгөө зорюулаа бэлэй. Буряад үльгэр түүрээлгын, соло дуудалгын маягаар бэшэгдэһэн энэ шүлэгһөө хэһэг уншаябди:


...Тиимэ хүндэ түүхэһээ,
Тэрэ холын саанаһаа
Алад онон харбаһан
Агууехэ зохёолшын
Ошо дүлөөр сорьёһон
Омог мэргэн үгые
Инаг халуун зүрхөөрөө
Эрхим болгон угтанам!

А.Пушкинай бэлигэй далайһаа хүртэжэ, зэдэлэн бусалан байһан зохёолнуудһаань һургаал абаһан залуу үеын буряад поэдүүд урган гараха гэжэ ахатан уран гуурһатан найдана:

...Тиимэ хурса бэлигтэн,
Тиимэ мэргэн оюутан
Сэсэг мэтэ һалбаржа,
Сэнгэлиг хүхюун байдалаа
Уран гоёор зурахые
Урин хүсэн хүлеэнэм.
(Х.Намсараев. Суглуулагдамал зохёолнууд. 2 том.- Улаан-Үдэ, 1958, 75-76 н.)

Ахамад зохёолшын найдалые харюулжа, тэрэл жэлдэ 20 наһатай поэт Цыден Галсанов «Пушкинда» гэһэн зорюулга шүлэг бэшэнэ. Агуу поэдые «баряанда хашагдаһан зоримгой бүргэд» гэжэ нэрлээд, «урдам байнаш, мянган даляар даллажа» гэһэн гайхалтай һонин уран дүрэ зураглана.


...Сэсэн хурсаар мүнөөдэр намайе шэртээд,
Сэдьхэл дундам уран сэсэг таринаш.
Сээжым доторхии сүм тааһан хэбэртэй,
Шүлэг зохёолой гүн тээшэ уринаш.

Баряанда хашагдан, хоролуулһан бүргэд!
Барииш энэ залуу поэдэй шүлэг.
Баян болоһон шэнэ Буряад нютагтам,
Багша, шинии ород үгэ дэлгэрээ.
(Цэдэн Галсанов. Дуунайм дээжэ — Улаан-Үдэ, 1962, 32 н.)

Дайнай һүүлээр буряад литературада хүсэтэй ехэ долгин мэтэ эбхэрэн ерэһэн шэнэ үе уран зохёолшодой нэгэн Дамба Жалсараев 1949 ондо «Михайловскида уулзалга» гэжэ шүлэг бэшээ һэн. Агуу поэдэй намтарта ушарһан үйлэ хэрэгтэ үндэһэлэн бэшэһэн байна. 1824 оной нажар засаг баригшад А.С.Пушкиниие гүрэнэй албанһаа болюулжа, эжынь угай бууса болохо Псковой губернидэ оршодог Михайловское һууринда ябуулһан юм. Түб хотын шууяан, үймөөнһөө холодоод, гансал зарасанартай, мүн Арина Родионовнатай харилсажа, айхабтар сүлөөтэй болоходоо, поэт ехэ олон зохёол бэшэһэн түүхэтэй: «Подражания Корану», «Андре Шенье», «Вакхическая песня», «19 октября», «Сцена из Фауста», «Песня о Стеньке Разине». «Цыганы», «Евгений Онегин» поэмэнүүд дээрэ ажалаа үргэлжэлүүлээ, гадна «Борис Годунов» трагеди, «Граф Нулин» поэмэ бэшэһэн байна.



1825 оной декабрьта Петербургда болоһон буһалгаанда поэдэй олон нүхэдынь хабаадаһан юм. Тэдэнэй хуби заяан тухай поэдэй һанаашархал энэ шүлэг соо зураглагдана:

...«Дельвиг, Пущин, Кюхельбекер,
Дэлхэйдэ хаана ябанабта...»
Шуурган улина һүртэйгөөр,
Шууяна гэрэй хушалта...

Мүнхын эрдэни шүлэгөөр
Муза досоонь долгилно.
...Холоһоо, улам дүтэлһөөр,
Хонхын абяан жэнгирнэ.

...Эсэһэн морид зогсоно...
Эршэдэн зүрхэн сохилно...
Пушкин, харыш энэ:
Пущин ханиш дүтэлнэ!

Хоёр нүхэдэй тэбэрилдэхэдэ
Хүйтэншье намхархадал гэнэ,
Мүлюун тэрэ тэнгэридэ
Мүшэдшье дулаархадал гэнэ.

Пущин олон нүхэдһөө
Халуун баяр хүргэнэ...
Росси үнэн зүрхэнһөө
Дуушанайнгаа гар адхана!
(Дамба Жалсараев. Замай, сагай сууряанууд — Улаан-Үдэ, 1985, 26-27 н.)

