Уран зохёол
Даша-Дондоб Очиров.«Дуран хайрын юртэмсэ»
22 ноября 2021
2085
Байгша 2021 ондо хэблэгдэһэн шэнэ номуудай тоодо буряадай бэлигтэй поэд Даша-Дондоб Очировай «Дуран хайрын юртэмсэ» гэһэн шүлэгүүдэй согсолбори ороно.
Номой хатуу сэнхир гадар дээрэнь зураатай бүмбэрсэг дэлхэй бадма сэсэгээр даллан, гүн ухаанда хабаатай. удхатайхан мүрнүүдтэй ушархат гэжэ уридшалан мэдүүлнэ хэбэртэй.
«Республиканска типографи» хэблэлээр гараһан тус ном дотор авторай уянгата шүлэгүүд ба поэмэнүүд орожо, 200 хуудаһанууд дээрэ түбхинэн, 8 бүлэгүүдтэ хубаарилагдаа: 1. Буряад үхэр 2. Үнгэ бүриин дуран 3.Үдэр бүриин юрьеэн соо 4. Этигэл Хамбын һургаалнуудһаа 5. Хэнтэг үбгэн ба гэнэн хүгшэн 6. Нүгэлэй нэхэбэри 7. Оршуулганууд 8. Анханай нара хараагүй зохёолнууд. Эдэ найман бүлэгүүдэй араар табигдаһан «Дэрээн, Дэрээн нютагни, дэнхэн хололши даа» гэһэн бүлэгтэнь оюутан хаһынь үлхөө шүлэгүүдтэйнь юһэн эрдэниин тоогоор юһэншье бүлэг гэхээр. Поэдэй шүлэгүүд тухай ИМБТ СО РАН-ай ахамад сотрудник, хэлэ-бэшэгэй эрдэмэй доктор Л.С. Дампиловагай ород хэлэн дээрэ «Вселенная любви бесконечна» гэһэн һонирхолтой, удхатай һанамжа-шүүмжэлгэ бэшэһыень номой түгэсхэлдэ уншамаар.
Номой ара гадарта авторай иимэ бодомжо үгтэнэ: «...хогоосон шанартай бүхы юумэн ходол хубилжал байхань үнэн лэ мүн. Галай дүлэн, хүнэй ухаан байрагүй, — хубилжал байха. Хүдэһэн тэрлигүүднай хубираад хахаржал байха. Ягаахан шарайнууднай уршалаануудта дарагдаад, баһаш хубирха. Элементарные частицы дхармануудтал адли бэе бэеэ һэлгэсэлдэжэ хубилжал байха... Хубиржашье тэдэ магад — мүнхэ юумэн замбида үгы ха». Энэ үгэнүүд уран зохёолшын хараа бодол гүйсэд элишэлэн, найруулһан шүлэгүүдэйнь удха шанар ямархан байха юм ааб гэжэ асуултагүй болоно.
Нээрээшье, тус номой автор, физик, философиин эрдэмэй доктор, СССР-эй уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Д-Д. Очиров буряадай ирагуу найруулагшадай дунда шүлэг бэшэдэг өөрсэ һонин маягаараа тон онсо һуури эзэлдэг юм. Тэрэнэй бэшэһэн шүлэгүүдынь уншагшадай анхарал суранзандал татаад орхидог. Очировай шүлэгүүд гүн ухаанай, зүүн, баруун зүгэй, мүн бурхан шажанай үзэл хараа шэнгээнхэй, жэжэ зүйлһөө ехые бии болгожо, протон нейтронһоо атомай бүрилдэн, дам саашаа холбоо бариһандал, багахан үйлэ ушарые хизааргүй ойлгосо руу абаашажа шададаг зохёогшын онсо хараа, оюун бэлиг тодоруулна.
харанхы гээшэ үнэн дээрээ үгы юм
харанхы гээшэмнай гэрэлэй үгын тэмдэг юм
үнсэг сагаан дэлхэйн
наранай гэрэл — туяае
гэгээн эрдэмтэн Исаак Ньютон
призмын ашаар
үнгэтэ һолонго болон хубилгаад
хүн зонии гайхуулһаниинь тэрэ
үнгэ бүриин долгинуудайнь
ута богонииень хэмжэһэниинь тэрэ...
