Уран зохёол
Захааминай аймагай «Ажалай туг» газетэдэ ерэһэн шүлэгүүдэй шэнжэлэл
3 января 2015
2002
Захаамин нютаг Буряад ороной баруун урдахи үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай хизаар мүн. Энэ дайдада үдэһэн олохон залуу нүхэднай эхэ нютагаа гоёшоон магтажа эхин мүрнүүдээ шэбшэнэл. Энээнһээ һайхан уг зорилго эхилэн бэшэгшын оюун бодолдо байха аал? Үгы бэд даа.
Захаамин нютаг Буряад ороной баруун урдахи үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай хизаар мүн. Энэ дайдада үдэһэн олохон залуу нүхэднай эхэ нютагаа гоёшоон магтажа эхин мүрнүүдээ шэбшэнэл. Энээнһээ һайхан уг зорилго эхилэн бэшэгшын оюун бодолдо байха аал? Үгы бэд даа.
"Ажалай туг" һониной редакци. Редактор: М.С. Батуева. Гэрэл зураг: http://vestizakamny.ru
Дүтэлүүрэй совхозой Ехэ-Цахир нютагһаа Дамбаев Олег «өөрынгөө толгойгоор зохёоһон» шүлэгүүдээ альгээһэн байна. Уншабабди. Дамбаевай шүлэгүүд доторой сохилтогүй (ритмгүй) байбал даа. Энээндэ гэршэ болгон«ТүрэлЗахаамин» гэжэ шүлэгэйнь нэгэ бадаг уншая:
Түрэл Захаамимни хада уулаар баян,
Харгызамаар ута,
Һайхашаан шамаяа магтанам
Түрэл дайдам. – гэжэрхихэдээ юрэ хэлэһэн болонол даа.
«Хадын горхон» гэжэ шүлэгөө иигэжэ эхилнэ:
Хадынхабшал жалга хоорондуур
Урдаһаа, хамаг бэеын ангаа
Гаргаһан, һаруул сзнхирээр
Урдадаг хадын аршаан булаг. – Эндэ мүн лэ урда мэтэ юрэ хэлэлгэ болоно ха юм.
Саашадаа Дамбаеваймнай тэрээхэн «Хадын горхон», «Үбэлэй бууһан жабарта сэнтэн хүрөөд», «Дулаан хабарай янзын үзэгдэхэдэ, ямаршье хүнэй һайхашаан харамаар тайгын, хадын ганса аршаан булаг» болошоно. Һайхашаан хараһанаа сэдьхэжэ, юундэ һайшаагдаба, һайхашаагдаба гээшэб энэмни гэжэ,шэбшэжэ һайсахан үзөөгүй дээрэһээ иимэ юрэ бэшэлгэ болошобол даа. Дамбаевай хараашадал тон адли үзэгдэлтэй хадын горхые уран зохёолшо Ким Цыденов ёһотойл поэтическээр зураглаһан байдаг. Газетымнай байгша оной 91-дэхи номерто энэ шүлэгэй толилогдоһоншье һаа, Олег Дамбаевта үшөө дахин уншуулая:
Хабшал шулуун эрьедээ хашагдан
Хадын горхоной харьялан байхада,
Жэргэнэһэн эршыень обёоронгүй
Жэгдэхэн сэдьхэлтэй саашалнаш.
Үнишье болонгүй үеынгөө нүхэдтэй
Үргэн талаараа гүйдэлөө нэгэдхэн,
Эрьегүй далайн эбхэрмэ долгинтой
Энээхэн горхохонш салгидахал.
Хэзээшьеб нэгэтэ долгидто нэшүүлэн
Хэлбэлзэн онгосоор ябахадаа,
Хадынгаа тэрэзхэн горхоной хүсые
Халаг даа, хожомдон ойлгохош.
Юрэдөө энэ тайга, хадын аршаан булаг намһаа байха хүнэй һайхашаан харамаар юм байна, – гэжэ хэлэжэрхёод лэ Дамбаеваймнай ябашахада, Ким Цыденов тэрээхэн булаг-горхоной жэрэгэнэһэн эршын хүсые обёороод, газаа далайн долгидтой салгидажабайхыень хаража байна ха юм.
