Уран зохёолшод тухай
Гэрэлтэ дурасхаалыень хүндэлхэ
16 ноября 2018
974
Монголшо, түбэдшэ эрдэмтэн, уран зохёолшо, олониитын ажал ябуулагша байхаһаа гадна зоригтой аяншалагшын нэрэ солодо хүртэһэн гүн ухаатан, хурса бэлигтэн Базар Барадинай түрэһөөр 140 жэлэй ой энэ зун гүйсэбэ.
Агын Жэбхээһэн гэжэ газарта дунда шадалтай Баради Бороншогойн гэр бүлэдэ арбан нэгэн хүүгэдэй эгээн аха боложо түрэһэн юм. Эсэгэнь үзэг бэшэгтэй байжа, хүбүүгээ багадань хуушан монгол хэлэндэ һургаа бэлэй.
Базар Барадин Агын приходской училищида, удаань Шэтэ хотын һургуулида гурбан жэл һураа. Суута олзын хэрэг эрхилэгшэ, эмшэн Петр Бадмаев Петербургда гимнази нээжэ, буряад хүбүүдые олоор абажа эхилхэдэнь, тэрэ үедэ 17 наһатай Базар 14-тэй Цыбен Жамцаранотой хамта Петербург ошоо бэлэй. Хоёр жэл һураад, хэрээһэ зүүхые баадхажа эхилхэдэнь, һуралсалаа орхижо, нютагаа бусаа һэн.
Аяншалха, танигдаагүй газар дайда хараха, хари хэлэ шудалха зорилготойгоор 1900 ондо Европын оронуудаар шүрэ худалдажа абахаяа ошоһон буряад наймаашанай оршуулагша, мүн хүлһэншэ боложо, гурбан һара соо Германи, Швейцари, Италяар ябаһаниинь ехэ удха шанартай һургуули болоо һэн.
1902 ондо Петербургын университедтэ Ц.Жамцаранотой хамта лекци шагнаха эрхэтэй (вольнослушатель) оюутад болоһон байна. Зүүн зүгэй таһагта томо эрдэмтэд академик С. Ольденбург, профессор Ф.Щербатской гэгшэдэй хэшээлнүүдтэ һураа. Багшанарынь Ц.Жамцараное монгол аман зохёолой талаар, харин Б. Барадиниие буддын шажанай, лата, түбэд болон монгол хэлэнүүдэй талаар мэргэжүүлээ һэн. Һуралсалай үедэ Б.Барадин буряад нютагуудаар ябажа, аман зохёол суглуулдаг, дасан дугануудта түбэд, монгол, ланза хэлэ шудалдаг байгаа. Тэрэнэй суглуулһан олохон материалнууд, шажанай номууд, гар бэшэгүүд мүнөөшье РАН-ай Зүүн зүгэй институдай Санкт-Петербургын таһагай жасада хадагаламжада байдаг гээд буряад эрдэмтэд Г.Заятуев, С.Максанов бэшэнэ (Базар Барадин: жизнь и деятельность. Доклады и тезисы научной конференции. — Улан-Удэ, 1993).
Гурбан жэл үнгэрхэдэ, Б.Барадин шэнжэлэлгэ хэжэ шадаха болоо гэжэ багшанарынь элишэлээд, 1905 ондо Түбэд ороной зүүн-хойто зүгэй хиидүүдые шэнжэлхэ даабаритайгаар хоёр жэлээр эльгээгдэбэ. Хоёр жэлэйнгээ найман һарыень Лавран ехэ хиидтэ шэнжэлгэ хээд бусахадаа, модон бараар хэблэгдэһэн олон түбэд ном болон гар бэшэгүүдые Оросой академидэ тушаагаа бэлэй. Зоригтой залуу эрдэмтэн энэ аяншалгынгаа түлөө алтан медальда, Оросой Географическа бүлгэмэй Пржевальскиин нэрэтэ мүнгэн шанда хүртэһэн, мүн бүлгэмэй гэшүүнээр абтаһан юм.
