Буряад-Монголой АССР-эй Түнхэнэй аймагай Нуга нютагта 1947 ондо түрэhэн Илья Намсараев бүри багаhаа уран зохёолдо абьяастай гээд элирээ hэн.
Илья Намсараев
Эрхүү голой нугалаа дээрэ оршодог энэ нютагай зоной гэрнүүд үнэхѳѳрѳѳ сэсэгтэ ногоон нуга тала дээрэ жэрылдэжэ харагдадаг. Нуга hуурин шадар Түнхэн голой зоной шүтѳѳнэй газар оршодог. Эндэхэнүүр субаhан зон Нугын таабайда үргэл хэдэг заншалтай. Нютагай сабдак тухай иимэ урданай домог бии юм.
Урда сагта Гүндэн гэжэ ехэ баян хүн Нугада ажаhууhан. Тоогүй олон адуу малтай, алта мүнгэтэй hэн. Тэрэ ехэ харуу, хобдог шэрүүн зантай байгаа. Нэгэтэ тэрэнэй хүлhэншэ залуу хүбүүн Галсан зүбшѳѳлгүйгѳѳр сагаан морииень унаад, залуушуулай ёохор нааданда ябашоо юм ха. Бүхэли hүни ёохорлоод, үглѳѳгүүр бусахадань, уур сухалаар орьёлhон эзэниинь хүлеэжэ байба. Галзуурhан эзэн Галсаниие амияа табитарнь ташуурдаба...
Наhа барахадаа Галсан сабдак боложо, сагаан мори унаад, Нуга нютагаа тойрожо, hайн hанаатай, hайхан сэдьхэлтэй зоной амар амгалан ажаhуудалые сахин харан байдаг гээд Нугын зон домоглон хэлсэдэг.
Нуга hууринhаа ехэ олон эрэлхэг зоригтой баатар сэрэгшэд, эрхим ажалаараа суурхаhан түрүү зон гараhан. Түнхэндѳѳ, бүхы Буряад орон соогоо суутай уран бэлигтэн, түрүүшын мэргэжэлтэ композитор, Ленинэй орденоор шагнагдаhан Дандар Аюшеев Нугаhаа гарбалтай оюун бэлигтэнэй нэгэн юм.
Байгалай сагаан шубуун
Yльгэр домогуудай оршомдо ехэ болоhон Илья хүбүүн багаhаань уран үгэдэ дүйтэй, элдэб онтохо, hонин үгүүлэл зохёогоод хѳѳрэдэг байгаа. Нугаhаа холо бэшэ оршодог аймагай түб Хэрэн hууринай дунда hургуули дүүргээд, сэрэгэй алба гараба. Нютагаа бусаад, «Саяанай» совхоздо барилгашанаар, Хэрэндэ ойн харуулшанаар, ан олзоборилгын ажахыда егерээр хүдэлнэ. Сэрэгэй албанай hүүлээр бэшэhэн рассказуудаа аймагай «Саяан» сониндо эльгээхэдэнь, дуратай хэблүүлдэг байгаа. Бэшэхэ шуналынь яаха аргагүй диилэжэ, аймагай «Саяан» сониной сэдхүүлшын ажалда ороно.
Тэрэ үедэ аймагай сониной дэргэдэ Түнхэнэй Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл ажалаа эршэтэй ябуулдаг hэн. Дээдэ үеын дүршэлтэй зохёолшод Балдан Ябжанов, Шагдар Байминов, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Владимир Сыренов гэгшэдые дэмжэн дагаhан Борис Сыренов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Илья Намсараев, Элбэг Манзаров болон бусад эбтэй бүлын хүүгэд мэтэ урма зоригтойгоор уран зохёолой арга дүрэнүүдтэ эсэшэгүйгѳѳр hуража байгаа. Энэ гайхамшаг хамтын hуралсалай үрэ дүн уданшьегүй харагдаа hэн.
Илья Намсараев «Мундаргын үхибүүд» гэhэн hургуулиин бага наhанай хүүгэдтэ зорюулагдаhан туужа бэшэнэ. Эхилэн бэшэгшэдэй республикын хуралдаанда энэ туужань зүбшэн хэлсэгдэхэдээ, литература шэнжэлэгшэдэй hайн сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм. Тиигэжэ 50 жэлэй саана, 1973 ондо Илья Иринчинович Намсараевай түрүүшын ном Буряадай номой хэблэлээр гараа hэн. Энэ наhанайнь эхин дабаан байгаа.
