Уран зохёолшо Даширабдан Батожабайн наһанайнь нүхэр Лхамасу Батуевна Батожабай 2005 ондо нүхэрэйнгээ урдандаа нэгэшье хэблэгдээгүй шүлэглэмэл зохёолнуудые ном болгожо, хэблэн гаргахадаа, оролто үгэ соо иигэжэ бэшэһэн байна:
Эдир наһандаа аман зохёолоор һонирходог байһан ушарынь саашадаа уран зохёолшын замай эхиндэ гуурһаяа туршахадаа, зүжэгүүдэй хажуугаар Сэсэн Сэнгэ тухай үльгэр-поэмэ бэшэхэдэнь нүлөөлөө гээд һанагдана. 1954 ондо хэблэгдэһэн энэ зохёолынь ород хэлэндэ оршуулагдаад, 1959 ондо Москвагай Детгиз хэблэлээр нара хараһан юм. 1960 ондо монгол хэлэн дээрэ Улаанбаатарта хэблэгдээ һэн.
Арсалан Жамбалон Даширабдан Батожабай тухай дурсалга соогоо иимэ нэгэ һонин ушар дурдаһан байна. Д.Батожабай Жамьян Балданжабондо ехэ эмээхэйгээр хандадаг, өөрынгөө багша шэнгеэр хүндэлжэ, үнэн сэдьхэлһээ аха нүхэр гэжэ һанадаг, үгэ бүхэнииень үндэрөөр сэгнэдэг һэн. Тэдэнэй иимэ хөөрэлдөөн тухай бэшэнэ:
" - Багша! Эдэ жэжэшье, томошье номуудые хэдыдэнь бэшэжэ үрдинэ гээшэбта? Яажа хүдэлдэг хүмта?
Жамьян багша дүү нүхэрэйнгээ иимэ асуудалнуудые анхаралтайгаар шагнаад, хүхюугээр энеэгээ һэн. Тиихэ зуура, аманһаа гааһаяа абажа, нэгэ удаа Даширабдан тээшэ уриханаар хараад:
—Һуудал бүхэтэйл һаа, бүтээсэ ехэтэй байдаг гээшэ аабза. Сүлөөгүйшье һаа, үдэр бүри адагынь хоёр нюур бэшэгдэхэ ёһотой гэжэ һанагшаб,- гээ агша һэн." (Энэ болон бусад дурсалганууд «Батожабай Д. Горные орлы. Роман. Воспоминания» гэжэ номһоо абтаба).
Багшынгаа эдэ үгэнүүдые сэдьхэл бодолдоо бүхөөр хадууһан Батожабай түргэн хурдан ухаатай, нэтэрүү эрмэлзэлтэй, эсэшэгүй шударгыгаар ажаллаха зоригтой байһанаа гэршэлээ бшуу. 1959 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн Буряадай литература болон искусствын декадын үедэ тэрэнэй сценаряар буулгагдаһан «Алтан гэр» гэжэ кинофильм, «Барометр шуурга харуулна» гэжэ зүжэг, наһанайнгаа эгээн ехэ захата «Төөригдэһэн хуби заяан» романаа олоной анхаралда табиһан юм. Энэ ехэ амжалтань Ажалай Улаан Тугай орденоор тэмдэглэгдээ бэлэй.
Буряадай арадай поэт Цырен-Дулма Дондоковагай дурсалгаһаа:
«...үнэхөөрөө сагаан сэдьхэлтэй хүн байһан ха юм даа. Хүндэ ямар нэгэ туһа, һай хэхэ гэжэ һанадаг, үргэн сээжэ соогоо ганса өөр тухайгаа бодохогүй... Дээдын ноёдой урдаһаа дуугараад абадаг ушарһаа донгодолгош абаһан байжа болохо... Бултан сооһоо Даширабдамнай үлүү гарама зоной хүн байгаа бэшэ аал даа?
Даширабдантамнай һүүлэй үе болотор байрааршье һүрхэй бэшэ байгаа даа. Түрүүшээр авиазаводһоо тиишэ, Матросовой поселогто хэды жэл һуугаа, һүүлээрнь Стеклозаводто табан жэл. Энэ үедэ „Төөригдэһэн хуби заяанайнгаа“ хоёрдохи, гурбадахи номые бэшэһэн болоно.
Иигээд хараад лэ үзэхэдэ, хэрэгтэй, бэлигтэй хүнүүдтээ саг соонь туһалаад, үргөөд, һайн байра юу хээ үгөөд, дэмжээд орхидоггүй ноёд-һайд байһан байна бшуу даа. Теэд эдэмнай зохёолшодойнгоо зохёолнуудые уншаха бэшэ...
...Һамасуу Даширабдан хоёр ехэл тааруугаар гэр бүлэ болоһон байшоол даа. Эгээл иимэхэн эхэнэр намтай тэсэхэ, минии хубилгаан аашануудые даража шадаха гэжэ һанахадаа, нүхэрнай һалан һандангүй Һамасуугай хойноһоо ябаа-ябаа, үгэдөө оруулһан байха.