Дээдын ехэ ухаанай бии болгоһон оршолон дэлхэй хогоосон, имагтал бурхадай зүүдэншье бол, газар түбидэ халуун амидарал бурьялан, тамын амитан тамадаа жаргалтай гэжэ, хүн түрэлтэн элдэб мэдэрэлээр, үйлэ ябадалаар юрьен ажаһууна. Хүмүүнэй бэе оложо түрэһэндөө тэрэ сэгнэнэшье, сэгнэнэгүйшье. Эрэ эхэнэр илгаатай түрэһэн тэдэнэр нэгэ баясана, нэгэ уйдана, бэе бэеэ мэхэлнэ, сэхэ сэбэрээр ябана, ташияал, атаа жүтөөндэ баригдана гэхэ мэтээр нүгэл буян зэргэ үйлэдэжэ, тэдэниие нирваанда абаашаха гэһэн үүргэтэй бурхад сахюусадай һанааень зобооно. Гэбэшье, хара сагаанай, үдэр һүниин, саг галабай эрьесэ соо бишыхан хүнэй бишыхан зүрхэн соо инаг дуранай арюун мэдэрэл мүндэлжэ, хэмжүүргүй холые харбан һалбарха шадалтай байна.
зоной сэдьхэлдэ байрлаһан дуранай юртэмсэ
үнэн дээрээ бурхан багшын үмэнэ — үмсэ юртэмсэл.
Хүнэй сэдьхэлэй халуун хайра номой гадартахи бурхан шанарта бадма сэсэгтэл бүмбэрсэг дэлхэйгээшье аршалха абаралай агуу һүлдэ юм гэжэ Даша-Дондоб Очиров өөрынгөө шүлэгүүдээр тобшолно бшуу.
Шүлэгүүдэйнь түхэл шэнжые хаража үзэбэл, мүрнүүдынь ехэнхи ушарта дээрээ ахагүй зоргоороо, модернист зангаар таталагдажа, томо бага үзэгөөр бэшэхэ, мэдүүлэлэй эхи һүүл тэмдэглэхэ, мүрнүүдэй ута богониие сахиха, сэгүүдые табиха гэхэ мэтэ дүримһөө амагайгша мориндол хадуурна. Энэнь зохёогшын буряад поэзидэ оруулһан шэнэ сүлөөтэ амисхаал, өөрын шэлэһэн зүргэ, өөрсэ маяг гэел даа. Үшөө нэмэжэ хэлэхэдэ, шүлэгүүд соонь ород буряад үгэнүүд, хариин гарбалта эрдэм шэнжээнэй томьёонууд, баргажан нютаг хэлэнэй үгэнүүдтэй хашалгүй зэргэлнэ, тиигэбэшье уншагшын сухал хүргэхөөр бэшэ, яг тааруу, иигээд лэ хабирсалдаха ёһоороол шэнги.
манай буга яажа мэдэхэ
с какого бодуна
бугын дуудаан тусхай агнуури юм гэжэ
агнахадаа ангуушан
якобы һогоон боложо
«ориентацияа һэлгэдэг» юм
уран гоёор урамдажа...
Шүлэгүүдэйнь (глобальна удхатай гү, бэшэ гү) илгаагүй, нооһон бүдтэ яларһан люрекс мэтэ, хаа хаанагүй шог ёгтын хабшабаритай байхадань, юрэл һонирхон энеэжэ, эльгэ хатан байжа уншамаар. Одоо ямар нэгэн сценкэ зүжэг хаража байһаншуу, хото хүдөөгэй байдал ялас гэмэ тодоор зураглагдажа, дүрим агнаха сүлөө олдохогүй байна. Эгээлэй уншагшад юрэ тоомгүй, хүхюутэй юумэндэ дуратайл байдаг гээшэ. Нютаг аялгуу оруулжа бэшэһэн «Нүгэлэй нэхэбэри» гэжэ шүлэглэмэл зүжэгтэнь арадай «амиды» шог ёгто эхи захагүй, тэндэһээ хэды мүрнүүд:
Сэржэмаа:
Хаалгатай, хүшөөтэй үүдыем
Хэн шүдхэр түшэгэнүүлнэ!?
Хархоймо хардаг болбууб:
Ямар боохолдойнь ябана,
Яатараа нижагануулна?
Даша-Дондоб Очировай шүлэгүүд хэдышье философи, эрдэм ухаанай баримта шэнжэлгэнүүдые удхалан найруулагдабашье, яаха аргагүй арадай аман зохёолдо дүтэ, онтохо домогуудай Будамшуу, сэсэн Сэнгэ мэтэшүүлэй дүрэнүүдые эжэлүүдгүй һануулха юм. Тэдэмнай аяг аашатай, мэхэтэй, хошонгууша, хараха янзада, хүнгэн шэнгэн зон аад, үнэн дээрээ гүнзэгы ухаатай, арад түмэндөө, нютаг орондоо үнэнтөөр түлөө һанаагаа зободог сэдьхэлтэй һэн бэлэй. Ирагуу найруулагшын шүлэгүүд оршон тойрон байһан байгаали, гүрэн түрэ, арад түмэнэй ажабайдалай түүхэ намтар — «летопись» гэхээр, болоһон үйлэ хэрэгүүд, хэмжээ ябуулганууд авторай хёрхо нюдэнһөөнь зайлангүй, мэргэн гуурһаарнь саарһан дээрэ мэтэр таблагдашана. Һайтай, муутайшье һаа, ажабайдал һайхан, эхэ дэлхэймнай хүмүүн бидэнээ үмэгшэлһэн зандаал ха.