«Эрхим һайн шүлэг гээшэ хэдыхэн хадааһан дээрэ байгуулагдадаг юм», – гэжэ ородой мэдээжэ поэт Александр Блок хэлэһэн юм. «Хадааһан» гээшэнь «бодол» гэһэн удхатай гэжэ тайлбарилая. Энэ үнэн үгын ёһоор ажабайдалай, байгаалиин үзэгдэлнүүдэй тон лэ һонирхогдоһон адаглалнуудые шүүжэ абаад бодомжолхо, сэдьхэлэйнгээ байдалаар зэргэсүүлжэ, сэгнэжэ үзэхэ хэрэгтэй. Тиигэбэл, тэрэ бодолһоомнай шүлэгэй түрүүшын араг-дүрсэ (сюжет) бии болохо.Тэрэ араг-дүрсэеэ шүлэг бэшэлгын ёһо гуримуудай хэбтэ оруулжа, уран үгэнүүдэй үлхөөгөөр шэмэглэхэ, шуһажуулан мяхажуулха болоно бшуубди.
Дээдын шанартай уянгын шүлэгүүд үе сагуудай нюрууда удхашанараа гээдэггүй гэжэ мэдэнэбди. Жэшээлхэдэ, үнгэрһэн зуун жэлнүүдтэ бэшэгдэһэн оюун бэлигтэнэй зохёол-бүтээлнүүд олон үеын хүнүүдыеонсо уран удхаараа һонирхуулан баясуулдаг шэдитэйл.
Тэрэ эди шэдинь – шүлэгэй гүнзэгы далда удха болоно гээшэ. Тиимэһээ удха һайнтай уран хурса шүлэг бэшэхын урда тээ ухамайлжа һайса бодохо, бодомжолхо ёһотой болонобди. Бэшээшэ хүн баян үгэтэй байха зэргэтэй. Алташа, мүнгэшэ дархашуул ажалаа эхилхын урда тээ зэр зэбсэгээ дэлгэжэ бэлдэдэг ха юм. Эгээн тэрээн шэнги үгэ гээшэмнай зохёолшын зэбсэг болоно. Ямар нэгэн «ялас» гэмэ удхатай бодол шүүрдэбэл, поэднай уран баян үгэнүүдээ хонгордоожо байгаад, тэрэ бодолоо шэмэглэн ямар нэгэн жанрай бүтээл болгоно гээшэ.
Шүлэгэй далда удха. Дээрэ жэшээ болгон үгтэһэн Ким Цыденовэй «Горхон» гэжэ шүлэг иимэ удхатай байна.Түрүүшын ээлжээндэ үнэхөөрөөшье хадын хаяаһаа эхитэй бишыхан горхомнай гол, мүрэнүүдээр дамжажа газаа далай хүрөөд, гүндүү ехэ долгидой эршэ нэмээлсэнэ гээшэл, – гэжэ авторай уран аргаар үшөө дахин һонирхон мэдэрнэбди.
Хоёрдохёор, юумэн бүгэдые һонирхожо эхэ нютагтаа тэршээтэйхэн үдэжэ байһан үхибүүн наһан эндэ эли харагдана бэшэ гү? Үнишье болонгүй тэрээхэн үхибүүн наһамнай үнгэржэ, эрьегүй далай мэтэ ажабайдалай – ажал, һуралсалай хаһа захална. Эгээл эндэ «хүн болохо багаһаа» гэдэгтэл хэмнайшье нарата ажабайдалай нэлэнхы«далайда» нэмэри эршэеэ оруулалсан ябана гээшэлди.