...Сэхыень хэлэхэдэ, Батожабайе Батожабай болголсоһон Һамасуу Батуевна гэхэдэ, буруу болохогүй. Төөрижэ ябаһан Одон түрэл газар дээрээ бууха зуураа ёһотойл „уурхайгаа“ оложо, уран зохёолой нэгэ хурса „бүргэд“ болоһониинь дамжаггүй.»
Д.О.Батожабай нютагайнгаа зоной үмэнэ айхабтар ехэ нэрэ хүндэтэй байгаа. Тэрэнэй унаган нүхэр Чимит Базаржаповай дурсалгаһаа:
«Дашарабдан бидэ хоёр наһан соогоо ехэл нүхэсэһэн гээшэбди. Суг театрташье хүдэлөөбди. Түрүүшын искусство ба литературын декадада 1940 ондо суг Москва ошообди. Тиихэдэ би Сагаан үбгэнэй роль наадажа гараа бэлэйб.
...Летчигууд болохо гэжэ курсада Дээдэ-Онгостойдо һураад, Сэлэнгын зүүн бэедэ, Аэродром руу практикада ошогшо һэмди. Новосибирскдэ һураабди. Курсант бүхэн ара нэрэтэй һэн. Дашарабдан „Ланжерон“ гэжэ нэрлүүлхэ, бинь „Кувышка“ гүүлэдэг һэм. Түргэн лэ фронт мордохо гэжэ эрмэлзэгшэ бэлэйбди.
Дайнай һүүлээр Германиин портово Барт хото дээрэ алба хэжэ байтарни, гэнтэ нэгэ үдэр Дашарабдамни амиды юумэ Польшоһоо, Познань хотоһоо, намайгаа яажа олоо, дуулаа юм, бэшэг бэшэбэл даа. Бинь аргагүй ехээр баярлаа, хүхеэ бэлэйб.
Алдар суута зохёолшошье болоод байхадаа, нүхэрни нютагаа сулал ерэдэг һэн. Би һургуулида хүдэлөөб. Нэгэ наһан иигэжэ дүүрэнэл даа. Олондо мэдээжэ уран зохёолшо нүхэрни нютагтаа „Шалхуу Рабдан“ гээд нэрэтэй юм һэн. Шалхуу Рабданаа ехэл шаналнаб, нэрэ түрөөрынь омогорхоноб».
Дашарабдан Батожабайн, Чимит Базаржаповай дайшалхы шэн зоригто жэшээ дээрэ Догой нютагай хэдэн үе хүбүүд ёһотой шанга хүмүүжэл гаража, летчигой мэргэжэлтэй хуби заяагаа холбоо бшуу. Эдэ зоригтой зоной нэгэн, Россиин Агаарай-Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй полковник, буряад угсаатан сооһоо түрүүшын летчик-шалган ниидэгшэ Дашинима Базаров 2015 ондо «Буряад үнэнэй» эмхидхэһэн «Буряадай түрүү хүнүүд » мүрысөөнэй «Сагаан үбгэн» номинацида лауреат боложо, Буряад драмын театрай тайзан дээрэһээ олоной магтаалда хүртөө бэлэй. Үе сагай холбоон таһаршагүй, үндэр һайхан наһанай жэшээ үшөөл олон үе зондо одон мэтэ толорон байхал даа...
Уран зохёолшын хуби заяанда «Буряад үнэн» сонинтой холбоотой энеэдэтэйшье һаа, дан тиимэ хүхихөөр бэшэ ушар тохёолдоһон юм. 1955 ондо Д.Батожабай «Дойбод сохилго» гэжэ зүжэг бэшээ һэн. Комедиин маягаар бэшэгдэһэн зүжэгэй персонаж сабхияа үмдэхэ гэхэдээ, орёолгын олдохогүйдэ, «Буряад үнэн» сониноор хүлөө орёожорхино. Тиихэдээ энэ сониндо мүртэй юуншье хэблэгдэдэггүй гэжэ хэлэхэ юм.
Шэнэ зүжэгэй премьерэ ехэ амжалтатай байжа, театрайхид, мүн партийна хүтэлбэришье автортай хамта театр соо һүни дүүрэн найрлаһан байгаа.
Хойто үглөөгүүрынь партиин Буряадай обкомдо хатуу шанга суглаан зарлагдаба. Обкомой ноёдой урда Буряад драмын театрай хүтэлбэри зогсожо, шангахан донгодолгодо хүртэхэ баатай болобо. Харин Д.Батожабай тэрэ үглөө Москва ниидэһэн байжа, хатуу хэһээлтэдэ хүртэбэгүй. Обкомой үндэр тушаалтадай нэгэн зүжэгэй авторай үзэл сурталай алдуу гаргаһан ушарые заажа, партиин обкомой хэблэл «Буряад үнэниие» доромжолоо гэжэ гэмнэбэ. Мүнөө сагта энэ ушар анекдот, хошон зугаа болоод, мартагдахал һэн бэзэ, харин тэрэ үедэ засагай зургаануудай заабаряар Д.Батожабайн зүжэгүүдые тайзан дээрэ табихагүй гэһэн шанга хорилто гараа бшуу. Тиимэһээ тэрэнэй удаадахи «Барометр шуурга харуулна» гэһэн зүжэг Буряад театрта табигдангүй, хойшолуулагдажал байгаа бэлэй.