Буддын шажан шэнжэлһэн түрүүшын буряад эрдэмтэн гэжэ Базар Барадиниие нэрлэхэ эрхэтэйбди. Аяншалгынгаа дүнгөөр «Лавранда аяншалга», «Буддын хиидүүд», «Миларайбын цам», «Түбэдэй зүүн-хойто хубяар 1905-1907 онуудта аяншалхадаа хэһэн тэмдэглэлнүүд» гэһэн статьянуудынь хэблэгдээд, эрдэмтэдэй зүгһөө үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн түүхэтэй.
Г.Заятуев С.Максанов хоёрой тэмдэглэһээр, Б.Барадинай Монголоор, Түбэдөөр аяншалгын дэбтэр хэблэгдээгүй үлэһэн, мүнөө Зүүн зүгэй институдай архивта хадагалаатай байдаг. «Амдо — Монголия. Дневник путешествия буддийского паломника-бурята по Халха-Монголии, Алашани и Северо-Восточной окраине Тибета — Амдо» гэжэ нэрэтэй дэбтэр соонь хоморой һонин мэдээнүүд ниитэлэгдэнхэй. Дасан хиидүүдэй байдал харуулхаһаа гадна юрын зоной, нүүдэлшэ малшадай ажабайдал тон тодорхойгоор ажаглаһан юм. Монгол, түбэд хэлэндэ бэрхэ байһанай ашаар зонтой ядамаггүй харилсажа, һуудал байдалыень нягтаар шэнжэлжэ шадаһан юм. Тэндэхи зоной отог омогуудай бүрилдэл, Амдодо ажаһуугшадай этнографи, түүхэ, үндэһэн соёл шэнжэлэлгын талаар ехэ һонирхолтой мэдээнүүдые суглуулһанаа тусгаар ном болгожо гаргаха түсэбтэй һэн. Энэ хэрэгынь бэелүүлэгдээгүй, номой түсэб болон суглуулһан материалнуудынь институдай архивта оршодог.
1908-1917 онуудта Базар Барадин Петербургын университедтэ монгол хэлэ заагаа. Буряад зоной дундаһаа эгээл түрүүлэн профессорэй нэрэ солодо хүртөө һэн.
1917 оной февралиин буржуазно-демократическа хубисхалай удаа Петроградта Буряад-Хальмаг хороон байгуулагдаад, Барадин тэрэнэй гэшүүнээр һунгагдаһан юм. Шэнэ засаг буряад болон хальмаг арадуудай социально-экономическа болон политическэ амин шухала асуудалнуудые шиидхэхэ гэжэ найдадаг бэлэй. Тэрэл жэлэй зун Галуута Нуурай дасанда Бүгэдэ буряадуудай хоёрдугаар хуралдаан үнгэрхэдэ, Б.Барадин эдэбхитэй хабаадалсаад, буддын шажанда шэнэлэлгын хүдэлөө дэмжэһэн байна.
Нютагархидайнгаа гуйлтаар Агадаа үлэжэ, 1917-1923 онуудта багшалаа. 1923 ондо БМАССР-эй байгуулагдахада, гэгээрэлэй түрүүшын наркомоор томилогдоо. Нэгэн зэргэ Эрдэмэй хүреэлэнгэй түрүүлэгшээр 1929 он болотор хүдэлөө һэн. 1929-1935 онуудта Соёлой институдай буряад хэлэ бэшэгэй кафедрые даагшаар ажаллаа. 1923 онһоо 1930 он болотор Засагай газарай (БурЦИК-эй) гэшүүн байһан юм.