Пүрбэ Самбуев гэжэ нүхэрэй табин зургаан мүр багсалһан арбан дүрбэн бадагтай шүлэг хаража үзэе. Тэрэнь «Дүтэлүүр»гэжэ нэрэтэй. Дүтэлүүр нютагай урдынь, мүн мүнөө сагай түүхэ энэ шүлэг соо зураглагдана. Уран зохёолой арга шадабари дурсагдагша зохёол соо абархан даа. «Урда сагта энэ дайдада ургамал томо адха шулуунууд хэндэшье хабаагүй шэнги хагдаар дараатай байдаг һэн, – гэжэ түрүүшын бадагта уншабабди. Хагдаар дараатай хээрын хүһөө шулуунууд урданшье, мүнөөшье сагта хэндэ хабаатай, хэрэгтэй юм? Түрэл байгаалиимнай нэгэ хубинь болонхой дурандаа ургажа хэбтэг лэ, тэдэ адха шулуунууд! Саашадаа «Үндэр томо хада уулануудынь үдэшэнһөө эхилээд үглөө болотор үргэһэ нойртоо дарагдан үбгэд шэнги һуудаг һэн», – гэнэ. Мүн эндэ буусын һайниие баяшуул эзэлээд, үлэгшэ газартань үгытэйшүүл һуудаг һэн, – гэжэ авторнай оролдосотойгоор һануулна. Тиигээд лэ энэ багай хэдэн нютагууд нэгэдэжэ ехэажахы болоод «гоёхон гэрнүүдээ жэрылгэн табижа гурбан ута үйлсэ гаргаба» ха. Удаадахи бадагтаа эндэхи харгын «арюухан хара асфальт анханай бэшэ – һаяханай» хэгдэһэн юм гэжэ дахин һануулаад абана. Дүтэлүүртэ үшөө юун бии юм хаб гэһэн һонирхолдомнай – «хүн зоной үдэр бүри ерэжэл байдаг аэропорт», «хори, гушан машинын багтаха томохон гараж», «һаруул томо сонхонуудтай һургуулиин сагаан байшан», «үүлэндэ хүрэмэ утаа бадхуулдаг үндэр, бүдүүн түмэр хоолойтой, тээрмэдэл наярдаг мотоортой, тэбхэр хушалтатай котельнэ», үшөө тиихэдэ «шамдуу түргэнөөр бодожо байдаг шудхамал томо шулуун гэрнүүд» бии юм гэжэ авторнай хуруу хухадгүй хургаа тоолон харюусажа амжабал даа.
Залуу поэт Николай Шабаевай шүлэгүүд үе үе болоод газетын хуудаһанда толилогдодог байна.Энэ нүхэрнай саашадаа «хамсыгаа шуун хам орожо хүдэлөө һаа» уянгын һонин шүлэгүүдые бэшэжэ уншагшадые баясуулха аргатай. Редакцида эльгээһэн энэ нүхэрэй «Шамда», «Гуниг», «Сагаан морин» гэжэ шүлэгүүдынь поэтическэ сэдьхэлэй ульһаар жэгнээтэй гэжэ абаһаар харагдаад, мэдэрэгдээдхинэ. Хэрбээ Пүрбэ Самбуев Дүтэлүүр нютагаа шүлэгэй маягаар магтахадаа тэрэнэйнгээ түүхые онгилжо, мүнөө гаргагдаһан гурбан ута үйлсэнүүдһээнь эхилээд шудхамал томо шулуун гэрнүүд хүрэтэрнь хооһоор тооложо һууна ха юм.
Тиихэдэ Николай Шабаев тоонто нютаг Сагаан-Мориноо дуун болгоод түүрээнэ. Тэрээнһээнь хоёр бадаг хаража үзэе:
Уула хадаар хаяа татаһан
Уужам һайхан баян талам
Ургынгоёор надхан байнал –
Угайм нютаг Сагаан-Морин.
Эжэл дайдам хэшэгээ дэлгээд
Эжы, абым юрөөл түхөөн
Энхэ ябахым хүсэн байнал
Эхэ нютаг Сагаан-Морин. – Эдэ ульгам хүнгөөр бэшэгдэһэн мүрнүүдые уншахада ёһотойл «шэхэнэй шэмэг», «шэхэ баясуулна» бэшэ гү?
Тиихэдэ Николай Шабаевай «Гуниг» гэжэ шүлэгэй һүүлшын бадагуудта иимэ мүрнүүд бии:
Хүлгүү алаг зүрхэнэйм
Хүбшэргэйе дайраа гүш? –
Хуурай уяхан хүгжэмэй
Сууряан досоом зэдэлнэ.