Театрай шэнэ режиссер Ф.Сахиров энэ пьесыень тон үндэрөөр сэгнэжэ, тайзан дээрэ табиха зүбшөөл абахын тула республикын соёлой сайд Ц.Ж.Дамдинжаповта ороһон юм. Зүбшөөл абаашье һаань, зүжэгүүдые табиха ээлжээн һэлгэгдэжэ, Ф.Сахиров энэ хүсэлөө бэелүүлжэ шадаагүй бэлэй. 1957 ондо режиссер И.Е.Миронов одоошье тус зүжэг нара харуулаа һэн. Буряадай литература болон искусствын декадада 1959 ондо Москвагай Бага театр соо энэ зүжэг хараха үедөө СССР-эй арадай артистка В.Пашенная иигэжэ хэлэһэн гэдэг:" ...түүхэеэ ухаалан уудалжа, амин зүрхыень мэдэржэ шададаг үндэһэн соёлой гайхамшаг бүтээл гээшэ".
Яхад поэт Семен Руфовай ехэ дурсалгаһаа хэһэг танай анхаралда.
«1963 оной апрель һара һэн. Би тиихэдэ Москвада, Литинститудай һүүлшын курсда һуража байгааб.
...Нэгэтэ хэшээлэй һүүлээр хамтынгаа байрада дүтэлхэдэм, үүдэнэй хажууда саб гэмэ үндэр бэетэй, бууралтаһан толгойтой, яхадтал адлишуу хүн зогсобо. Хажуугаарнь гарахадаа, шарайень шэртэхэдэм, тэрэ хүн юушьеб түргэ-түргөөр дуугарба.
— Танай хэлэһые огто ойлгобогүйб,- гэжэ харюусабаб.
— Ямар яһанайбши?
— Яхад.
— О! Хүршэнэр гээшэлди,- гээд, мүрыем альгадаба.- Би буряадби. Уран зохёолшо Даширабдан Батожабай. Дуулаа һэн гүш?
Худалаар хэлэхэеэ аягүйрхөөд, үг-маг гэбэб.
— «Алтан гэр» гэжэ фильм хараа һэн гүш? «Адуушанай дуун» кино?
— Харааб! Харааб! — гэжэ һүхирэн шахуу хэлэбэб. — Амаргүй гоё кино ха юм!
— Эдэ кинодо сценарииень би бэшээ хүм. Һамгантайгаа танай хамтын байрада зогсонхойбди. Үнихэн байхал хабди. Орожо байгаарай.
Удангүй Батожабайтай нүхэсэжэ, хаана яанагүй хоюулан суг ябадаг болоо һэмди. Хүхюу, хододоо шог зугаатай, сагаан һанаатай хадань һаял уулзаһан хүнүүд тэрээнтэй түргөөр дүтэ болодог, урданай танил тала мэтэ харилсадаг байгаа. Ташаганаса энеэжэ байгаад, Батожабай өөрынгөө заншалаар шэнэ нүхэрэйнгээ мүрыень альгадахал даа.
Минии эгээн үнэтэйдэ тоолодог номууд соо Батожабайн намда бэлэглэһэн хоёр ном ородог...
Нэгэтэ таһалгадамни һалхи шууюулһаар орожо ерээд:
— Унтана гүш?! Мүнөөдэр гүрэнэй шалгалтатай һэмнайш! — гэжэ һүхирбэ.
— Тиимэ.
— Бодо, бодо гэнэм! Шалгалтаяа һайнаар тушаахыншни түлөө энэ романайнгаа түрүүшын номые бэлэглэнэб.
Украин хэлэн дээрэ.
«Украдене щастя» гэжэ гаршагтай ном нээжэ уншаад, юушье ойлгобогүйб. Үдэшэлэн бусахадам, Батожабай таһалгадам һууба.
— Зай, яагаабши? — гэбэ.
— «Табаар» тушаагааб.
— Тиигээ хадаа ород хэлэн дээрэ гараһан номыем бари.
«Похищенное счастье» романайнь бүхы гурбан номыень һүүлдэ уншажа, ямар үргэн ехэ дэлисэтэй, гүн удхатай гайхамшаг зохёол байһыень мэдэрээ бэлэйб...
Номуудайнгаа түлөө абаһан гонорарай мүнгэ Батожабай тоолошогүй олон танил талануудтаа үрин тараажархёо һэн. Намһаа мүнгэ эрижэ эхилбэ.
— Гэртээ ошохо гэжэ түхеэрнэлби даа. Һамган, хүүгэдни хүлеэшэнхэй...
Теэд Батожабайн урдаһаа тулахын аргагүй һэн даа:
— Буряадаймнай автономито болоһоор 40 жэлэй ойн баяр болохоёо байна ха юм?! Энэ ехэ найрта намтай суг ошолдохол ёһотойш. Байра байдалыемнай харахаш, хүндэтэй айлшан болохош. Хүршэнэртэйгээ танилсажа, нүхэдөөр баян болохо хэрэгтэй, — гэжэ намайе үгэдөө оруулаад, мүнгыем абаба.
