Юундэ толилогдоогүйб?

Газетын хуудаһанууд дээрэ үе үе болоод лэ өөр өөрынгөө аялгатай, һудалтай шүлэгүүд толилогдожо, үргэн олон уншагшадаар һонирхогдодог  гээшэ.
Харин тиихэдэ бэшэһэн, эльгээ­һэн эзэдэйнгээ найдалые харюул­жа бираагүй шүлэгүүд, энэ мүнөө, редакциин стол дээрэ дэлгээгдэбэ. Эдэ шүлэгүүдэй багсалагдаад, нариихан таһамаар хүлюулжэ архивта эльгээгдэхэ болоһон «хуби заяан» тухайнь тэдэнэй эзэд — авторнуудта тобшохоноор дуулгаха хүсэлтэйб.

Благовещенск хотоһоо нүхэр Дугар Дылгыровэй эльгээһэн «Шэнэ хүн» гэжэ шүлэг абаһаар уншаад үзэбэбди. Энэнь зохёол боложо шадаагүй. Удхань хадаа залуу бүлэдэ үнинэй хүлеэлгэһэн үхибүүн түрэжэ,«зорёолһондол шашхана». «Шэнэ хүндэ соско-хүхэлтэ, сохом литрэй угжашье, хушалта, һуури, клеёнкошье «хамаагүй хэрэгтэй» гэжэ ойлгоһон «залуу аба сельмаг харайна. Сельмагһаа уни­вермаг хиидэнэ. Универмагһаа хозмаг... хозмагһаа ганса шодогорхон хүхэлтэ олзотой, горшоог олоогүйдөө бүри сухалтай, гэртээ бусана». Гэртээ ерэжэ мэдэн гэхэдэнь, «Янгархуу шолмонь, басаган байш-оо!Нэрэ яалтай гээшэб гэжэ «залуу аба» дахинаа тээлмэрдэшэнэ. — «Муу нэрэ багаһаань үгэбэлшни — үхин болоходоо муухай гэжэ гонгинохо». Һүүлэй һүүлдэ юрэдөө «Хэзээ үндыжэ бэри болохынь хүлеэхэмнайб? Хүлдэ орожо хүхэлтэһөө гарахань бэлэн бэшэл» гээд, гараа һэжэһэн аба: «Галя, Валишье, Дариимашье хадаа яахань һэм», гансал «Бодолоор ухаансар басаган үндыбэл хамаагүй» гэһэн бодолдо эзэлэгдэнэ. Нүхэр Дылгыров һүүлэй һүүл­дэ: «Иигэжэ бүлэдэ шэнэ хүн ерэхэдээ, иимэ нобшо хүлгөө гарганал, хашартай...» гэһэн бүдүүлиг тобшолол гаргантараа, «Энээниие зохёоһон шүлэгшэниие хүлисэгты! Шэнэ хүн газар дээрэ мүндэлхэ болтогой!» гээд шүлэгөө түгэсхэнэ. Энэмнай зохёолой ямаршье «үнэргүй» байхаһаа гадна, залуу эсэгые бирагүйхэнөөр шоглоһон бэшэлгэ болоно гээшэ бэзэ.

Хэжэнгын аймагай Могсохон нютагһаа Светлана Жигжитцыренова «алдуугаа заалгаһандаа» редакциин хүдэлмэрилэгшэдтэ «ехэ баяр» хүргөөд, үшөө хоёр шүлэгөө эльгээхэ дуратай байһанаа» мэдүүлбэ.