Уралаа хазан, һэмээхэн,
Удаан дуугай ябанхаар
Дулаан зунай үдэшэлэн
«Дуратайб», – гэһэйш, хүлеэнэб. – Эдэ мүрнүүдые уншахадаа гансал «шэхэеэ хужарлуулна бэшэбди, мүн авторай жэнтэйхэн сэдьхэлһээ манай һонирхол игаан баясана ха юм. Николай Шабаев хүн бүхэндэ ойлгосотой сэлмэг гунигаа шүлэг бэшэлгын оньһо хэрэглэн, эмхитэй уран үгэнүүдэй жэгүүр дээрэ гаргажа шадаба гээшэ.
Олон шүлэгүүдэй обоо соо үшөө нэгэ доторой байдал харуулһан шүлэг бии. Тэрэнэй автор – Закаменск хотодо ажаһуудаг – Николай Раднаев. Энэ нүхэрнай шүлэгөө «Гуниглал» гэжэ нэрлээ юм байна. Нэгэтэ ехэ бороотой үдэр авторнай сонходоо гансааран, «газаашаа шэртэн юундэшьеб даа үни удаан һууна», үнэхөөрөөшье үһээржэ ороһон бороотой үдэр гунигтай мэдэрэл түрэдэг гээшэ. Угайдхадаа:
Бороон орожол байна һабиганан
Болихогүйб, болихогүйб гэһэндэл шангаран, – байхадань яахабши, гуниглангүй. Үшөө тиигээд автораймнай «зүрхэн хэнииешьеб даа үгылэн хүлеэнэ хаш үни удаан». «Харгыгаар ябаһан зониие һонирхон харана хаб даа һанаандаа» гэжэ бэшэхэдээ, Николай Раднаев борооһоо шэлээрхэжэ бүрилдэһэн гунигаа миин лэ сэхэ руунь бэшэжэрхёо гээшэ. Тиимэһээ «Юундэшьеб даа», «Харана хаб даа», «Хэнииешьеб даа»,«Хүлеэнэ хаш» гэхэ мэтэ үгэнүүд, харахан гунигаа таажа, ойлгожо ядаһан хүнэй гээд харуулжа үгэнэ ха юм.
Баһал досоом үүлэтэнги уйдхартай
Байжал байнаб һанаанда абтан, – гээд авторнай түгэсхэлэйнгөө бадагта хэлэнэ. Ямар һанаан-бодол нэрбэжэ «үүлэтэнги уйдхар» түрүүлбэб гэжэ уншагшын һонирхоходо:
Хэнииешьеб даа (?) зүрхэм үгылэн
Хүлеэнэ хаш үни удаан, – гэжэ хэнииешьеб даа» хүлеэһэн, болиһоноош мэдэнэгүй. Эдэ мүрнүүдэй жэшээ дээрэһээ авторнай дотороо түрэһэн таагдашагүйхэн гунигаа сэдьхэлээрээ шагнан ойлгожо, шүлэгөөр тайлбарилан гаргахын орондо, таабари зандань үлөөжэрхибэ гээшэл даа.
Дондок Улзытуев мүн лэ нэгэтэ бороотой «үдэр гэртээ гунигтайхан һууһан юм. Тиихэдээ:
Уулаар бороон орожол байна
Уһатайш гээшэнь аргагүй.
Ушарһанаа һанажал һуунаб
Уйтайш гээшэнь тэнсэлгүй, – гэжэ бэлигтэй поэднай шүлэглэн шэбшэжэ, сэлмэг гунигаа тоб байса тайлбарилаа бэлэйл.
Цыбикжап Найдановай (Михайловка тосхон) шүлэгүүд аймагай газетэдэ хирэ хирэдээ толилогдожо байдаг. Энэ нүхэрнай нютагайнгаа һониниие«Буряад Үнэн», «Ажалай туг» газетэнүүдтэ тоб гэмээр бэшээд эльгээжэ байдаг һайн заншалтай, эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэ юм. «Арадай дуунай аялгаар» Найдановай бэшэһэн дуунууд бии. Тэндэнь манай нютагаар шэнэ, коммунис үзэл бодолой дэлгэржэ, хүн зоноймнай коммуна, артель болон хамтаржа байха үедэ дуулагдадаг дуунуудай маягтай. Эндэ нэгэ дуунайнь гурбан бадагай һүүлшын мүрнүүдые дурдая: «Багшын һургаал һанахадам,барга һанаам дэгдэбэ», «Гэшхэдэл шангадхан холодоходом, гэнэн бодолни арилба», «Сэржэмшэдые» харахадам, сээртэйш байнал эжэлүүдгүй» гэжэ гушаад онуудай хүлгөөтэ сагуудай эрилтэдэ таарама үгэнүүдые зайдалһан шүлэг мүнөө сагта бэшэжэ һуултагүй хаш даа.
