Уран зохёол
«Мэнгэ дундань оноhон» мэргэн үгэнүүд
7 мая 2022
2186
Ирагуу найрагша Дансаран Доржогутабайн уран зохёол тухай
Хэжэнгын аймагай Хөөрхэ нютаг тоонтотой арадай ирагуу найрагша Д.Ш.Доржогутабай бүхы наhаяа соёл гэгээрэлэй ажалда зорюулhан юм.
Түрэл нютагтаа Соёлой байшанда киномеханигаар удаахан хүдэлhэн Дансаран Шагдаровичта Зинаида Жамьяновна нүхэрынь туhалдаг hэн. Соёл гэгээрэлэй хүдэлмэриие хүдөө нютагуудта амжалтатай ябуулhанай түлөө Д.Ш.Доржогутабай СССР-эй Соёлой яаманай грамотаар шагнагдаа, «СССР-эй кинематографиин эрхимлэгшэ», «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. «Арадай хүндэ» гэhэн Хэжэнгын аймагай зоной байгуулhан нэрэ солодо 2003 ондо хүртэhэн юм.
Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1994) Дансаран Доржогутабайн шүлэгүүд поэдэй намтар, hанал бодолыень, баяр, гашуудал, этигэл найдалыень шэнгээhэн зохёолнууд юм. 2009 ондо нара хараhан «Хоридохи зуун жэл» гэhэн тэрэнэй захата ном соо ороhон шүлэгүүд тухай тогтожо хөөрэлдэе.
108 тоото дүрбэн мүртэй шүлэгүүдэйнь баглаа «Уран дойбод угалзанууд» гэhэн ниитэ гаршагтай. 24 дугаарта үгтэhэн иимэ мүрнүүдые уншанабди:
Мүшэн холы холбоhон
Мүнхэ дуунууд — толи,
Мэнгэ дундань оноhон
Мэргэн үгэ — годли!
Хэжэнгын талада
1973 ондо бэшэгдэhэн публицис удхатай «Түхэриг» гэжэ шүлэгыень уншаад, долларта зорюулагдаhан үгэнүүдтэй зэргэсүүлээд үзэгты:
...Соёлой ордон,
Сомоной хэрэг —
Болбосон байдал
Бодхоhон түхэриг.
Түрэлгын байшанда
Түрэг даа эхэнэр —
Нялхыень үргэхэ
Нарата түхэриг.
...Оршо, гарша
Орёоно дүхэриг —
Ашата жаргал
Асарнал түхэриг.
...Эрдэм ухаанай
Эрхим хэрэг,
Дэлхэйн үмэнэ
Дэлгэhэн түхэриг!
1974 ондо бэшэhэн шүлэгэйнь мүрнуүд дэлхэйн хүн түрэлтэниие амгалан тайбан байдалаа гамнажа, сахин хамгаалхые, үхэлтэ дайнай дүлэнhөө hэргылхые уряална:
Зинаида Жамьяновна нүхэртэйгээ
Үзэл бодолой зүрилдөөн тооhоржо,
Үхэлэй дүлөөр амилна, дан шэрүүн.
Ногоохон замби «түймэртэ» хооhоржо,
Боложош магадгүйл — ган шулуун.
Хүмэрихэ үйлэтэй гү — хяара онги —
Хүнэй хүлhэ, шуhаар баяжадаг анги?..
«Эблэржэ шадаалгүй hаа, эсэснай хооhон лэ — эзэгүй» гэжэ поэт дүшэн жэлэй саана hэргылhэн байна. Ерээдүй үетэндэ поэт иимэ захяа үлээhэн юм:
Арюун сэдьхэлтэ абдараар
Алта мүнгэндэ шунахагүй.
Арбанш миллион доллароор
Аба оронhоо хулжахагүй —
Алдар нэрэеэ шоройгоор
Амиды сагтаа худхахагүй! («Зуун найман зургаалжан»)
Ирагуу найрагша Дансаран Доржогутабай хүнэй зол жаргал, энхэ амгалан байдал, нүхэсэл, боди сэдьхэл тухай гүнзэгы удхатай мүнхэ мүрнүүдые арад зондоо хэшээгээ.