бүмбэрсэг дэлхэймнай үшөөшье
бидэ муушуулаа тээгээд
ээрсэг мэтэ эрьелдэһээр
йелстоун ба бусад аюулта вулкануудаа
даажа ядатараа нюргандаа үргэлөөд
газар дэлхэймнай эрьелдэһээр
хүн түрэлтэни хэһээхэл юм ааб
үдэр һүнинүүды һэлгэлдүүлжэ
үүрэй толонии маанадта угтуулна
оёоргүй тэнгэридэ одонууды носоожо
одоошье маанадаа баясуулна...
Автор тухай богонихон мэдээсэл
Даша-Дондоб Эметхенович Очиров Хурамхаанай аймагай Ботолло нютагта 1948 оной январиин 2 үдэр түрэһэн. Москва хотын горно институдэй физико-математическа факультет, удаань Ленинградай университедэй аспирантурада философиин таһаг дүүргэжэ, гүн ухаанай эрдэмэй дид-доктор нэрэ зэргэтэй болоһон. «Баргажанай Үнэн» һониндо оршуулагшаар, Джидакомбинат үйлэдбэридэ горно мастераар, ВСГТУ-да багшаар хүдэлжэ гараа. Һургуулиин наһанһаа шүлэг бэшэхэ һэдэбтэй, бэшэһэн шүлэгүүдээ «Буряад Үнэн» һониндоо, залуу зохёолшодой янза бүриин согсолборинуудта хэблүүлжэ ябаа. «Хүлэгни адуундаа» (1987), "Тээгэ, тээгэ...«(1995), «Боди сэдьхэл» (2020) гэхэ мэтэ шүлэгүүдэй номуудһаа гадна гүн ухаан, эрдэм шэнжэлгын 5 номуудые хэблүүлһэн габьяатай. Мүн 2017 ондо В.В. Путинэй уридшалһан үгэтэй Ородой ирагуу найруулагшадай антологидо буряадай 5 поэдуудэй: Даша-Дондоб Очиров, Галина Базаржапова, Галина Раднаева, Тимур Гомбожапов, Амгалан Будаев гэгшэдэй шүлэгүүд хэблэгдээ юм. «Дуран хайрын юртэмсэ» номоо уншагшадтаа бэлэглэжэ, буряад хэлэнэйнгээ «Байгал далайдаа бахын шээһэ» (өөрынь шүлэгтэ бии) бэшэ, харин Баргажан мүрэнэй хүсэтэ долги эбхэрүүлбэ ха юм. Оршон сагай буряад литературын томо зохёолшон болохо Даша-Дондоб Эметхенович Очиров үшөөл олон уран хурса хэлэтэй, шүлэг найруулгын мэргэн оньһотой, бэлиг түгэлдэр зохёолнуудаа мүндэлүүлжэ байха гэжэ найдая.
«Республиканска типографи» хэблэлээр гараһан тус ном дотор авторай уянгата шүлэгүүд ба поэмэнүүд орожо, 200 хуудаһанууд дээрэ түбхинэн, 8 бүлэгүүдтэ хубаарилагдаа: 1. Буряад үхэр 2. Үнгэ бүриин дуран 3.Үдэр бүриин юрьеэн соо 4. Этигэл Хамбын һургаалнуудһаа 5. Хэнтэг үбгэн ба гэнэн хүгшэн 6. Нүгэлэй нэхэбэри 7. Оршуулганууд 8. Анханай нара хараагүй зохёолнууд. Эдэ найман бүлэгүүдэй араар табигдаһан «Дэрээн, Дэрээн нютагни, дэнхэн хололши даа» гэһэн бүлэгтэнь оюутан хаһынь үлхөө шүлэгүүдтэйнь юһэн эрдэниин тоогоор юһэншье бүлэг гэхээр. Поэдэй шүлэгүүд тухай ИМБТ СО РАН-ай ахамад сотрудник, хэлэ-бэшэгэй эрдэмэй доктор Л.С. Дампиловагай ород хэлэн дээрэ «Вселенная любви бесконечна» гэһэн һонирхолтой, удхатай һанамжа-шүүмжэлгэ бэшэһыень номой түгэсхэлдэ уншамаар.