"Ажалай туг" һониной редакци. Редактор: М.С. Батуева. Гэрэл зураг: http://vestizakamny.ru
Дүтэлүүрэй совхозой Ехэ-Цахир нютагһаа Дамбаев Олег «өөрынгөө толгойгоор зохёоһон» шүлэгүүдээ альгээһэн байна. Уншабабди. Дамбаевай шүлэгүүд доторой сохилтогүй (ритмгүй) байбал даа. Энээндэ гэршэ болгон«ТүрэлЗахаамин» гэжэ шүлэгэйнь нэгэ бадаг уншая:
Түрэл Захаамимни хада уулаар баян,
Харгызамаар ута,
Һайхашаан шамаяа магтанам
Түрэл дайдам. – гэжэрхихэдээ юрэ хэлэһэн болонол даа.
«Хадын горхон» гэжэ шүлэгөө иигэжэ эхилнэ:
Хадынхабшал жалга хоорондуур
Урдаһаа, хамаг бэеын ангаа
Гаргаһан, һаруул сзнхирээр
Урдадаг хадын аршаан булаг. – Эндэ мүн лэ урда мэтэ юрэ хэлэлгэ болоно ха юм.
Саашадаа Дамбаеваймнай тэрээхэн «Хадын горхон», «Үбэлэй бууһан жабарта сэнтэн хүрөөд», «Дулаан хабарай янзын үзэгдэхэдэ, ямаршье хүнэй һайхашаан харамаар тайгын, хадын ганса аршаан булаг» болошоно. Һайхашаан хараһанаа сэдьхэжэ, юундэ һайшаагдаба, һайхашаагдаба гээшэб энэмни гэжэ,шэбшэжэ һайсахан үзөөгүй дээрэһээ иимэ юрэ бэшэлгэ болошобол даа. Дамбаевай хараашадал тон адли үзэгдэлтэй хадын горхые уран зохёолшо Ким Цыденов ёһотойл поэтическээр зураглаһан байдаг. Газетымнай байгша оной 91-дэхи номерто энэ шүлэгэй толилогдоһоншье һаа, Олег Дамбаевта үшөө дахин уншуулая:
Хабшал шулуун эрьедээ хашагдан
Хадын горхоной харьялан байхада,
Жэргэнэһэн эршыень обёоронгүй
Жэгдэхэн сэдьхэлтэй саашалнаш.
Үнишье болонгүй үеынгөө нүхэдтэй
Үргэн талаараа гүйдэлөө нэгэдхэн,
Эрьегүй далайн эбхэрмэ долгинтой
Энээхэн горхохонш салгидахал.
Хэзээшьеб нэгэтэ долгидто нэшүүлэн
Хэлбэлзэн онгосоор ябахадаа,
Хадынгаа тэрэзхэн горхоной хүсые
Халаг даа, хожомдон ойлгохош.
Юрэдөө энэ тайга, хадын аршаан булаг намһаа байха хүнэй һайхашаан харамаар юм байна, – гэжэ хэлэжэрхёод лэ Дамбаеваймнай ябашахада, Ким Цыденов тэрээхэн булаг-горхоной жэрэгэнэһэн эршын хүсые обёороод, газаа далайн долгидтой салгидажабайхыень хаража байна ха юм.