Суута уран зурааша Н.Н.Ге 1875 ондо суута зурагаа бүтээжэ, энэ уулзалгые мүнхэрүүлээ һэн. Харин буряад поэт Дамба Жалсараевай ородой агуу поэдэй түрэһөөр 150 жэлэй ойдо зорюулһан энэ шүлэг үндэһэн литературын түүхэдэ үлэнхэй.

1975 ондо Николай Дамдинов Пушкин Дантес хоёрой дуэль тухай өөрынгөө һанамжа бодолнуудые тодорхойлон, «Пушкин» гэжэ шүлэг бэшэһэн юм. Юундэ агуу поэт дайсанаа хороогоогүйб гэһэн асуудалда автор харюу бэдэрнэ:

Үбсүү бэеыень Дантесэй
Үрдин шагаажа ябахада,
Үзэн ядадаг хүн тээшээ
Өөрөө дуушамнай яахадаа
Мэргэн шударга пистоледээ
Мэтэр дундань залаагүйб даа,
Хэһээхын шанга хүсэлтэйдээ
Хэтэрһэн дайсанаа алаагүйб даа?

Дайсанай шагааһан буугай аманай урда зогсоһон агуу поэдэй һанал бодолые автор иигэжэ зураглана:

...Наталим энэрхы зүрхөөрөө
Намайгаа нэрлэһээр үлөө һэн.
Хобууша, атааша Петербург
Хоролхоод, эблэрэн нэгэдэгшье,
Бултанай урда абаһан үүргэм
Бузарлагдаагүйл нэгэтэшье...

...Һаахар энээхэн офицерхэнэй
Һамуухан шуһые адхахадаа,
Һамганайм нэрын (бэшэ хэнэй?)
Һаруул туяаень будахалби даа..."

Агуу поэдэй эдэ бодолнуудые дэмжэжэ, буряад поэт саашань үргэлжэлүүлнэ:

(Шагааһаар дайсаниинь ерэбэ, зэһээд,
Шабхаяа дарахань лэ дарыдаа...
Арадайнгаа солые үргэһэн поэт
Алууршан гэгдэхэ аал... үгы даа!)

Мүнөө үеын зоной нэрэһээ буряад поэт тэрэ гай тодхорто дуэльдэ хабаадагшадта сэгнэлтэ үгэнэ:

Агуу дуушанай зүрхэниинь
Алдараа мүнхэлэн буудуулаатай...
Түрүүлэн оноһон нүгөө хүниинь
Түүхэдэ шуһаар будуулаатай!
(Николай Дамдинов. Шүлэгүүд, поэмэнүүд — Улаан-Үдэ, 1982, 154-155 н.)

Поэт Даша-Дондоб Очиров «Боди сэдьхэл» гэжэ номоо 2018 ондо хэблүүлээ һэн. «Анханай нара хараагүй шүлэгүүд» гэһэн бүлэгтэ «Энээхэн бадагууд — сэдьхэлэйм дуһалнууд» гэһэн богони, 2-3-4 мүртэй шүлэгүүдые оруулһан байна. Тэдэнэй дунда А.С.Пушкинай зохёолнуудай дүрэнүүдһээ һабагша абаһан бодолнуудаа элирхэйлээ. Жэшээнь, «Песнь о вещем Олеге» зохёол һануулһан эдэ мүрнүүд:



Оо, Олег! Мордолсохом походто шамтай хамта,
Зэрлиг талын дуунууды суглуулхам.

Али гэбэл, «Анчар» гэһэн шүлэгэй удхаар иимэ мүрнүүд мүндэлөө:

Оо, анчар! Холын дайнһаа эсэжэ бусаад,
Хариин газарай дуунууды асараад,
Шинии үндэһэнэй эм домдо хүртэхэб,
Яншаһан зүрхөө иигэжэ аргалхаб.

1970-аад онуудта бэшэгдэһэн эдэ мүрнүүд тэрэ үедэ боложо байгаа афган дайнһаа бусагшадай олонхинь сэдьхэлэй үбшэндэ (афган синдром) дайрагдаһан ушарые далда үгөөр зураглана. 19 зуун жэлдэ хорото гэжэ тоологдодог байһан анчарай үндэһэнэй эм домыень хэрэглэбэл, яншаһан зүрхэ аргалжа болоно гэжэ поэт шэнэ удха оруулан бэшэнэ. Хоёр зуу гаран жэлэй туршада поэдүүд Пушкинай уран арга болон поэтическэ дүрэнүүдые хэрэглэжэ байһан, мүн саашадаашье хандажа байха.