Гүрэн түрын, ниитын ехэ ажалай хажуугаар уран зохёол бэшэдэг һэн. Буряадай түүхэһээ һабагшалһан «Шойжод хатан» (1920), «Ехэ удаган абжаа» (1921), «Жэгдэн» (1926) зүжэгүүдые, рассказууд болон шүлэгүүдые бэшээ. Петербургда байха үедөө түрүүшынгээ зохёолнуудые хэблээ һэн: «Отрывки из бурятской народной литературы» (1910), «Легенды Тибета//Живая старина» (1910). Тиихэдэ мүн оршуулгын ажалаа эхилээ, Л.Толстойн «Карма», «Правду видит Бог» зохёолнуудые буряадшалһан юм. Олохон ушарта зохёолнуудтаа «Самандабадра» гээд нэрэеэ табидаг байгаа.
Тэрэ үеын олон суглаа хуралдаануудта гол элидхэл хэдэг байгаа. Толилһон зохёолнуудтаа, ном болон статьянуудтаа, элидхэлнүүдтээ хэлэһэн гол бодолнуудынь байн байтараа шүүмжэлэгдэдэг боложо, «буржуазна националист», «панмонголист», «контрреволюционер» гэһэн муу нэрэнүүд зүүлгэгдэбэ. 1937 оной февралиин 22-то Ленинградта тушаагдахадань, 58-дахи статьягаар тон хүшэр гэмнэлгэнүүд тэрээндэ тохогдоо бэлэй. 1937 оной августын 24-дэ Базар Барадин буудуулһан юм. Арадайнгаа түлөө гүн сэдьхэлһээ оролдожо ябаһан эрхим хүбүүдэймнай нэгэн харатанай һабарһаа хосорһон байнал даа. 1958 оной мартын 27-до СССР-эй Верховно Сүүдэй Сэрэгэй коллеги Б.Барадин гэмтэ ябадал хээгүй гэжэ тодорхойлоод, хэрэгыень хаажа, нэрыень сагааруулаа бэлэй.
1998 оной июниин 30-най «Буряад үнэн» сониной дугаарта Б.Барадинда зорюулһан статья соогоо элитэ буряад хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн Л.Шагдаров иигэжэ бэшэһэн байна: «Профессор Барадин ямар асуудалнуудаар нам болон засаг түрын үзэл бодолтой таарадаггүй байгааб гэжэ тобшохоноор хэлэбэл иимэ.
Оросой хаанта засаг буряад орониие эзэмдэжэ, буряад зониие ород болгохо гэһэн политика 300 жэлэй туршада ябуулаа. Эхин түрүүн үсөөхэн ородууд байһанаа, байн байн баруун тээһээ олоороо ерэхэнь улам түргэдэһэн юм.
Илангаяа нэгэдүгээр Николай хаанай үеһөө эхилэн, ород болгохо гэһэн баримта зорюута ябуулагдажа эхилһэн гэнэ. Тэрэ зорилгоор буряадуудта хэрээһэ зүүлгэдэг болоһон, тэдэнэй һууһан газарнуудынь таһа эсхэгдэжэ, эгээ үрэжэлтэ һайн газарнуудтань ород таряашад һуурижаһан байна. Энээнэй эсэстэ буряадууд нэгэ үргэлжэ газаргүй боложо, ородой нүлөөндэ тон ехээр орожо эхилээ һэн. Иимэ ассимиляци зүблэлтэ засагайшье үедэ үргэлжэлүүлэгдээ гэжэ Барадин тоолодог һэн.
Энээниие тогтоохын тулада буряад зониие нэгэн нэлэнхы үргэлжэ газартай болгохо, ондоогоор хэлэбэл, тэдэниие бүгэдыень монгол хилэ тээшэ нүүлгэн һуурижуулха гэдэг байһан.