«Эрхим һайн шүлэг гээшэ хэдыхэн хадааһан дээрэ байгуулагдадаг юм», – гэжэ ородой мэдээжэ поэт Александр Блок хэлэһэн юм. «Хадааһан» гээшэнь «бодол» гэһэн удхатай гэжэ тайлбарилая. Энэ үнэн үгын ёһоор ажабайдалай, байгаалиин үзэгдэлнүүдэй тон лэ һонирхогдоһон адаглалнуудые шүүжэ абаад бодомжолхо, сэдьхэлэйнгээ байдалаар зэргэсүүлжэ, сэгнэжэ үзэхэ хэрэгтэй. Тиигэбэл, тэрэ бодолһоомнай шүлэгэй түрүүшын араг-дүрсэ (сюжет) бии болохо.Тэрэ араг-дүрсэеэ шүлэг бэшэлгын ёһо гуримуудай хэбтэ оруулжа, уран үгэнүүдэй үлхөөгөөр шэмэглэхэ, шуһажуулан мяхажуулха болоно бшуубди.
Дээдын шанартай уянгын шүлэгүүд үе сагуудай нюрууда удхашанараа гээдэггүй гэжэ мэдэнэбди. Жэшээлхэдэ, үнгэрһэн зуун жэлнүүдтэ бэшэгдэһэн оюун бэлигтэнэй зохёол-бүтээлнүүд олон үеын хүнүүдыеонсо уран удхаараа һонирхуулан баясуулдаг шэдитэйл.
Тэрэ эди шэдинь – шүлэгэй гүнзэгы далда удха болоно гээшэ. Тиимэһээ удха һайнтай уран хурса шүлэг бэшэхын урда тээ ухамайлжа һайса бодохо, бодомжолхо ёһотой болонобди. Бэшээшэ хүн баян үгэтэй байха зэргэтэй. Алташа, мүнгэшэ дархашуул ажалаа эхилхын урда тээ зэр зэбсэгээ дэлгэжэ бэлдэдэг ха юм. Эгээн тэрээн шэнги үгэ гээшэмнай зохёолшын зэбсэг болоно. Ямар нэгэн «ялас» гэмэ удхатай бодол шүүрдэбэл, поэднай уран баян үгэнүүдээ хонгордоожо байгаад, тэрэ бодолоо шэмэглэн ямар нэгэн жанрай бүтээл болгоно гээшэ.
Шүлэгэй далда удха. Дээрэ жэшээ болгон үгтэһэн Ким Цыденовэй «Горхон» гэжэ шүлэг иимэ удхатай байна.Түрүүшын ээлжээндэ үнэхөөрөөшье хадын хаяаһаа эхитэй бишыхан горхомнай гол, мүрэнүүдээр дамжажа газаа далай хүрөөд, гүндүү ехэ долгидой эршэ нэмээлсэнэ гээшэл, – гэжэ авторай уран аргаар үшөө дахин һонирхон мэдэрнэбди.
Хоёрдохёор, юумэн бүгэдые һонирхожо эхэ нютагтаа тэршээтэйхэн үдэжэ байһан үхибүүн наһан эндэ эли харагдана бэшэ гү? Үнишье болонгүй тэрээхэн үхибүүн наһамнай үнгэржэ, эрьегүй далай мэтэ ажабайдалай – ажал, һуралсалай хаһа захална. Эгээл эндэ «хүн болохо багаһаа» гэдэгтэл хэмнайшье нарата ажабайдалай нэлэнхы«далайда» нэмэри эршэеэ оруулалсан ябана гээшэлди.