Хүндэтэ Светлана! Нэн түрүүн бэшэхэ гэһэн юумэнэйнгээ удхые заахашье бодожо, сэгнэжэ үзэдэг байгты гэжэ захиха байнабди. «Малагар һара» тухай бэшэхэдээ, газар дээрэ болоһон үйлэ хэрэгүүдэй «олые үзэжэ». «Мойһон харахан нюдэд сооһоо монсогорхон дуһалнуудые мухарюулһан» тухайнь тоолонот. Энэмнай таамаг, буруу хөөрөөн гээшэ. Тиигэнхаар һарые өөрөө оло дахин адаглажа, мэдэрэлэйнгээ ойлгосые шэбшэжэ шүлэглэгты. Тэрэ шүлэгэйнгөө уншахада ульгам байхын тулада, зохёолгын юрын аргануудтай танилсаад, хадуужа абаха ёһотойт.

Мүн лэ Хэжэнгын аймагай Загаһата нютагһаа Будашира Дондоков шүлэгүүдээ эльгээһэн байба. Тэдэнэйнь нэгэн «Минин нютаг» гэжэ нэрэтэй. Уншаад нүхэр Дондоковой нютагай онсо шэнжые, сэхынь хэлэхэдэ, «харабагүйлди» даа.
Нарата дэлхэй —
Наһанайм заяан.
Наран-булаг—
Нялхым тоонто.
Хуурай аргал —
Хубита шэрдэг.
Мухар-Шэбэр  —
Минин нютаг, — гээд лэ хангюурдажа ябатараа:
Эхинэй   һургуули,
Элэнхэй парта,
Энэмүрэйм
Эхинбэлэйл, — гэнэ.

Энэ шүлэгые юрэнхыдэнь абажа харахада, доторой холбоогүй байна. Автор дээрэ үгтэһэн гурбан бадаг соогоо сэхэ нютаг тухайгаа бэшэ, харин «наһанайнгаа заяае» дурдаад абана. Жэшээлхэдэ, Наратадэлхэйдэ заяагдажа, Наран Булагта, хуурай хохир дээрэ түрөөд, хаанаһаашьеб «Мухар-Шэбэр минии нютаг юм гэжэ нюдэ балай тайлбарилһан бэеэрээ, үхибүүн ябахадаа, Эхинэй һургуулиин парта элээһэн наһанайнгаа намтар халирхай бүдэхихэнөөр зураглана. Энэ шүлэгэй саашанхи юһэн бадаг соошье нэрэдээ хүрэмэ мүрнүүдые олобогүйбди. Харин тэндэнь үнгэрһэн дайнһаа эхилээд, мүнөө үе болотор түүхын шатанууд дурдагдаад лэ дүүрэшэнэ.

Нүхэр Дондоковой нүгөөдэ — «Эсэгым нэрэ» гэжэ шүлэг мүн лэ һанаһанда хүрэбэгүй. Гэбэшье Будашира Дондоков оролдожо, бодомжолжо даамгайгаар ажаллаа һаа, һанал, хүсэлөө шүлэгэй баглаа соо багтаажа шадаха һэн ха гэжэ һанагдана.

Баргажанай Аргада нютагһаа эльгээгдэһэн Цыреновэй шүлэг. Дүрбэн бадагһаа бүридэһэн нэрэгүй энэ шүлэгынь зорюулгын шэнжэтэй гэбэшье, хүсэндөө хүрэжэ шаданагүй. Жэшээлхэдэ:
Хүрьһэтэ дэлхэйн хүбөө (?)
гэшхэн тэнжэһээр
Хүбүүншни мүнөө хорин долоо
хүрэбэлби,
Альган дээрээ эды болотор
үргэһэн
Аша урмыеш харюулжа
шадаагүй үлэбэлби, — гэнэ.