Хоёрдохёор, амяараа буряад литературна хэлэ байгуулжа „зобоһоной“ хэрэггүй, тэрэ заабол агууехэ ород хэлэндэ түригдэхэ. Тиимэһээ хубисхалай урдахидал адли монголшуудтаяа нэгэ хэлэтэй байха ёһотойбди гэдэг байһан. Энээнииень хүн зон зүйтэйдэ тооложо, халха монголойхидо дүтэрхы литературна хэлэ амжалтатайгаар байгуулжа байтарнай, эрид буруушаагдажа, Монгол уластай нягта холбоотой байха гээшэ хархис үзэл шэнгеэр харагдадаг болоо һэн.
Тиигээд Монголһоо амяараа, бэеэ дааһан өөрын буряад литературна хэлэ байгуулха гэһэн хараа бодол мүнөө хүрэтэр бэелүүлэгдэжэ байна. Тиин буряад хэлэн гансаараа „холо харайхагүй“ гээшэнь мүнөө үзэгдэжэ байна хэбэртэй. ИМБИТ-эй хэлэ бэшэгэй социолингвистикын бүлэгэй шэнжэлһэнэй ёһоор, буряад яһатанай хэлэеэ алдалга үргэлжэлһөөр зандаа, тэрэнь мүртэйгөөр хүгжэхэеэшье болижо, хэрэглэгдэхэ газарынь улам уйтараа гэнэ. Буряад яһатанай улам ородшог шэнжэтэй боложо байһаниинь баруун буряадуудай жэшээ дээрэ элеэр харагдана гэнэ».
Базар Барадинай һанал бодолнуудай яһала зүйтэй байһые мүнөөнэй эрдэмтэд мэдэрдэг болонхой. Буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табигшадай нэгэн, зохёолнуудынь буряад литературын алтан жасада ороно гэжэ тоологдодог юм. Зүжэгүүдынь 1993 ондо, «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» гэһэн суглуулбари 1999 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ. Гэбэшье бүхы зохёол болон шэнжэлэлгэнүүдыень хамтадхаһан номуудые гаргаагүйбди, гэрэлтэ дурасхаалыень хүндэлһэн энэ ехэ юумэ хэжэ үшөөл бираагүйбди гэжэ һанагдана.
Базар Барадин Агын приходской училищида, удаань Шэтэ хотын һургуулида гурбан жэл һураа. Суута олзын хэрэг эрхилэгшэ, эмшэн Петр Бадмаев Петербургда гимнази нээжэ, буряад хүбүүдые олоор абажа эхилхэдэнь, тэрэ үедэ 17 наһатай Базар 14-тэй Цыбен Жамцаранотой хамта Петербург ошоо бэлэй. Хоёр жэл һураад, хэрээһэ зүүхые баадхажа эхилхэдэнь, һуралсалаа орхижо, нютагаа бусаа һэн.
Аяншалха, танигдаагүй газар дайда хараха, хари хэлэ шудалха зорилготойгоор 1900 ондо Европын оронуудаар шүрэ худалдажа абахаяа ошоһон буряад наймаашанай оршуулагша, мүн хүлһэншэ боложо, гурбан һара соо Германи, Швейцари, Италяар ябаһаниинь ехэ удха шанартай һургуули болоо һэн.
1902 ондо Петербургын университедтэ Ц.Жамцаранотой хамта лекци шагнаха эрхэтэй (вольнослушатель) оюутад болоһон байна. Зүүн зүгэй таһагта томо эрдэмтэд академик С. Ольденбург, профессор Ф.Щербатской гэгшэдэй хэшээлнүүдтэ һураа. Багшанарынь Ц.Жамцараное монгол аман зохёолой талаар, харин Б. Барадиниие буддын шажанай, лата, түбэд болон монгол хэлэнүүдэй талаар мэргэжүүлээ һэн. Һуралсалай үедэ Б.Барадин буряад нютагуудаар ябажа, аман зохёол суглуулдаг, дасан дугануудта түбэд, монгол, ланза хэлэ шудалдаг байгаа. Тэрэнэй суглуулһан олохон материалнууд, шажанай номууд, гар бэшэгүүд мүнөөшье РАН-ай Зүүн зүгэй институдай Санкт-Петербургын таһагай жасада хадагаламжада байдаг гээд буряад эрдэмтэд Г.Заятуев, С.Максанов бэшэнэ (Базар Барадин: жизнь и деятельность. Доклады и тезисы научной конференции. — Улан-Удэ, 1993).