Пүрбэ Самбуев гэжэ нүхэрэй табин зургаан мүр багсалһан арбан дүрбэн бадагтай шүлэг хаража үзэе. Тэрэнь «Дүтэлүүр»гэжэ нэрэтэй. Дүтэлүүр нютагай урдынь, мүн мүнөө сагай түүхэ энэ шүлэг соо зураглагдана. Уран зохёолой арга шадабари дурсагдагша зохёол соо абархан даа. «Урда сагта энэ дайдада ургамал томо адха шулуунууд хэндэшье хабаагүй шэнги хагдаар дараатай байдаг һэн, – гэжэ түрүүшын бадагта уншабабди. Хагдаар дараатай хээрын хүһөө шулуунууд урданшье, мүнөөшье сагта хэндэ хабаатай, хэрэгтэй юм? Түрэл байгаалиимнай нэгэ хубинь болонхой дурандаа ургажа хэбтэг лэ, тэдэ адха шулуунууд! Саашадаа «Үндэр томо хада уулануудынь үдэшэнһөө эхилээд үглөө болотор үргэһэ нойртоо дарагдан үбгэд шэнги һуудаг һэн», – гэнэ. Мүн эндэ буусын һайниие баяшуул эзэлээд, үлэгшэ газартань үгытэйшүүл һуудаг һэн, – гэжэ авторнай оролдосотойгоор һануулна. Тиигээд лэ энэ багай хэдэн нютагууд нэгэдэжэ ехэажахы болоод «гоёхон гэрнүүдээ жэрылгэн табижа гурбан ута үйлсэ гаргаба» ха. Удаадахи бадагтаа эндэхи харгын «арюухан хара асфальт анханай бэшэ – һаяханай» хэгдэһэн юм гэжэ дахин һануулаад абана. Дүтэлүүртэ үшөө юун бии юм хаб гэһэн һонирхолдомнай – «хүн зоной үдэр бүри ерэжэл байдаг аэропорт», «хори, гушан машинын багтаха томохон гараж», «һаруул томо сонхонуудтай һургуулиин сагаан байшан», «үүлэндэ хүрэмэ утаа бадхуулдаг үндэр, бүдүүн түмэр хоолойтой, тээрмэдэл наярдаг мотоортой, тэбхэр хушалтатай котельнэ», үшөө тиихэдэ «шамдуу түргэнөөр бодожо байдаг шудхамал томо шулуун гэрнүүд» бии юм гэжэ авторнай хуруу хухадгүй хургаа тоолон харюусажа амжабал даа.
Залуу поэт Николай Шабаевай шүлэгүүд үе үе болоод газетын хуудаһанда толилогдодог байна.Энэ нүхэрнай саашадаа «хамсыгаа шуун хам орожо хүдэлөө һаа» уянгын һонин шүлэгүүдые бэшэжэ уншагшадые баясуулха аргатай. Редакцида эльгээһэн энэ нүхэрэй «Шамда», «Гуниг», «Сагаан морин» гэжэ шүлэгүүдынь поэтическэ сэдьхэлэй ульһаар жэгнээтэй гэжэ абаһаар харагдаад, мэдэрэгдээдхинэ. Хэрбээ Пүрбэ Самбуев Дүтэлүүр нютагаа шүлэгэй маягаар магтахадаа тэрэнэйнгээ түүхые онгилжо, мүнөө гаргагдаһан гурбан ута үйлсэнүүдһээнь эхилээд шудхамал томо шулуун гэрнүүд хүрэтэрнь хооһоор тооложо һууна ха юм.
Тиихэдэ Николай Шабаев тоонто нютаг Сагаан-Мориноо дуун болгоод түүрээнэ. Тэрээнһээнь хоёр бадаг хаража үзэе:
Уула хадаар хаяа татаһан
Уужам һайхан баян талам
Ургынгоёор надхан байнал –
Угайм нютаг Сагаан-Морин.
Эжэл дайдам хэшэгээ дэлгээд
Эжы, абым юрөөл түхөөн
Энхэ ябахым хүсэн байнал
Эхэ нютаг Сагаан-Морин. – Эдэ ульгам хүнгөөр бэшэгдэһэн мүрнүүдые уншахада ёһотойл «шэхэнэй шэмэг», «шэхэ баясуулна» бэшэ гү?
Тиихэдэ Николай Шабаевай «Гуниг» гэжэ шүлэгэй һүүлшын бадагуудта иимэ мүрнүүд бии:
Хүлгүү алаг зүрхэнэйм
Хүбшэргэйе дайраа гүш? –
Хуурай уяхан хүгжэмэй
Сууряан досоом зэдэлнэ.
Уралаа хазан, һэмээхэн,
Удаан дуугай ябанхаар
Дулаан зунай үдэшэлэн
«Дуратайб», – гэһэйш, хүлеэнэб. – Эдэ мүрнүүдые уншахадаа гансал «шэхэеэ хужарлуулна бэшэбди, мүн авторай жэнтэйхэн сэдьхэлһээ манай һонирхол игаан баясана ха юм. Николай Шабаев хүн бүхэндэ ойлгосотой сэлмэг гунигаа шүлэг бэшэлгын оньһо хэрэглэн, эмхитэй уран үгэнүүдэй жэгүүр дээрэ гаргажа шадаба гээшэ.
