Уран зохёол
Тоосоото харалгые угтуулан...
4 января 2015
1379
Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ, СССР-эй Верховно Соведэй депутат Н.Г. Дамдиновтай хөөрэлдөөн
Буряадай АССР-эй тогтоогдоһоор 60 жэлэй ойн баярта зорюулагдажа, Москва хотодо майн 17-һоо эхилхэ манай республикын литература болон искусствын үдэрнүүдтэ бэлэдхэл түгэсхэхы шатадаа оронхой.
Энэ харюусалгата ушарта республикымнай уран зохёолшод хэр зэргэ бэлэдхэлтэй ерэбэб — гэһэн гол асуудалтайгаар манай корреспондент Б. Жанчипов, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ, СССР-эй Верховно Соведэй депутат Н.Г. Дамдиновта хандаһан байна.
Николай Гармаевич Дамдинов — Николай Гармаевич, Москва, Свердловск хотонуудта Буряадай литература болон искусствын үдэрнүүдэй үнгэргэгдэһөөр арбан жэл үнгэрбэ. Энэ хугасаа соо буряад уран зохёолой хүгжэлтэ тухай юу хэлэхэ байнат?
— Буряадай литература болон искусствын хоёрдохи декада 1959 ондо Москвада үнгэргэгдөө һааб даа. Тэрэнэй удаа 14 жэл үнгэрһэн хойно мүн лэ Москва, Свердловск хотонуудта манай литература болон искусствын туйлалтануудай харалга болоо гээшэ һэн. Сагай ябаса түргэн даа. Тиигэбэ яабашье үе сагтаяа зэргэ дабшажа, ажабайдалда болоһон ехэ хубилалтануудые манай уран зохёолшод олон жанрайнгаа бүтээлнүүд соо үргэнөөр дэлгэжэ амжаа гээд онсолон тэмдэглэе.
Дурсагдагша хугасаа соо Буряадай номой хэблэл нютагайнгаа мэдээжэ уран зохёолшодой 200 гаран номуудые гаргажа, уншагшадта эльгээгээ. Эдэмнай шүлэг болон поэмэнүүдэй, очерк болон рассказуудай, повесть болон романуудай, онтохон, зүжэгүүдэй номууд гээшэ. Эдэнэй 130 гараниинь буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэнхэй.
Мүн лэ энэ үе соо манай уран зохёолшодой 80 гаран ном Москвада, түбэй хэблэлнүүдээр гаргагдаһан байна. Илангаяа «Современник» хэблэлээр манай олохон залуу зохёолшодой оршуулагдаһан түрүүшын номууд гаргагдаа. Гадна республикаһаа гадуур, жэшээлхэдэ, Новосибирскдэ, мүн Кызыл хотодо тува хэлэн дээрэ буряад поэдүүдэй шүлэгүүдэй хамтын согсолборинууд хэблэгдэһээр үнихэн болобо. Улаан-Баатар хотодо монгол хэлэн дээрэ манай 54 зохёолшодой элдэб үедэ бэшэһэн шүлэгүүдэй зузаан боти «Саһан дуулгата Саяан» гэжэ нэрэтэйгээр хэблэгдээ һэм шуу.
Буряадаймнай номой хэблэл нютагайнгаа зохёолшодой рассказуудай, мүн уран зохёол шэнжэлэгшэдэй хүдэлмэринүүдэй хамтын согсолборинуудые хэдэн удаа гаргаһан байна. Эхэ оронойнгоо мүнөө үеын гайхамшагта ехэ барилгануудай нэгэн болохо Байгал-Амарай түмэр замай барилгашадта манай поэдүүд хонгёо дуугаа зорюулжа, тусхай согсолбори хэблүүлээ гээшэ һэн. Тиихэдэ шүлэгүүд, рассказууд болон новеллэнүүдэй хамтын ном хэблүүлжэ, манай зохёолшод түлөөһыень эб найрамдалай жасада дамжуулаа.
Һүүлэй арба үлүүтэйхэн жэл соо X. Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ, ород драмын болон куклануудай театрнууд, Буряадай уран зохёолшод, драматургнуудай 32 янзын зүжэгүүдые табиһан байна.
Буряадай уран зохёолшодой номууд союзна хэдэн республикануудай хэблэлнүүдээр гаргагдахаһаа гадна, хилын саадахи оронуудта, тусхайлбал, Болгарида, ГДР-тэ, Монголдо, Польшодо, Чехословакида энэ үнгэрһэн арбан жэл соо хорёод дахин гаргагдаһан байна.