Гурбан жэл үнгэрхэдэ, Б.Барадин шэнжэлэлгэ хэжэ шадаха болоо гэжэ багшанарынь элишэлээд, 1905 ондо Түбэд ороной зүүн-хойто зүгэй хиидүүдые шэнжэлхэ даабаритайгаар хоёр жэлээр эльгээгдэбэ. Хоёр жэлэйнгээ найман һарыень Лавран ехэ хиидтэ шэнжэлгэ хээд бусахадаа, модон бараар хэблэгдэһэн олон түбэд ном болон гар бэшэгүүдые Оросой академидэ тушаагаа бэлэй. Зоригтой залуу эрдэмтэн энэ аяншалгынгаа түлөө алтан медальда, Оросой Географическа бүлгэмэй Пржевальскиин нэрэтэ мүнгэн шанда хүртэһэн, мүн бүлгэмэй гэшүүнээр абтаһан юм.
Буддын шажан шэнжэлһэн түрүүшын буряад эрдэмтэн гэжэ Базар Барадиниие нэрлэхэ эрхэтэйбди. Аяншалгынгаа дүнгөөр «Лавранда аяншалга», «Буддын хиидүүд», «Миларайбын цам», «Түбэдэй зүүн-хойто хубяар 1905-1907 онуудта аяншалхадаа хэһэн тэмдэглэлнүүд» гэһэн статьянуудынь хэблэгдээд, эрдэмтэдэй зүгһөө үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн түүхэтэй.
Г.Заятуев С.Максанов хоёрой тэмдэглэһээр, Б.Барадинай Монголоор, Түбэдөөр аяншалгын дэбтэр хэблэгдээгүй үлэһэн, мүнөө Зүүн зүгэй институдай архивта хадагалаатай байдаг. «Амдо — Монголия. Дневник путешествия буддийского паломника-бурята по Халха-Монголии, Алашани и Северо-Восточной окраине Тибета — Амдо» гэжэ нэрэтэй дэбтэр соонь хоморой һонин мэдээнүүд ниитэлэгдэнхэй. Дасан хиидүүдэй байдал харуулхаһаа гадна юрын зоной, нүүдэлшэ малшадай ажабайдал тон тодорхойгоор ажаглаһан юм. Монгол, түбэд хэлэндэ бэрхэ байһанай ашаар зонтой ядамаггүй харилсажа, һуудал байдалыень нягтаар шэнжэлжэ шадаһан юм. Тэндэхи зоной отог омогуудай бүрилдэл, Амдодо ажаһуугшадай этнографи, түүхэ, үндэһэн соёл шэнжэлэлгын талаар ехэ һонирхолтой мэдээнүүдые суглуулһанаа тусгаар ном болгожо гаргаха түсэбтэй һэн. Энэ хэрэгынь бэелүүлэгдээгүй, номой түсэб болон суглуулһан материалнуудынь институдай архивта оршодог.
1908-1917 онуудта Базар Барадин Петербургын университедтэ монгол хэлэ заагаа. Буряад зоной дундаһаа эгээл түрүүлэн профессорэй нэрэ солодо хүртөө һэн.
1917 оной февралиин буржуазно-демократическа хубисхалай удаа Петроградта Буряад-Хальмаг хороон байгуулагдаад, Барадин тэрэнэй гэшүүнээр һунгагдаһан юм. Шэнэ засаг буряад болон хальмаг арадуудай социально-экономическа болон политическэ амин шухала асуудалнуудые шиидхэхэ гэжэ найдадаг бэлэй. Тэрэл жэлэй зун Галуута Нуурай дасанда Бүгэдэ буряадуудай хоёрдугаар хуралдаан үнгэрхэдэ, Б.Барадин эдэбхитэй хабаадалсаад, буддын шажанда шэнэлэлгын хүдэлөө дэмжэһэн байна.