Зүүн Саяанай хормойдо оршоhон багахан буряад нютагта дайнай hүүлээрхи хүшэр жэлнүүдтэ ажаhууhан хүүгэдэй ажабайдал тухай энэ туужа хѳѳрэнэ. Аха зоной ажал хэрэгүүдтэ али болохоор туhалха ушартай тэрэ үеын багашуулай эртээр хүдэржэдэг байhые автор зураглана. Туужын гол герой, долоотой хүбүүхэн үбдэhэн эхынгээ орондо хонидыень хараха баатай болоод, хонишоной зай забhаргүй ажалай амтые абаhан, зоной урда харюусалгаяа мэдэрhэн тухай Илья Намсараев ехэ үнэншэмѳѳр найруулаа бэлэй.
1974 ондо РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной Эрхүү хотодо эмхидхэhэн Сибириин болон Алас Дурна зүгэй залуу уран зохёолшодой хуралдаанда тэрэ хабаадана. «Мундаргын үхибүүд» гэhэн туужаяа, мүн хэдэн үгүүлэлнүүдээ Илья Намсараев олоной анхаралда дурадхаа hэн. Энэ семинарые хүтэлhэн мэдээжэ уран зохёолшод Виктор Астафьев, Галина Дробот болон Анатолий Шастин гэгшэд «Литературная Россия» сониндо иигэжэ бэшэhэн байна: «Саяанай үбэртэ оршоhон багахан буряад нютагай ажабайдалые, үхибүүнэй hанаа сэдьхэлэй хүдэлсые зураглаhан, тэрэ үеын эдиршүүлэй зон олондоо аша туhатай хэрэгүүд тухай ехэ уранаар, үнэншэмэ тодоор найруулhан Илья Намсараевай туужа олониитэдэ, үргэн уншагшадта хүрэхэ зэргэтэй». Yндэр сэгнэлтэ гээшэл даа.
Удаань Москвада үнгэрhэн залуу зохёолшодой Бүхэсоюзна хуралдаан дээрэ эдэ бүтээлнүүдынь мүн hайнаар сэгнэгдэжэ, «Литературная газета», «Комсомольская правда» сонинуудта залуу авторые дэмжэhэн статьянууд хэблэгдээ hэн. «Литературная газетэдэ» үгүүлэлынь, «Крестьянка» сэдхүүлдэ тэрэнэй туужаhаа хэhэг хэблэгдээд, автор сэдхүүлэй шанда хүртэhэн юм. Уран зохёолшын замай удаадахи дабаан дабагдаа hэн.
Уран зохёолшын урма зориг дали ургаа hэн бэзэ. 1976 ондо Буряадай номой хэблэлээр 16 үгүүлэлhээ бүридэhэн «Дабаан» гэhэн суглуулбари нара хараа бэлэй. Эдэ үгүүлэнүүд удха шанараараа, уран арга дүрѳѳрѳѳ адли бэшэ юм. Хэды тиибэшье, эдэ бүтээлнүүдэй ниитэ гол удха элишэлхээр: хүнэй наhанай али ондоо дабаанууд — түрүүшын дуранай, хуби заяанда ушардаг элдэб хүшэр шалгалтануудай, уйдхар гашуудалай хүндэ дабаан гэхэ мэтэ герой бүхэнэй хүн шанарые, сэдьхэлэйнь байдал, hэшхэлэйнь хүсые тодоор элирүүлхэhээ гадна, зарим зондо дабашагүй байдаг гээд автор элирхэйлнэ.
Эрхүү голой уудамда
«Мундаргын үхибүүд» гэhэн туужын үргэлжэлэл болохо «Минии хаданууд» гэжэ туужа 1981 ондо Буряадай номой хэблэлээр нара хараа hэн. Тэрэл жэлдээ эдэ хоёр туужа С.Пайнын оршуулга доро Москвада «Детская литература» хэблэлээр гаража, СССР-эй үргэн олон эдир уншагшадта хүрэhэн байна.