Тэрэ үедэ Литинститудта олон буряадууд һурадаг байгаа: Батомунко Пурбуев, Доржи Эрдынеев, Матвей Осодоев, Барадий Мунгонов. Һаял институт дүүргэһэн аад, суурхажа үрдиһэн поэт Дондок Улзытуев хирэ болоод лэ, харагдаха. Батожабайда ороһоной һүүлээр Дондок намда ерээд, хэлэбэ:
— Зүб лэ манай нютаг ошохошни. Байгалай омоли ямар бэ гэжэ мэдэхэ гүш? — гээд, гараа арбайлган харуулба.- Тарган гээшэнь хэлэшэгүй! Нүхэр, намдаа 60 түхэриг урьһалыш даа, шиниингээ айлшаар буухада, бусаахаб.
Бинь һүүлшынгээ мүнгэ һарбайбаб...
Д.Батожабайн гонорарые нилээн хүлеэжэ, олохон үдэр үлэн хооһоор хоноод, одоошье мүнгэтэй болоходонь, Улаан-Үдэ ниидэжэ ерэбэбди. Аэропортһоо абан, Батожабайе танихагүй хүн эндэ үгы ха гэжэ ойлгобоб, жолоошод, буфедэй ажалшадһаа байтагай республикын худалдаа наймаанай министрые үгэдөө оруулаад, хониндо хүртэбэл даа.
Элдэб хэблэлнүүдтэ намаяа дахуулаад ябаба. Арсахаяа һанахадам:
— Шамда айлшалаа һаамни, гэртээ шэбхэдээд байха хүн гүш? Хилээмэнэйнгээ мүнгэ олохо хэрэгтэй.Ойлгосотой гү?
— гэжэ шэрүүхэнээр хэлэбэл даа.
«Буряад үнэн» сониндо ороод, намайгаа иигэжэ нэрлэбэ:
— Яхадай мэдээжэ поэт, танилсагты.
Хэды хоноод, гайха гэлы ехэ, буряад хэлэндэ оршуулагдаһан шүлэгни гарашоод байбал даа. Дондок Улзытуевай оршуулга..."
Д.Батожабайн тон өөрын дэлисэ, эрмэлзэл ехэтэй байһаниие олон буряад зохёолшод һайханаар дурсаһан юм. Өөртөө эрилтэ ехэтэй байһанай ашаар лэ оройдоол хори гаран жэлэй туршада хэды олон зүжэг, туужа, буряад удха зохёолдо түрүүшын гурбалжан ехэ роман, гурбан киногой сценари, бусадшье зохёолнуудые бүтээжэ үрдеэ ха юм.
1977 ондо зохёолшын наһа барахада, поэт Мэлс Самбуев «Яагаа гээшэт?» гэжэ шүлэгөөр гүн сэдьхэлэйнгээ гашуудалаа мэдүүлээ бэлэй:
Одбоевич, иигэхэдээ яагаа гээшэт?
Омог дорюун, хүхюун хүн бэлэйт...
Һүүдэр сооһоо гэрэл тээшэ
Һүүлшын мэндэ мүнөө хүргэлэйт.
«Хэнэймнайш наһан мүнхэ бэшэ,
Хэрэгнай, зүгөөр, үхэхэгүй огто.
Түүхын хуудаһанда намтараа бэшэн,
Түрүү ябажа гарыш ото!»
Сэсэрхэнгүй хэлэһэн энэн үгэтнай
Сэдьхэлдэм хэтын боложо ханхинаал...
...Үндэр бодолтой геройнуудаа одоо
Ендэр дээрэ орхижо, ошобот.
Зүжэгһөөтнай тэдэнэр гаража бодоод,
Зүрхэндэмнай орожо, мүнхын болошобол.
1996 ондо солото уран зохёолшын түрэһөөр 75 жэлэй ойн баярай үедэ Буряад драмын театрай тайзан дээрэһээ Буряадай арадай поэт Николай Дамдинов зорюулга шүлэгөө уншаа һэн. Тэрэ шүлэгһөө хэһэг:
...Хубисхалай урда тээ
Хуби заяагаа төөригдэһэн уладайнгаа
Элдэб гоё үгэнүүдтэ
Этигэжэ, төөрин алдаад,
Газарай нэгэн хубиие
Арбан табан хуби болгоһые
Хэды хурсаар харуулха байгаа гээшэбши,
Хэлэндэ, үгэдэ бэрхэ,
Далита бэлигтэй
Даширабдан Батожабай!
...Далан табан наһанайшни үдэр
Дабаанай хүшэр табсангаар
Абиржа ябаһан арад тухайгаа бодонолди,
Ахатан, анда нүхэрнай байһан,
Олондо алдартай Одбоевич,
Дандаа бидэндээ гэрэл һайханаар
Һанагдадаг
Даширабдан Батожабай!
Буряад арадайнгаа Бальзак гэжэ солотой болоһон Даширабдан Батожабай бурьялһан булаг шэнги баян сагаан бэлигэйнгээ эди шэдеэр арад түмэнөө баясуулан хүмүүжүүлээ, бүхы дэлхэйгээр алдаршуулаа бшуу. Тэрэнэй нэрэ буряад зоной дунда домог болон үлэнхэй.❚
«...Даширабдан Одбоевич Батожабай хадаа уран зохёолой бүхы жанр дээрэ хүдэлдэг, аргагүй ехэ оюун бэлигтэй, һонор хурса ухаатай, сэсэн мэргэн хүн байһан юм.