— Республикынгаа тогтоогдоһоор 60 жэлэй ойдо уран зохёолшод ямар хэмжээ ябуулгануудые эрхилнэ гээшэб?
— Энэ баярта ойе угтуулан манай олохон уран зохёолшод бүлэг бүлэгөөрөө хүдөө нютагуудаар ябажа, оронойнгоо Эдеэ хоолой программые бэелүүлэлсэхээр шармайн ажаллажа байһан малшад болон таряашадтай, мүн горнягууд болон барилгашадтай уулзалгануудые үнгэргэжэ, буряад уран зохёолой хүгжэлтэ тухай хөөрэлдөөнүүдые үнгэргэдэг, зохёохы ажалайнгаа түсэбүүдтэй танилсуулдаг байна.. Манай республикын газар дайдаар татагдажа байһан БАМ-ай участогуудаар, Улаан-Үдын дээдэ һургуулинуудаар, мүн фабрика, заводуудай хүдэлмэришэдтэй, дунда болон тусхай мэргэжэлэй һургуулинуудай һурагшадтай олон янзын һонирхолтой уулзалганууд үнгэргэгдэнэ.
Эдэ олон уулзалгануудһаа бусахадаа, уран зохёолшоднай замай тэмдэглэлнүүдые, очерк, зураглалнуудые бэшэжэ, журнал, газетэнүүдтэ толилуулна, радиогоор дамжуулна. Һүүлэй үедэ хүдөө ажахын хүдэлмэришэд, барилгашад тухай уран зохёолшод Ц. Номтоев, Ч-Р. Намжилов, Ц. Галанов, Л. Тапхаев, К. Балков болон бусад нүхэд һонирхолтой материалнуудые толилуулаа.
Ерэхэ зунай тэн һарын эхеэр тэмдэглэгдэхэ республикынгаа 60 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан буряад поэзиин антологи хэблэлһээ һаяар гарахаа байна. Гол түлэбынь дурдахада иимэрхүүл даа.
— Буряадай уран зохёолшодой Холбооной ургалта, хүгжэлтэ тухай...
— Республика доторнай эхилэн бэшэгшэд яһала олон гээшэ. Уран зохёолдо дуратай залуу үетэнэй бэлиг шадабариие дэбэргэн бадарааха хэрэгтэ һургуулинуудта эмхидхэгдэһэн литературна кружогууд, тэдэниие, хүтэлбэрилдэг багшанар болон районуудай газетэнүүдэй редакциин дэргэдэ эмхидхэгдэһэн литературна бүлгэмүүд ехэ нүлөөтэй, удха шанартай, гээшэ ааб даа.
Мүнөө үедэ гол түлэб шүлэгүүдэй, рассказуудай үгышье һаа повестиин нэгэн гү, али хоёр ном гаргуулһан нүхэд олон. Тиихэдэ хэдэн повесть, рассказуудай, мүн шүлэгүүдэй номуудые гаргуулаад, роман толилуулжа байһаншье нүхэд манда бии байна. Тобшолон хэлэхэ болоо һаа, 1973 онһоо 1982 он хүрэтэрхи саг соо 55 эхилэн бэшэгшэд 69 номуудаа гаргууланхай.
Тиихэдэ дурсагдагша хугасаа соо эхилэн бэшэжэ байһан арбан драматургнуудай 18 зүжэг Улаан-Үдын драмын театрнуудта, хүдөө нютагуудай соёлой байшангуудта табигдаа. Эдэ бүхы тоологдоһон нүхэдэймнай олонхинь саашадаа зохёохы шадабарияа хурсадхажа, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ дэбжүүлэгдэхэ бэзэ гэжэ найдагдана.
Һүүлэй долоон жэлэй хугасаае абажа харабалнай, энэ үе соо зохёохы ажалай жолоое зоримгой бариһан 18 нүхэд СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болон абтаһан байнал. Энэ хадаа Буряад ороной уран зохёолшодой зэргын элитээр ургаһые гэршэлнэ.
— Манай литературын түлөөлэгшэд Буряадайнгаа уран зохёолой шэнэ бүтээлнүүдтэй москвагайхидые ямар аргаар танилсуулхань бэ?
— 14-15 хүнһөө бүридэһэн манай делегаци майн 15-да Улаан-Үдэһөө гараха байна.