Түрэл нютагтаа Соёлой байшанда киномеханигаар удаахан хүдэлhэн Дансаран Шагдаровичта Зинаида Жамьяновна нүхэрынь туhалдаг hэн. Соёл гэгээрэлэй хүдэлмэриие хүдөө нютагуудта амжалтатай ябуулhанай түлөө Д.Ш.Доржогутабай СССР-эй Соёлой яаманай грамотаар шагнагдаа, «СССР-эй кинематографиин эрхимлэгшэ», «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. «Арадай хүндэ» гэhэн Хэжэнгын аймагай зоной байгуулhан нэрэ солодо 2003 ондо хүртэhэн юм.
Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1994) Дансаран Доржогутабайн шүлэгүүд поэдэй намтар, hанал бодолыень, баяр, гашуудал, этигэл найдалыень шэнгээhэн зохёолнууд юм. 2009 ондо нара хараhан «Хоридохи зуун жэл» гэhэн тэрэнэй захата ном соо ороhон шүлэгүүд тухай тогтожо хөөрэлдэе.
108 тоото дүрбэн мүртэй шүлэгүүдэйнь баглаа «Уран дойбод угалзанууд» гэhэн ниитэ гаршагтай. 24 дугаарта үгтэhэн иимэ мүрнүүдые уншанабди:
Мүшэн холы холбоhон
Мүнхэ дуунууд — толи,
Мэнгэ дундань оноhон
Мэргэн үгэ — годли!
Хэжэнгын талада
1973 ондо бэшэгдэhэн публицис удхатай «Түхэриг» гэжэ шүлэгыень уншаад, долларта зорюулагдаhан үгэнүүдтэй зэргэсүүлээд үзэгты:
...Соёлой ордон,
Сомоной хэрэг —
Болбосон байдал
Бодхоhон түхэриг.
Түрэлгын байшанда
Түрэг даа эхэнэр —
Нялхыень үргэхэ
Нарата түхэриг.
...Оршо, гарша
Орёоно дүхэриг —
Ашата жаргал
Асарнал түхэриг.
...Эрдэм ухаанай
Эрхим хэрэг,
Дэлхэйн үмэнэ
Дэлгэhэн түхэриг!
1974 ондо бэшэhэн шүлэгэйнь мүрнуүд дэлхэйн хүн түрэлтэниие амгалан тайбан байдалаа гамнажа, сахин хамгаалхые, үхэлтэ дайнай дүлэнhөө hэргылхые уряална:
Зинаида Жамьяновна нүхэртэйгээ
Үзэл бодолой зүрилдөөн тооhоржо,
Үхэлэй дүлөөр амилна, дан шэрүүн.
Ногоохон замби «түймэртэ» хооhоржо,
Боложош магадгүйл — ган шулуун.
Хүмэрихэ үйлэтэй гү — хяара онги —
Хүнэй хүлhэ, шуhаар баяжадаг анги?..
«Эблэржэ шадаалгүй hаа, эсэснай хооhон лэ — эзэгүй» гэжэ поэт дүшэн жэлэй саана hэргылhэн байна. Ерээдүй үетэндэ поэт иимэ захяа үлээhэн юм:
Арюун сэдьхэлтэ абдараар
Алта мүнгэндэ шунахагүй.
Арбанш миллион доллароор
Аба оронhоо хулжахагүй —
Алдар нэрэеэ шоройгоор
Амиды сагтаа худхахагүй! («Зуун найман зургаалжан»)
Ирагуу найрагша Дансаран Доржогутабай хүнэй зол жаргал, энхэ амгалан байдал, нүхэсэл, боди сэдьхэл тухай гүнзэгы удхатай мүнхэ мүрнүүдые арад зондоо хэшээгээ.