Балшар бага наһандаа элдэб һонин юумэхэнүүдые зохёогоод, үетэн нүхэдтөө хөөрэхэдэнь,тэдэнь ехэ анхаралтайгаар шагнажа, үнэн зүрхэнһөө этигэдэг, баясадаг байгаа.
Даширабдан һургуулиин үхибүүн ябахаһаа һүбэлгэн бэрхэ,бүхы юумээр һонирходог, ямаршье ажал хэжэ шадаха,гартаа дүйтэй,зураг зураха дуратай, хажуугаарнь шүлэгшье бэшэжэрхихэ абьяастай байһан».
Эдир наһандаа аман зохёолоор һонирходог байһан ушарынь саашадаа уран зохёолшын замай эхиндэ гуурһаяа туршахадаа, зүжэгүүдэй хажуугаар Сэсэн Сэнгэ тухай үльгэр-поэмэ бэшэхэдэнь нүлөөлөө гээд һанагдана. 1954 ондо хэблэгдэһэн энэ зохёолынь ород хэлэндэ оршуулагдаад, 1959 ондо Москвагай Детгиз хэблэлээр нара хараһан юм. 1960 ондо монгол хэлэн дээрэ Улаанбаатарта хэблэгдээ һэн.
Арсалан Жамбалон Даширабдан Батожабай тухай дурсалга соогоо иимэ нэгэ һонин ушар дурдаһан байна. Д.Батожабай Жамьян Балданжабондо ехэ эмээхэйгээр хандадаг, өөрынгөө багша шэнгеэр хүндэлжэ, үнэн сэдьхэлһээ аха нүхэр гэжэ һанадаг, үгэ бүхэнииень үндэрөөр сэгнэдэг һэн. Тэдэнэй иимэ хөөрэлдөөн тухай бэшэнэ:
" - Багша! Эдэ жэжэшье, томошье номуудые хэдыдэнь бэшэжэ үрдинэ гээшэбта? Яажа хүдэлдэг хүмта?
Жамьян багша дүү нүхэрэйнгээ иимэ асуудалнуудые анхаралтайгаар шагнаад, хүхюугээр энеэгээ һэн. Тиихэ зуура, аманһаа гааһаяа абажа, нэгэ удаа Даширабдан тээшэ уриханаар хараад:
—Һуудал бүхэтэйл һаа, бүтээсэ ехэтэй байдаг гээшэ аабза. Сүлөөгүйшье һаа, үдэр бүри адагынь хоёр нюур бэшэгдэхэ ёһотой гэжэ һанагшаб,- гээ агша һэн." (Энэ болон бусад дурсалганууд «Батожабай Д. Горные орлы. Роман. Воспоминания» гэжэ номһоо абтаба).
Багшынгаа эдэ үгэнүүдые сэдьхэл бодолдоо бүхөөр хадууһан Батожабай түргэн хурдан ухаатай, нэтэрүү эрмэлзэлтэй, эсэшэгүй шударгыгаар ажаллаха зоригтой байһанаа гэршэлээ бшуу. 1959 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн Буряадай литература болон искусствын декадын үедэ тэрэнэй сценаряар буулгагдаһан «Алтан гэр» гэжэ кинофильм, «Барометр шуурга харуулна» гэжэ зүжэг, наһанайнгаа эгээн ехэ захата «Төөригдэһэн хуби заяан» романаа олоной анхаралда табиһан юм. Энэ ехэ амжалтань Ажалай Улаан Тугай орденоор тэмдэглэгдээ бэлэй.
Буряадай арадай поэт Цырен-Дулма Дондоковагай дурсалгаһаа:
«...үнэхөөрөө сагаан сэдьхэлтэй хүн байһан ха юм даа. Хүндэ ямар нэгэ туһа, һай хэхэ гэжэ һанадаг, үргэн сээжэ соогоо ганса өөр тухайгаа бодохогүй... Дээдын ноёдой урдаһаа дуугараад абадаг ушарһаа донгодолгош абаһан байжа болохо... Бултан сооһоо Даширабдамнай үлүү гарама зоной хүн байгаа бэшэ аал даа?
Даширабдантамнай һүүлэй үе болотор байрааршье һүрхэй бэшэ байгаа даа. Түрүүшээр авиазаводһоо тиишэ, Матросовой поселогто хэды жэл һуугаа, һүүлээрнь Стеклозаводто табан жэл. Энэ үедэ „Төөригдэһэн хуби заяанайнгаа“ хоёрдохи, гурбадахи номые бэшэһэн болоно.
Иигээд хараад лэ үзэхэдэ, хэрэгтэй, бэлигтэй хүнүүдтээ саг соонь туһалаад, үргөөд, һайн байра юу хээ үгөөд, дэмжээд орхидоггүй ноёд-һайд байһан байна бшуу даа. Теэд эдэмнай зохёолшодойнгоо зохёолнуудые уншаха бэшэ...
...Һамасуу Даширабдан хоёр ехэл тааруугаар гэр бүлэ болоһон байшоол даа. Эгээл иимэхэн эхэнэр намтай тэсэхэ, минии хубилгаан аашануудые даража шадаха гэжэ һанахадаа, нүхэрнай һалан һандангүй Һамасуугай хойноһоо ябаа-ябаа, үгэдөө оруулһан байха.