Удаадахи үдэрынь ниислэлэй али нэгэн кинотеатрта поэзиин үдэшэ үнгэргэгдэхэ. Майн 19-нэй үдэр РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной секретариадай заседани зарлагдажа, тэрээн дээрэ һүүлэй хэдэн жэлдэ манай зохёолшодой бэшэһэн хорёод номууд тухай мэдээжэ уран зохёолшод, шүмжэлэгшэд һанамжануудаа хэлэхэ байна. Тэрэл үдэрэйнгөө үдэшэлэн А. Фадеевэй нэрэмжэтэ Литераторнуудай түбэй байшанда манай зохёолшод Москвагай олониитын түлөөлэгшэдтэй уулзаха.
Энэ харюусалгата ушарта республикымнай уран зохёолшод хэр зэргэ бэлэдхэлтэй ерэбэб — гэһэн гол асуудалтайгаар манай корреспондент Б. Жанчипов, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ, СССР-эй Верховно Соведэй депутат Н.Г. Дамдиновта хандаһан байна.
Николай Гармаевич Дамдинов
— Буряадай литература болон искусствын хоёрдохи декада 1959 ондо Москвада үнгэргэгдөө һааб даа. Тэрэнэй удаа 14 жэл үнгэрһэн хойно мүн лэ Москва, Свердловск хотонуудта манай литература болон искусствын туйлалтануудай харалга болоо гээшэ һэн. Сагай ябаса түргэн даа. Тиигэбэ яабашье үе сагтаяа зэргэ дабшажа, ажабайдалда болоһон ехэ хубилалтануудые манай уран зохёолшод олон жанрайнгаа бүтээлнүүд соо үргэнөөр дэлгэжэ амжаа гээд онсолон тэмдэглэе.
Дурсагдагша хугасаа соо Буряадай номой хэблэл нютагайнгаа мэдээжэ уран зохёолшодой 200 гаран номуудые гаргажа, уншагшадта эльгээгээ. Эдэмнай шүлэг болон поэмэнүүдэй, очерк болон рассказуудай, повесть болон романуудай, онтохон, зүжэгүүдэй номууд гээшэ. Эдэнэй 130 гараниинь буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэнхэй.
Мүн лэ энэ үе соо манай уран зохёолшодой 80 гаран ном Москвада, түбэй хэблэлнүүдээр гаргагдаһан байна. Илангаяа «Современник» хэблэлээр манай олохон залуу зохёолшодой оршуулагдаһан түрүүшын номууд гаргагдаа. Гадна республикаһаа гадуур, жэшээлхэдэ, Новосибирскдэ, мүн Кызыл хотодо тува хэлэн дээрэ буряад поэдүүдэй шүлэгүүдэй хамтын согсолборинууд хэблэгдэһээр үнихэн болобо. Улаан-Баатар хотодо монгол хэлэн дээрэ манай 54 зохёолшодой элдэб үедэ бэшэһэн шүлэгүүдэй зузаан боти «Саһан дуулгата Саяан» гэжэ нэрэтэйгээр хэблэгдээ һэм шуу.
Буряадаймнай номой хэблэл нютагайнгаа зохёолшодой рассказуудай, мүн уран зохёол шэнжэлэгшэдэй хүдэлмэринүүдэй хамтын согсолборинуудые хэдэн удаа гаргаһан байна. Эхэ оронойнгоо мүнөө үеын гайхамшагта ехэ барилгануудай нэгэн болохо Байгал-Амарай түмэр замай барилгашадта манай поэдүүд хонгёо дуугаа зорюулжа, тусхай согсолбори хэблүүлээ гээшэ һэн. Тиихэдэ шүлэгүүд, рассказууд болон новеллэнүүдэй хамтын ном хэблүүлжэ, манай зохёолшод түлөөһыень эб найрамдалай жасада дамжуулаа.
Һүүлэй арба үлүүтэйхэн жэл соо X. Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ, ород драмын болон куклануудай театрнууд, Буряадай уран зохёолшод, драматургнуудай 32 янзын зүжэгүүдые табиһан байна.
Буряадай уран зохёолшодой номууд союзна хэдэн республикануудай хэблэлнүүдээр гаргагдахаһаа гадна, хилын саадахи оронуудта, тусхайлбал, Болгарида, ГДР-тэ, Монголдо, Польшодо, Чехословакида энэ үнгэрһэн арбан жэл соо хорёод дахин гаргагдаһан байна.
— Республикынгаа тогтоогдоһоор 60 жэлэй ойдо уран зохёолшод ямар хэмжээ ябуулгануудые эрхилнэ гээшэб?