Нютагархидайнгаа гуйлтаар Агадаа үлэжэ, 1917-1923 онуудта багшалаа. 1923 ондо БМАССР-эй байгуулагдахада, гэгээрэлэй түрүүшын наркомоор томилогдоо. Нэгэн зэргэ Эрдэмэй хүреэлэнгэй түрүүлэгшээр 1929 он болотор хүдэлөө һэн. 1929-1935 онуудта Соёлой институдай буряад хэлэ бэшэгэй кафедрые даагшаар ажаллаа. 1923 онһоо 1930 он болотор Засагай газарай (БурЦИК-эй) гэшүүн байһан юм.
Гүрэн түрын, ниитын ехэ ажалай хажуугаар уран зохёол бэшэдэг һэн. Буряадай түүхэһээ һабагшалһан «Шойжод хатан» (1920), «Ехэ удаган абжаа» (1921), «Жэгдэн» (1926) зүжэгүүдые, рассказууд болон шүлэгүүдые бэшээ. Петербургда байха үедөө түрүүшынгээ зохёолнуудые хэблээ һэн: «Отрывки из бурятской народной литературы» (1910), «Легенды Тибета//Живая старина» (1910). Тиихэдэ мүн оршуулгын ажалаа эхилээ, Л.Толстойн «Карма», «Правду видит Бог» зохёолнуудые буряадшалһан юм. Олохон ушарта зохёолнуудтаа «Самандабадра» гээд нэрэеэ табидаг байгаа.
Буряад хэлэ арад түмэндэ зааха хэрэгтэ ехэ анхарал хандуулдаг һэн. «Үзэглэл», мүн «Улаан сэсэг» гэжэ уншаха ном зохёоһон юм. 1928 ондо хэдэн нүхэдтэй хамта «Орос-монгол нэрэ томьёогой толи» гаргаа. 1931 ондо буряад хэлэ бэшэгые лата үзэгтэ оруулха талаар засагай үүдхэһэн буруу ябадалые дэмжэһэн байна. Шэнэ үзэгтэ ороһон буряад хэлэнэй хоёр грамматика гаргалсаа. «Краткое руководство по грамматике и графике нового бурят-монгольского литературного языка» гэжэ заабари ном 1931 ондо хэблүүлээ.
Тэрэ үеын олон суглаа хуралдаануудта гол элидхэл хэдэг байгаа. Толилһон зохёолнуудтаа, ном болон статьянуудтаа, элидхэлнүүдтээ хэлэһэн гол бодолнуудынь байн байтараа шүүмжэлэгдэдэг боложо, «буржуазна националист», «панмонголист», «контрреволюционер» гэһэн муу нэрэнүүд зүүлгэгдэбэ. 1937 оной февралиин 22-то Ленинградта тушаагдахадань, 58-дахи статьягаар тон хүшэр гэмнэлгэнүүд тэрээндэ тохогдоо бэлэй. 1937 оной августын 24-дэ Базар Барадин буудуулһан юм. Арадайнгаа түлөө гүн сэдьхэлһээ оролдожо ябаһан эрхим хүбүүдэймнай нэгэн харатанай һабарһаа хосорһон байнал даа. 1958 оной мартын 27-до СССР-эй Верховно Сүүдэй Сэрэгэй коллеги Б.Барадин гэмтэ ябадал хээгүй гэжэ тодорхойлоод, хэрэгыень хаажа, нэрыень сагааруулаа бэлэй.