Олон шүлэгүүдэй обоо соо үшөө нэгэ доторой байдал харуулһан шүлэг бии. Тэрэнэй автор – Закаменск хотодо ажаһуудаг – Николай Раднаев. Энэ нүхэрнай шүлэгөө «Гуниглал» гэжэ нэрлээ юм байна. Нэгэтэ ехэ бороотой үдэр авторнай сонходоо гансааран, «газаашаа шэртэн юундэшьеб даа үни удаан һууна», үнэхөөрөөшье үһээржэ ороһон бороотой үдэр гунигтай мэдэрэл түрэдэг гээшэ. Угайдхадаа:
Бороон орожол байна һабиганан
Болихогүйб, болихогүйб гэһэндэл шангаран, – байхадань яахабши, гуниглангүй. Үшөө тиигээд автораймнай «зүрхэн хэнииешьеб даа үгылэн хүлеэнэ хаш үни удаан». «Харгыгаар ябаһан зониие һонирхон харана хаб даа һанаандаа» гэжэ бэшэхэдээ, Николай Раднаев борооһоо шэлээрхэжэ бүрилдэһэн гунигаа миин лэ сэхэ руунь бэшэжэрхёо гээшэ. Тиимэһээ «Юундэшьеб даа», «Харана хаб даа», «Хэнииешьеб даа»,«Хүлеэнэ хаш» гэхэ мэтэ үгэнүүд, харахан гунигаа таажа, ойлгожо ядаһан хүнэй гээд харуулжа үгэнэ ха юм.
Баһал досоом үүлэтэнги уйдхартай
Байжал байнаб һанаанда абтан, – гээд авторнай түгэсхэлэйнгөө бадагта хэлэнэ. Ямар һанаан-бодол нэрбэжэ «үүлэтэнги уйдхар» түрүүлбэб гэжэ уншагшын һонирхоходо:
Хэнииешьеб даа (?) зүрхэм үгылэн
Хүлеэнэ хаш үни удаан, – гэжэ хэнииешьеб даа» хүлеэһэн, болиһоноош мэдэнэгүй. Эдэ мүрнүүдэй жэшээ дээрэһээ авторнай дотороо түрэһэн таагдашагүйхэн гунигаа сэдьхэлээрээ шагнан ойлгожо, шүлэгөөр тайлбарилан гаргахын орондо, таабари зандань үлөөжэрхибэ гээшэл даа.
Дондок Улзытуев мүн лэ нэгэтэ бороотой «үдэр гэртээ гунигтайхан һууһан юм. Тиихэдээ:
Уулаар бороон орожол байна
Уһатайш гээшэнь аргагүй.
Ушарһанаа һанажал һуунаб
Уйтайш гээшэнь тэнсэлгүй, – гэжэ бэлигтэй поэднай шүлэглэн шэбшэжэ, сэлмэг гунигаа тоб байса тайлбарилаа бэлэйл.
Цыбикжап Найдановай (Михайловка тосхон) шүлэгүүд аймагай газетэдэ хирэ хирэдээ толилогдожо байдаг. Энэ нүхэрнай нютагайнгаа һониниие«Буряад Үнэн», «Ажалай туг» газетэнүүдтэ тоб гэмээр бэшээд эльгээжэ байдаг һайн заншалтай, эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэ юм. «Арадай дуунай аялгаар» Найдановай бэшэһэн дуунууд бии. Тэндэнь манай нютагаар шэнэ, коммунис үзэл бодолой дэлгэржэ, хүн зоноймнай коммуна, артель болон хамтаржа байха үедэ дуулагдадаг дуунуудай маягтай. Эндэ нэгэ дуунайнь гурбан бадагай һүүлшын мүрнүүдые дурдая: «Багшын һургаал һанахадам,барга һанаам дэгдэбэ», «Гэшхэдэл шангадхан холодоходом, гэнэн бодолни арилба», «Сэржэмшэдые» харахадам, сээртэйш байнал эжэлүүдгүй» гэжэ гушаад онуудай хүлгөөтэ сагуудай эрилтэдэ таарама үгэнүүдые зайдалһан шүлэг мүнөө сагта бэшэжэ һуултагүй хаш даа.