...Сэхыень хэлэхэдэ, Батожабайе Батожабай болголсоһон Һамасуу Батуевна гэхэдэ, буруу болохогүй. Төөрижэ ябаһан Одон түрэл газар дээрээ бууха зуураа ёһотойл „уурхайгаа“ оложо, уран зохёолой нэгэ хурса „бүргэд“ болоһониинь дамжаггүй.»
Д.О.Батожабай нютагайнгаа зоной үмэнэ айхабтар ехэ нэрэ хүндэтэй байгаа. Тэрэнэй унаган нүхэр Чимит Базаржаповай дурсалгаһаа:
«Дашарабдан бидэ хоёр наһан соогоо ехэл нүхэсэһэн гээшэбди. Суг театрташье хүдэлөөбди. Түрүүшын искусство ба литературын декадада 1940 ондо суг Москва ошообди. Тиихэдэ би Сагаан үбгэнэй роль наадажа гараа бэлэйб.
...Летчигууд болохо гэжэ курсада Дээдэ-Онгостойдо һураад, Сэлэнгын зүүн бэедэ, Аэродром руу практикада ошогшо һэмди. Новосибирскдэ һураабди. Курсант бүхэн ара нэрэтэй һэн. Дашарабдан „Ланжерон“ гэжэ нэрлүүлхэ, бинь „Кувышка“ гүүлэдэг һэм. Түргэн лэ фронт мордохо гэжэ эрмэлзэгшэ бэлэйбди.
Дайнай һүүлээр Германиин портово Барт хото дээрэ алба хэжэ байтарни, гэнтэ нэгэ үдэр Дашарабдамни амиды юумэ Польшоһоо, Познань хотоһоо, намайгаа яажа олоо, дуулаа юм, бэшэг бэшэбэл даа. Бинь аргагүй ехээр баярлаа, хүхеэ бэлэйб.
Алдар суута зохёолшошье болоод байхадаа, нүхэрни нютагаа сулал ерэдэг һэн. Би һургуулида хүдэлөөб. Нэгэ наһан иигэжэ дүүрэнэл даа. Олондо мэдээжэ уран зохёолшо нүхэрни нютагтаа „Шалхуу Рабдан“ гээд нэрэтэй юм һэн. Шалхуу Рабданаа ехэл шаналнаб, нэрэ түрөөрынь омогорхоноб».
Дашарабдан Батожабайн, Чимит Базаржаповай дайшалхы шэн зоригто жэшээ дээрэ Догой нютагай хэдэн үе хүбүүд ёһотой шанга хүмүүжэл гаража, летчигой мэргэжэлтэй хуби заяагаа холбоо бшуу. Эдэ зоригтой зоной нэгэн, Россиин Агаарай-Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй полковник, буряад угсаатан сооһоо түрүүшын летчик-шалган ниидэгшэ Дашинима Базаров 2015 ондо «Буряад үнэнэй» эмхидхэһэн «Буряадай түрүү хүнүүд » мүрысөөнэй «Сагаан үбгэн» номинацида лауреат боложо, Буряад драмын театрай тайзан дээрэһээ олоной магтаалда хүртөө бэлэй. Үе сагай холбоон таһаршагүй, үндэр һайхан наһанай жэшээ үшөөл олон үе зондо одон мэтэ толорон байхал даа...
Уран зохёолшын хуби заяанда «Буряад үнэн» сонинтой холбоотой энеэдэтэйшье һаа, дан тиимэ хүхихөөр бэшэ ушар тохёолдоһон юм. 1955 ондо Д.Батожабай «Дойбод сохилго» гэжэ зүжэг бэшээ һэн. Комедиин маягаар бэшэгдэһэн зүжэгэй персонаж сабхияа үмдэхэ гэхэдээ, орёолгын олдохогүйдэ, «Буряад үнэн» сониноор хүлөө орёожорхино. Тиихэдээ энэ сониндо мүртэй юуншье хэблэгдэдэггүй гэжэ хэлэхэ юм.
Шэнэ зүжэгэй премьерэ ехэ амжалтатай байжа, театрайхид, мүн партийна хүтэлбэришье автортай хамта театр соо һүни дүүрэн найрлаһан байгаа.
Хойто үглөөгүүрынь партиин Буряадай обкомдо хатуу шанга суглаан зарлагдаба. Обкомой ноёдой урда Буряад драмын театрай хүтэлбэри зогсожо, шангахан донгодолгодо хүртэхэ баатай болобо. Харин Д.Батожабай тэрэ үглөө Москва ниидэһэн байжа, хатуу хэһээлтэдэ хүртэбэгүй. Обкомой үндэр тушаалтадай нэгэн зүжэгэй авторай үзэл сурталай алдуу гаргаһан ушарые заажа, партиин обкомой хэблэл «Буряад үнэниие» доромжолоо гэжэ гэмнэбэ. Мүнөө сагта энэ ушар анекдот, хошон зугаа болоод, мартагдахал һэн бэзэ, харин тэрэ үедэ засагай зургаануудай заабаряар Д.Батожабайн зүжэгүүдые тайзан дээрэ табихагүй гэһэн шанга хорилто гараа бшуу. Тиимэһээ тэрэнэй удаадахи «Барометр шуурга харуулна» гэһэн зүжэг Буряад театрта табигдангүй, хойшолуулагдажал байгаа бэлэй.