1998 оной июниин 30-най «Буряад үнэн» сониной дугаарта Б.Барадинда зорюулһан статья соогоо элитэ буряад хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн Л.Шагдаров иигэжэ бэшэһэн байна: «Профессор Барадин ямар асуудалнуудаар нам болон засаг түрын үзэл бодолтой таарадаггүй байгааб гэжэ тобшохоноор хэлэбэл иимэ.
Оросой хаанта засаг буряад орониие эзэмдэжэ, буряад зониие ород болгохо гэһэн политика 300 жэлэй туршада ябуулаа. Эхин түрүүн үсөөхэн ородууд байһанаа, байн байн баруун тээһээ олоороо ерэхэнь улам түргэдэһэн юм.
Илангаяа нэгэдүгээр Николай хаанай үеһөө эхилэн, ород болгохо гэһэн баримта зорюута ябуулагдажа эхилһэн гэнэ. Тэрэ зорилгоор буряадуудта хэрээһэ зүүлгэдэг болоһон, тэдэнэй һууһан газарнуудынь таһа эсхэгдэжэ, эгээ үрэжэлтэ һайн газарнуудтань ород таряашад һуурижаһан байна. Энээнэй эсэстэ буряадууд нэгэ үргэлжэ газаргүй боложо, ородой нүлөөндэ тон ехээр орожо эхилээ һэн. Иимэ ассимиляци зүблэлтэ засагайшье үедэ үргэлжэлүүлэгдээ гэжэ Барадин тоолодог һэн.
Энээниие тогтоохын тулада буряад зониие нэгэн нэлэнхы үргэлжэ газартай болгохо, ондоогоор хэлэбэл, тэдэниие бүгэдыень монгол хилэ тээшэ нүүлгэн һуурижуулха гэдэг байһан.
Хоёрдохёор, амяараа буряад литературна хэлэ байгуулжа „зобоһоной“ хэрэггүй, тэрэ заабол агууехэ ород хэлэндэ түригдэхэ. Тиимэһээ хубисхалай урдахидал адли монголшуудтаяа нэгэ хэлэтэй байха ёһотойбди гэдэг байһан. Энээнииень хүн зон зүйтэйдэ тооложо, халха монголойхидо дүтэрхы литературна хэлэ амжалтатайгаар байгуулжа байтарнай, эрид буруушаагдажа, Монгол уластай нягта холбоотой байха гээшэ хархис үзэл шэнгеэр харагдадаг болоо һэн.
Тиигээд Монголһоо амяараа, бэеэ дааһан өөрын буряад литературна хэлэ байгуулха гэһэн хараа бодол мүнөө хүрэтэр бэелүүлэгдэжэ байна. Тиин буряад хэлэн гансаараа „холо харайхагүй“ гээшэнь мүнөө үзэгдэжэ байна хэбэртэй. ИМБИТ-эй хэлэ бэшэгэй социолингвистикын бүлэгэй шэнжэлһэнэй ёһоор, буряад яһатанай хэлэеэ алдалга үргэлжэлһөөр зандаа, тэрэнь мүртэйгөөр хүгжэхэеэшье болижо, хэрэглэгдэхэ газарынь улам уйтараа гэнэ. Буряад яһатанай улам ородшог шэнжэтэй боложо байһаниинь баруун буряадуудай жэшээ дээрэ элеэр харагдана гэнэ».
Базар Барадинай һанал бодолнуудай яһала зүйтэй байһые мүнөөнэй эрдэмтэд мэдэрдэг болонхой. Буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табигшадай нэгэн, зохёолнуудынь буряад литературын алтан жасада ороно гэжэ тоологдодог юм. Зүжэгүүдынь 1993 ондо, «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» гэһэн суглуулбари 1999 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ. Гэбэшье бүхы зохёол болон шэнжэлэлгэнүүдыень хамтадхаһан номуудые гаргаагүйбди, гэрэлтэ дурасхаалыень хүндэлһэн энэ ехэ юумэ хэжэ үшөөл бираагүйбди гэжэ һанагдана.