Түнхэнэй уран зохёолшодой Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ эблэлэй гэшүүдэй бүтээлнүүдэй «Золотые гольцы» гэhэн суглуулбари Москвагай «Современник» хэблэлээр 1986 ондо гараhан юм. Энэ суглуулбари соо Илья Намсараевай «На вершине», «Поединок», «Песня в честь тебя» гэhэн үгүүлэлнүүд ороhон.
Илья Иринчинович Намсараевай бэшэhэн үгүүлэлнүүд аймагай «Мундарга» сониндо хэблэгдэжэ байгаа: «Баяртай, эжымни», «Байгалай сагаан шубуун», «Саяанай хүбүүнэй заяан», «hарын толон», «Нуурай зоболон» болон бусад. «Буряад үнэн» сониндо 2002 ондо «hоед» гэhэн үгүүлэлынь хэблэгдээ. 2021 ондо «Байгал» сэдхүүлэй 2-дохи дугаарта Илья Намсараевай найруулhан «Түнхэнэй домогууд» хэблэгдэжэ, уншагшадай hонирхол татаhан байха.
И.И.Намсараевай уран зохёол шэнжэлhэн статьянуудые нэрлэе. Агу Содномовой бэшэhэн «Повесть о мире и детстве. Штрихи к портрету писателя Ильи Намсараева» гэhэн шэнжэлэл 1990 оной апрелиин 19-нэй «Правда Бурятии» сониной дугаарта хэблэгдээ hэн. Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаевай найруулhан «Өѳрын одон хаанаб?» гэhэн Илья Намсараевай уран зохёол тухай шэнжэлэл 1998 оной августын 13-най «Буряад үнэнэй» дугаарта хэблэгдэhэн байна. Ондоо нэгэшье шэнжэлхы ажал үгы. Мүнѳѳ үеын литература шэнжэлэгшэд энээниие анхарха гээд найдая.
Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, «Крестьянка» сэдхүүлэй шангай лауреат, ехэ hонин туужануудай, үгүүлэлнүүдэй автор Илья Иринчинович Намсараев 2003 ондо Яруунын аймагай Yльдэргэ нютагта түрэлѳѳ урилаа hэн. Өѳрын илгарма уран хэлэтэй, тодорхой сюжет хэрэглэжэ, гүнзэгы удхатай уянгата проза бэшэдэг байhан зохёолшын бүтээлнүүд буряад уран зохёолой түүхэдэ үлэнхэй.
Илья Намсараев
Эрхүү голой нугалаа дээрэ оршодог энэ нютагай зоной гэрнүүд үнэхѳѳрѳѳ сэсэгтэ ногоон нуга тала дээрэ жэрылдэжэ харагдадаг. Нуга hуурин шадар Түнхэн голой зоной шүтѳѳнэй газар оршодог. Эндэхэнүүр субаhан зон Нугын таабайда үргэл хэдэг заншалтай. Нютагай сабдак тухай иимэ урданай домог бии юм.
Урда сагта Гүндэн гэжэ ехэ баян хүн Нугада ажаhууhан. Тоогүй олон адуу малтай, алта мүнгэтэй hэн. Тэрэ ехэ харуу, хобдог шэрүүн зантай байгаа. Нэгэтэ тэрэнэй хүлhэншэ залуу хүбүүн Галсан зүбшѳѳлгүйгѳѳр сагаан морииень унаад, залуушуулай ёохор нааданда ябашоо юм ха. Бүхэли hүни ёохорлоод, үглѳѳгүүр бусахадань, уур сухалаар орьёлhон эзэниинь хүлеэжэ байба. Галзуурhан эзэн Галсаниие амияа табитарнь ташуурдаба...
Наhа барахадаа Галсан сабдак боложо, сагаан мори унаад, Нуга нютагаа тойрожо, hайн hанаатай, hайхан сэдьхэлтэй зоной амар амгалан ажаhуудалые сахин харан байдаг гээд Нугын зон домоглон хэлсэдэг.
Нуга hууринhаа ехэ олон эрэлхэг зоригтой баатар сэрэгшэд, эрхим ажалаараа суурхаhан түрүү зон гараhан. Түнхэндѳѳ, бүхы Буряад орон соогоо суутай уран бэлигтэн, түрүүшын мэргэжэлтэ композитор, Ленинэй орденоор шагнагдаhан Дандар Аюшеев Нугаhаа гарбалтай оюун бэлигтэнэй нэгэн юм.