— Энэ баярта ойе угтуулан манай олохон уран зохёолшод бүлэг бүлэгөөрөө хүдөө нютагуудаар ябажа, оронойнгоо Эдеэ хоолой программые бэелүүлэлсэхээр шармайн ажаллажа байһан малшад болон таряашадтай, мүн горнягууд болон барилгашадтай уулзалгануудые үнгэргэжэ, буряад уран зохёолой хүгжэлтэ тухай хөөрэлдөөнүүдые үнгэргэдэг, зохёохы ажалайнгаа түсэбүүдтэй танилсуулдаг байна.. Манай республикын газар дайдаар татагдажа байһан БАМ-ай участогуудаар, Улаан-Үдын дээдэ һургуулинуудаар, мүн фабрика, заводуудай хүдэлмэришэдтэй, дунда болон тусхай мэргэжэлэй һургуулинуудай һурагшадтай олон янзын һонирхолтой уулзалганууд үнгэргэгдэнэ.
Эдэ олон уулзалгануудһаа бусахадаа, уран зохёолшоднай замай тэмдэглэлнүүдые, очерк, зураглалнуудые бэшэжэ, журнал, газетэнүүдтэ толилуулна, радиогоор дамжуулна. Һүүлэй үедэ хүдөө ажахын хүдэлмэришэд, барилгашад тухай уран зохёолшод Ц. Номтоев, Ч-Р. Намжилов, Ц. Галанов, Л. Тапхаев, К. Балков болон бусад нүхэд һонирхолтой материалнуудые толилуулаа.
Ерэхэ зунай тэн һарын эхеэр тэмдэглэгдэхэ республикынгаа 60 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан буряад поэзиин антологи хэблэлһээ һаяар гарахаа байна. Гол түлэбынь дурдахада иимэрхүүл даа.
— Буряадай уран зохёолшодой Холбооной ургалта, хүгжэлтэ тухай...
— Республика доторнай эхилэн бэшэгшэд яһала олон гээшэ. Уран зохёолдо дуратай залуу үетэнэй бэлиг шадабариие дэбэргэн бадарааха хэрэгтэ һургуулинуудта эмхидхэгдэһэн литературна кружогууд, тэдэниие, хүтэлбэрилдэг багшанар болон районуудай газетэнүүдэй редакциин дэргэдэ эмхидхэгдэһэн литературна бүлгэмүүд ехэ нүлөөтэй, удха шанартай, гээшэ ааб даа.
Мүнөө үедэ гол түлэб шүлэгүүдэй, рассказуудай үгышье һаа повестиин нэгэн гү, али хоёр ном гаргуулһан нүхэд олон. Тиихэдэ хэдэн повесть, рассказуудай, мүн шүлэгүүдэй номуудые гаргуулаад, роман толилуулжа байһаншье нүхэд манда бии байна. Тобшолон хэлэхэ болоо һаа, 1973 онһоо 1982 он хүрэтэрхи саг соо 55 эхилэн бэшэгшэд 69 номуудаа гаргууланхай.
Тиихэдэ дурсагдагша хугасаа соо эхилэн бэшэжэ байһан арбан драматургнуудай 18 зүжэг Улаан-Үдын драмын театрнуудта, хүдөө нютагуудай соёлой байшангуудта табигдаа. Эдэ бүхы тоологдоһон нүхэдэймнай олонхинь саашадаа зохёохы шадабарияа хурсадхажа, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ дэбжүүлэгдэхэ бэзэ гэжэ найдагдана.
Һүүлэй долоон жэлэй хугасаае абажа харабалнай, энэ үе соо зохёохы ажалай жолоое зоримгой бариһан 18 нүхэд СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болон абтаһан байнал. Энэ хадаа Буряад ороной уран зохёолшодой зэргын элитээр ургаһые гэршэлнэ.
— Манай литературын түлөөлэгшэд Буряадайнгаа уран зохёолой шэнэ бүтээлнүүдтэй москвагайхидые ямар аргаар танилсуулхань бэ?
— 14-15 хүнһөө бүридэһэн манай делегаци майн 15-да Улаан-Үдэһөө гараха байна.
Удаадахи үдэрынь ниислэлэй али нэгэн кинотеатрта поэзиин үдэшэ үнгэргэгдэхэ. Майн 19-нэй үдэр РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной секретариадай заседани зарлагдажа, тэрээн дээрэ һүүлэй хэдэн жэлдэ манай зохёолшодой бэшэһэн хорёод номууд тухай мэдээжэ уран зохёолшод, шүмжэлэгшэд һанамжануудаа хэлэхэ байна. Тэрэл үдэрэйнгөө үдэшэлэн А. Фадеевэй нэрэмжэтэ Литераторнуудай түбэй байшанда манай зохёолшод Москвагай олониитын түлөөлэгшэдтэй уулзаха.