Театрай шэнэ режиссер Ф.Сахиров энэ пьесыень тон үндэрөөр сэгнэжэ, тайзан дээрэ табиха зүбшөөл абахын тула республикын соёлой сайд Ц.Ж.Дамдинжаповта ороһон юм. Зүбшөөл абаашье һаань, зүжэгүүдые табиха ээлжээн һэлгэгдэжэ, Ф.Сахиров энэ хүсэлөө бэелүүлжэ шадаагүй бэлэй. 1957 ондо режиссер И.Е.Миронов одоошье тус зүжэг нара харуулаа һэн. Буряадай литература болон искусствын декадада 1959 ондо Москвагай Бага театр соо энэ зүжэг хараха үедөө СССР-эй арадай артистка В.Пашенная иигэжэ хэлэһэн гэдэг:" ...түүхэеэ ухаалан уудалжа, амин зүрхыень мэдэржэ шададаг үндэһэн соёлой гайхамшаг бүтээл гээшэ".
Яхад поэт Семен Руфовай ехэ дурсалгаһаа хэһэг танай анхаралда.
«1963 оной апрель һара һэн. Би тиихэдэ Москвада, Литинститудай һүүлшын курсда һуража байгааб.
...Нэгэтэ хэшээлэй һүүлээр хамтынгаа байрада дүтэлхэдэм, үүдэнэй хажууда саб гэмэ үндэр бэетэй, бууралтаһан толгойтой, яхадтал адлишуу хүн зогсобо. Хажуугаарнь гарахадаа, шарайень шэртэхэдэм, тэрэ хүн юушьеб түргэ-түргөөр дуугарба.
— Танай хэлэһые огто ойлгобогүйб,- гэжэ харюусабаб.
— Ямар яһанайбши?
— Яхад.
— О! Хүршэнэр гээшэлди,- гээд, мүрыем альгадаба.- Би буряадби. Уран зохёолшо Даширабдан Батожабай. Дуулаа һэн гүш?
Худалаар хэлэхэеэ аягүйрхөөд, үг-маг гэбэб.
— «Алтан гэр» гэжэ фильм хараа һэн гүш? «Адуушанай дуун» кино?
— Харааб! Харааб! — гэжэ һүхирэн шахуу хэлэбэб. — Амаргүй гоё кино ха юм!
— Эдэ кинодо сценарииень би бэшээ хүм. Һамгантайгаа танай хамтын байрада зогсонхойбди. Үнихэн байхал хабди. Орожо байгаарай.
Удангүй Батожабайтай нүхэсэжэ, хаана яанагүй хоюулан суг ябадаг болоо һэмди. Хүхюу, хододоо шог зугаатай, сагаан һанаатай хадань һаял уулзаһан хүнүүд тэрээнтэй түргөөр дүтэ болодог, урданай танил тала мэтэ харилсадаг байгаа. Ташаганаса энеэжэ байгаад, Батожабай өөрынгөө заншалаар шэнэ нүхэрэйнгээ мүрыень альгадахал даа.
Минии эгээн үнэтэйдэ тоолодог номууд соо Батожабайн намда бэлэглэһэн хоёр ном ородог...
Нэгэтэ таһалгадамни һалхи шууюулһаар орожо ерээд:
— Унтана гүш?! Мүнөөдэр гүрэнэй шалгалтатай һэмнайш! — гэжэ һүхирбэ.
— Тиимэ.
— Бодо, бодо гэнэм! Шалгалтаяа һайнаар тушаахыншни түлөө энэ романайнгаа түрүүшын номые бэлэглэнэб.
Украин хэлэн дээрэ.
«Украдене щастя» гэжэ гаршагтай ном нээжэ уншаад, юушье ойлгобогүйб. Үдэшэлэн бусахадам, Батожабай таһалгадам һууба.
— Зай, яагаабши? — гэбэ.
— «Табаар» тушаагааб.
— Тиигээ хадаа ород хэлэн дээрэ гараһан номыем бари.
«Похищенное счастье» романайнь бүхы гурбан номыень һүүлдэ уншажа, ямар үргэн ехэ дэлисэтэй, гүн удхатай гайхамшаг зохёол байһыень мэдэрээ бэлэйб...
Номуудайнгаа түлөө абаһан гонорарай мүнгэ Батожабай тоолошогүй олон танил талануудтаа үрин тараажархёо һэн. Намһаа мүнгэ эрижэ эхилбэ.
— Гэртээ ошохо гэжэ түхеэрнэлби даа. Һамган, хүүгэдни хүлеэшэнхэй...
Теэд Батожабайн урдаһаа тулахын аргагүй һэн даа:
— Буряадаймнай автономито болоһоор 40 жэлэй ойн баяр болохоёо байна ха юм?! Энэ ехэ найрта намтай суг ошолдохол ёһотойш. Байра байдалыемнай харахаш, хүндэтэй айлшан болохош. Хүршэнэртэйгээ танилсажа, нүхэдөөр баян болохо хэрэгтэй, — гэжэ намайе үгэдөө оруулаад, мүнгыем абаба.