Байгалай сагаан шубуун
Yльгэр домогуудай оршомдо ехэ болоhон Илья хүбүүн багаhаань уран үгэдэ дүйтэй, элдэб онтохо, hонин үгүүлэл зохёогоод хѳѳрэдэг байгаа. Нугаhаа холо бэшэ оршодог аймагай түб Хэрэн hууринай дунда hургуули дүүргээд, сэрэгэй алба гараба. Нютагаа бусаад, «Саяанай» совхоздо барилгашанаар, Хэрэндэ ойн харуулшанаар, ан олзоборилгын ажахыда егерээр хүдэлнэ. Сэрэгэй албанай hүүлээр бэшэhэн рассказуудаа аймагай «Саяан» сониндо эльгээхэдэнь, дуратай хэблүүлдэг байгаа. Бэшэхэ шуналынь яаха аргагүй диилэжэ, аймагай «Саяан» сониной сэдхүүлшын ажалда ороно.
Тэрэ үедэ аймагай сониной дэргэдэ Түнхэнэй Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл ажалаа эршэтэй ябуулдаг hэн. Дээдэ үеын дүршэлтэй зохёолшод Балдан Ябжанов, Шагдар Байминов, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Владимир Сыренов гэгшэдые дэмжэн дагаhан Борис Сыренов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Илья Намсараев, Элбэг Манзаров болон бусад эбтэй бүлын хүүгэд мэтэ урма зоригтойгоор уран зохёолой арга дүрэнүүдтэ эсэшэгүйгѳѳр hуража байгаа. Энэ гайхамшаг хамтын hуралсалай үрэ дүн уданшьегүй харагдаа hэн.
Илья Намсараев «Мундаргын үхибүүд» гэhэн hургуулиин бага наhанай хүүгэдтэ зорюулагдаhан туужа бэшэнэ. Эхилэн бэшэгшэдэй республикын хуралдаанда энэ туужань зүбшэн хэлсэгдэхэдээ, литература шэнжэлэгшэдэй hайн сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм. Тиигэжэ 50 жэлэй саана, 1973 ондо Илья Иринчинович Намсараевай түрүүшын ном Буряадай номой хэблэлээр гараа hэн. Энэ наhанайнь эхин дабаан байгаа.
Зүүн Саяанай хормойдо оршоhон багахан буряад нютагта дайнай hүүлээрхи хүшэр жэлнүүдтэ ажаhууhан хүүгэдэй ажабайдал тухай энэ туужа хѳѳрэнэ. Аха зоной ажал хэрэгүүдтэ али болохоор туhалха ушартай тэрэ үеын багашуулай эртээр хүдэржэдэг байhые автор зураглана. Туужын гол герой, долоотой хүбүүхэн үбдэhэн эхынгээ орондо хонидыень хараха баатай болоод, хонишоной зай забhаргүй ажалай амтые абаhан, зоной урда харюусалгаяа мэдэрhэн тухай Илья Намсараев ехэ үнэншэмѳѳр найруулаа бэлэй.
1974 ондо РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной Эрхүү хотодо эмхидхэhэн Сибириин болон Алас Дурна зүгэй залуу уран зохёолшодой хуралдаанда тэрэ хабаадана. «Мундаргын үхибүүд» гэhэн туужаяа, мүн хэдэн үгүүлэлнүүдээ Илья Намсараев олоной анхаралда дурадхаа hэн. Энэ семинарые хүтэлhэн мэдээжэ уран зохёолшод Виктор Астафьев, Галина Дробот болон Анатолий Шастин гэгшэд «Литературная Россия» сониндо иигэжэ бэшэhэн байна: «Саяанай үбэртэ оршоhон багахан буряад нютагай ажабайдалые, үхибүүнэй hанаа сэдьхэлэй хүдэлсые зураглаhан, тэрэ үеын эдиршүүлэй зон олондоо аша туhатай хэрэгүүд тухай ехэ уранаар, үнэншэмэ тодоор найруулhан Илья Намсараевай туужа олониитэдэ, үргэн уншагшадта хүрэхэ зэргэтэй». Yндэр сэгнэлтэ гээшэл даа.