Эндэ түрүүшын мүр үлүү гараса гоёогдоо. Юрэдөө «дэлхэйн хүбөө гэшхэһээр тэнжэбэб» гэхэдэ оройдоо тааранагүйл. Удаадахи бадагтаа:
Һүхэ хүрзэеэ һэлмэ, жадаар
һэлгэһэн
Һүртэй жэгтэй хүшэр жэлнүүд
үнгэрєєл.
Буурал, эсэгэм бусажа
гэртээ  ерээгүй
Бузар шонын халта зууһан
шархаһаа (?)
— гэжэ бэшэхэдэнь, эсэгэеэ үгылһэн хүбүүнэй хоолой соносонобди. «Мү­нөө хорин долоо хүрэбэб. Эды болоторни альган дээрээ үргэһэн ашыеш харюулжа шадабагүйб» гэжэ шаналалтайгаар түүрээнэ. Хоёрдохи бадагыень уншахада, дайнда унаһан эсэгэдээ зорюулаа юм байна гэжэ арайхан ойлгогдоно. Тиимэһээ түрүүшын бадагай һүүлшын хоёр мүр шүлэгэй удхада тааранагүй. Дайсад тухай «Бу­зар шонын халта зууһан шархаһаа» гэжэ хэлэгдэхэдээ хурса, мэргэн зэргэсүүлгэ боложо шаданагүй.

Түрэһэн нютаг Доодо-Элеэм,
Торгон ногоон майла, хадаяа
Ягаан тэрэнгеэр энгэрлээд,
Яагаашье гоёб даа, сэнгэмээр,
— гээд Агын округой Үзөөн нютагай Владимир Жаргалов «Доодо-Элеэ» гэжэ шүлэгөө эхилнэ. Энэмнай сэдьхэлдээ бөөмэйлһэн мэдэрэлээ дулааханаар түүрээхэ гэһэн зорилготой ажал бэшэ гү? Эндэхэнэ «яагаашье гоёб даа» гэжэ автор өөрөө сэхэ хэлэнгүй, ондоогоор, уншагшын атаархама образно үгүлэл хоноожорхихо байгаал даа.

Гэбэшье нүхэр Жаргалов бэшэлгынгээ талаар бусадта орходоо һураггүй илгаатай. Юуб гэхэдэ, тэрэ зэрсүүлгэ, дабталга, инверси гэхэ мэтэ шүлэг зохёолгын бусадшье аргануудые хэрэглэжэ туршана.

Тиихэдэ Б-Н. Цыденовагай (Сэлэнгэ) Н. Раднаевай, В. Кондратьевай (Захаамин), Б. Очировай (Совет Арми) болон бусад нүхэдэй эльгээһэн шүлэг, дуунууд удха, найруулгынгаа талаар тон һулаханууд байба. Жэшээлхэдэ, нүхэр Цыденова арадай дууе дууряажа дашуураад, бадаг бүхэнэйнгөө түрүүшын хоёр мүрнүүдые:
«Харанхы сүниндөө сэрихэдэм,
Хараасгай шубуун жэргэнэ
...Сэлмэг сүниндөө сэрихэдэм
Сэсэгы шубуун жэргэнэ, — гээд лэ захалха юм. Харин бадагбүхэнэйнгөө нүгөө хоёр мүр соо «ханилсан», «үелсэн», «эжэлсэн» «нүхэрөө санахадам», «халуухан», «хүрихэн», «бодолхон», «зүрхэм уярна» гээд лэ һаланагүй. Тиихэ­дэ хараасгай, хүхэ сэсэгы шубууд һүниин сагта нойрсодог гээшэ ааб даа. Мүн тэдэнэрые «жэргэдэг» гэхэдэ тааранагүй. Харин хараасгайн, хүхэ сэсэгын дуун гэжэ арад зомнай хэлэдэг гээшэ.

Шүлэг гээшэ сэдьхэлэй мэдэрэлһээ хүгжэжэ гараад, ямар нэ­гэн шэнэ бодол, мартагдашагүй тодо зураглал харуулһан зохёол байха ёһотой бшуу. Гадна гүйсэд һайхан шүлэг бэшэхын тулада түрэлхи хэлэнэйнгээ баялигые шудалжа, нугалбари һайхан аялгатай, сэнтэй мэргэн үгэнүүдые шүүрдэжэ һураха шухала.