Тэрэ үедэ Литинститудта олон буряадууд һурадаг байгаа: Батомунко Пурбуев, Доржи Эрдынеев, Матвей Осодоев, Барадий Мунгонов. Һаял институт дүүргэһэн аад, суурхажа үрдиһэн поэт Дондок Улзытуев хирэ болоод лэ, харагдаха. Батожабайда ороһоной һүүлээр Дондок намда ерээд, хэлэбэ:
— Зүб лэ манай нютаг ошохошни. Байгалай омоли ямар бэ гэжэ мэдэхэ гүш? — гээд, гараа арбайлган харуулба.- Тарган гээшэнь хэлэшэгүй! Нүхэр, намдаа 60 түхэриг урьһалыш даа, шиниингээ айлшаар буухада, бусаахаб.
Бинь һүүлшынгээ мүнгэ һарбайбаб...
Д.Батожабайн гонорарые нилээн хүлеэжэ, олохон үдэр үлэн хооһоор хоноод, одоошье мүнгэтэй болоходонь, Улаан-Үдэ ниидэжэ ерэбэбди. Аэропортһоо абан, Батожабайе танихагүй хүн эндэ үгы ха гэжэ ойлгобоб, жолоошод, буфедэй ажалшадһаа байтагай республикын худалдаа наймаанай министрые үгэдөө оруулаад, хониндо хүртэбэл даа.
Элдэб хэблэлнүүдтэ намаяа дахуулаад ябаба. Арсахаяа һанахадам:
— Шамда айлшалаа һаамни, гэртээ шэбхэдээд байха хүн гүш? Хилээмэнэйнгээ мүнгэ олохо хэрэгтэй.Ойлгосотой гү?
— гэжэ шэрүүхэнээр хэлэбэл даа.
«Буряад үнэн» сониндо ороод, намайгаа иигэжэ нэрлэбэ:
— Яхадай мэдээжэ поэт, танилсагты.
Хэды хоноод, гайха гэлы ехэ, буряад хэлэндэ оршуулагдаһан шүлэгни гарашоод байбал даа. Дондок Улзытуевай оршуулга..."
Д.Батожабайн тон өөрын дэлисэ, эрмэлзэл ехэтэй байһаниие олон буряад зохёолшод һайханаар дурсаһан юм. Өөртөө эрилтэ ехэтэй байһанай ашаар лэ оройдоол хори гаран жэлэй туршада хэды олон зүжэг, туужа, буряад удха зохёолдо түрүүшын гурбалжан ехэ роман, гурбан киногой сценари, бусадшье зохёолнуудые бүтээжэ үрдеэ ха юм.
1977 ондо зохёолшын наһа барахада, поэт Мэлс Самбуев «Яагаа гээшэт?» гэжэ шүлэгөөр гүн сэдьхэлэйнгээ гашуудалаа мэдүүлээ бэлэй:
Одбоевич, иигэхэдээ яагаа гээшэт?
Омог дорюун, хүхюун хүн бэлэйт...
Һүүдэр сооһоо гэрэл тээшэ
Һүүлшын мэндэ мүнөө хүргэлэйт.
«Хэнэймнайш наһан мүнхэ бэшэ,
Хэрэгнай, зүгөөр, үхэхэгүй огто.
Түүхын хуудаһанда намтараа бэшэн,
Түрүү ябажа гарыш ото!»
Сэсэрхэнгүй хэлэһэн энэн үгэтнай
Сэдьхэлдэм хэтын боложо ханхинаал...
...Үндэр бодолтой геройнуудаа одоо
Ендэр дээрэ орхижо, ошобот.
Зүжэгһөөтнай тэдэнэр гаража бодоод,
Зүрхэндэмнай орожо, мүнхын болошобол.
1996 ондо солото уран зохёолшын түрэһөөр 75 жэлэй ойн баярай үедэ Буряад драмын театрай тайзан дээрэһээ Буряадай арадай поэт Николай Дамдинов зорюулга шүлэгөө уншаа һэн. Тэрэ шүлэгһөө хэһэг:
...Хубисхалай урда тээ
Хуби заяагаа төөригдэһэн уладайнгаа
Элдэб гоё үгэнүүдтэ
Этигэжэ, төөрин алдаад,
Газарай нэгэн хубиие
Арбан табан хуби болгоһые
Хэды хурсаар харуулха байгаа гээшэбши,
Хэлэндэ, үгэдэ бэрхэ,
Далита бэлигтэй
Даширабдан Батожабай!
...Далан табан наһанайшни үдэр
Дабаанай хүшэр табсангаар
Абиржа ябаһан арад тухайгаа бодонолди,
Ахатан, анда нүхэрнай байһан,
Олондо алдартай Одбоевич,
Дандаа бидэндээ гэрэл һайханаар
Һанагдадаг
Даширабдан Батожабай!
Буряад арадайнгаа Бальзак гэжэ солотой болоһон Даширабдан Батожабай бурьялһан булаг шэнги баян сагаан бэлигэйнгээ эди шэдеэр арад түмэнөө баясуулан хүмүүжүүлээ, бүхы дэлхэйгээр алдаршуулаа бшуу. Тэрэнэй нэрэ буряад зоной дунда домог болон үлэнхэй.❚