Удаань Москвада үнгэрhэн залуу зохёолшодой Бүхэсоюзна хуралдаан дээрэ эдэ бүтээлнүүдынь мүн hайнаар сэгнэгдэжэ, «Литературная газета», «Комсомольская правда» сонинуудта залуу авторые дэмжэhэн статьянууд хэблэгдээ hэн. «Литературная газетэдэ» үгүүлэлынь, «Крестьянка» сэдхүүлдэ тэрэнэй туужаhаа хэhэг хэблэгдээд, автор сэдхүүлэй шанда хүртэhэн юм. Уран зохёолшын замай удаадахи дабаан дабагдаа hэн.
Уран зохёолшын урма зориг дали ургаа hэн бэзэ. 1976 ондо Буряадай номой хэблэлээр 16 үгүүлэлhээ бүридэhэн «Дабаан» гэhэн суглуулбари нара хараа бэлэй. Эдэ үгүүлэнүүд удха шанараараа, уран арга дүрѳѳрѳѳ адли бэшэ юм. Хэды тиибэшье, эдэ бүтээлнүүдэй ниитэ гол удха элишэлхээр: хүнэй наhанай али ондоо дабаанууд — түрүүшын дуранай, хуби заяанда ушардаг элдэб хүшэр шалгалтануудай, уйдхар гашуудалай хүндэ дабаан гэхэ мэтэ герой бүхэнэй хүн шанарые, сэдьхэлэйнь байдал, hэшхэлэйнь хүсые тодоор элирүүлхэhээ гадна, зарим зондо дабашагүй байдаг гээд автор элирхэйлнэ.
Эрхүү голой уудамда
«Мундаргын үхибүүд» гэhэн туужын үргэлжэлэл болохо «Минии хаданууд» гэжэ туужа 1981 ондо Буряадай номой хэблэлээр нара хараа hэн. Тэрэл жэлдээ эдэ хоёр туужа С.Пайнын оршуулга доро Москвада «Детская литература» хэблэлээр гаража, СССР-эй үргэн олон эдир уншагшадта хүрэhэн байна.
Түнхэнэй уран зохёолшодой Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ эблэлэй гэшүүдэй бүтээлнүүдэй «Золотые гольцы» гэhэн суглуулбари Москвагай «Современник» хэблэлээр 1986 ондо гараhан юм. Энэ суглуулбари соо Илья Намсараевай «На вершине», «Поединок», «Песня в честь тебя» гэhэн үгүүлэлнүүд ороhон.
Илья Иринчинович Намсараевай бэшэhэн үгүүлэлнүүд аймагай «Мундарга» сониндо хэблэгдэжэ байгаа: «Баяртай, эжымни», «Байгалай сагаан шубуун», «Саяанай хүбүүнэй заяан», «hарын толон», «Нуурай зоболон» болон бусад. «Буряад үнэн» сониндо 2002 ондо «hоед» гэhэн үгүүлэлынь хэблэгдээ. 2021 ондо «Байгал» сэдхүүлэй 2-дохи дугаарта Илья Намсараевай найруулhан «Түнхэнэй домогууд» хэблэгдэжэ, уншагшадай hонирхол татаhан байха.
И.И.Намсараевай уран зохёол шэнжэлhэн статьянуудые нэрлэе. Агу Содномовой бэшэhэн «Повесть о мире и детстве. Штрихи к портрету писателя Ильи Намсараева» гэhэн шэнжэлэл 1990 оной апрелиин 19-нэй «Правда Бурятии» сониной дугаарта хэблэгдээ hэн. Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаевай найруулhан «Өѳрын одон хаанаб?» гэhэн Илья Намсараевай уран зохёол тухай шэнжэлэл 1998 оной августын 13-най «Буряад үнэнэй» дугаарта хэблэгдэhэн байна. Ондоо нэгэшье шэнжэлхы ажал үгы. Мүнѳѳ үеын литература шэнжэлэгшэд энээниие анхарха гээд найдая.
Нуга тээшээ харгы
Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, «Крестьянка» сэдхүүлэй шангай лауреат, ехэ hонин туужануудай, үгүүлэлнүүдэй автор Илья Иринчинович Намсараев 2003 ондо Яруунын аймагай Yльдэргэ нютагта түрэлѳѳ урилаа hэн. Өѳрын илгарма уран хэлэтэй, тодорхой сюжет хэрэглэжэ, гүнзэгы удхатай уянгата проза бэшэдэг байhан зохёолшын бүтээлнүүд буряад уран зохёолой түүхэдэ үлэнхэй.