Номой ара гадарта авторай иимэ бодомжо үгтэнэ: «...хогоосон шанартай бүхы юумэн ходол хубилжал байхань үнэн лэ мүн. Галай дүлэн, хүнэй ухаан байрагүй, — хубилжал байха. Хүдэһэн тэрлигүүднай хубираад хахаржал байха. Ягаахан шарайнууднай уршалаануудта дарагдаад, баһаш хубирха. Элементарные частицы дхармануудтал адли бэе бэеэ һэлгэсэлдэжэ хубилжал байха... Хубиржашье тэдэ магад — мүнхэ юумэн замбида үгы ха». Энэ үгэнүүд уран зохёолшын хараа бодол гүйсэд элишэлэн, найруулһан шүлэгүүдэйнь удха шанар ямархан байха юм ааб гэжэ асуултагүй болоно.
Нээрээшье, тус номой автор, физик, философиин эрдэмэй доктор, СССР-эй уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Д-Д. Очиров буряадай ирагуу найруулагшадай дунда шүлэг бэшэдэг өөрсэ һонин маягаараа тон онсо һуури эзэлдэг юм. Тэрэнэй бэшэһэн шүлэгүүдынь уншагшадай анхарал суранзандал татаад орхидог. Очировай шүлэгүүд гүн ухаанай, зүүн, баруун зүгэй, мүн бурхан шажанай үзэл хараа шэнгээнхэй, жэжэ зүйлһөө ехые бии болгожо, протон нейтронһоо атомай бүрилдэн, дам саашаа холбоо бариһандал, багахан үйлэ ушарые хизааргүй ойлгосо руу абаашажа шададаг зохёогшын онсо хараа, оюун бэлиг тодоруулна.
харанхы гээшэ үнэн дээрээ үгы юм
харанхы гээшэмнай гэрэлэй үгын тэмдэг юм
үнсэг сагаан дэлхэйн
наранай гэрэл — туяае
гэгээн эрдэмтэн Исаак Ньютон
призмын ашаар
үнгэтэ һолонго болон хубилгаад
хүн зонии гайхуулһаниинь тэрэ
үнгэ бүриин долгинуудайнь
ута богонииень хэмжэһэниинь тэрэ...
Дээдын ехэ ухаанай бии болгоһон оршолон дэлхэй хогоосон, имагтал бурхадай зүүдэншье бол, газар түбидэ халуун амидарал бурьялан, тамын амитан тамадаа жаргалтай гэжэ, хүн түрэлтэн элдэб мэдэрэлээр, үйлэ ябадалаар юрьен ажаһууна. Хүмүүнэй бэе оложо түрэһэндөө тэрэ сэгнэнэшье, сэгнэнэгүйшье. Эрэ эхэнэр илгаатай түрэһэн тэдэнэр нэгэ баясана, нэгэ уйдана, бэе бэеэ мэхэлнэ, сэхэ сэбэрээр ябана, ташияал, атаа жүтөөндэ баригдана гэхэ мэтээр нүгэл буян зэргэ үйлэдэжэ, тэдэниие нирваанда абаашаха гэһэн үүргэтэй бурхад сахюусадай һанааень зобооно. Гэбэшье, хара сагаанай, үдэр һүниин, саг галабай эрьесэ соо бишыхан хүнэй бишыхан зүрхэн соо инаг дуранай арюун мэдэрэл мүндэлжэ, хэмжүүргүй холые харбан һалбарха шадалтай байна.
зоной сэдьхэлдэ байрлаһан дуранай юртэмсэ
үнэн дээрээ бурхан багшын үмэнэ — үмсэ юртэмсэл.
Хүнэй сэдьхэлэй халуун хайра номой гадартахи бурхан шанарта бадма сэсэгтэл бүмбэрсэг дэлхэйгээшье аршалха абаралай агуу һүлдэ юм гэжэ Даша-Дондоб Очиров өөрынгөө шүлэгүүдээр тобшолно бшуу.
Шүлэгүүдэйнь түхэл шэнжые хаража үзэбэл, мүрнүүдынь ехэнхи ушарта дээрээ ахагүй зоргоороо, модернист зангаар таталагдажа, томо бага үзэгөөр бэшэхэ, мэдүүлэлэй эхи һүүл тэмдэглэхэ, мүрнүүдэй ута богониие сахиха, сэгүүдые табиха гэхэ мэтэ дүримһөө амагайгша мориндол хадуурна. Энэнь зохёогшын буряад поэзидэ оруулһан шэнэ сүлөөтэ амисхаал, өөрын шэлэһэн зүргэ, өөрсэ маяг гэел даа. Үшөө нэмэжэ хэлэхэдэ, шүлэгүүд соонь ород буряад үгэнүүд, хариин гарбалта эрдэм шэнжээнэй томьёонууд, баргажан нютаг хэлэнэй үгэнүүдтэй хашалгүй зэргэлнэ, тиигэбэшье уншагшын сухал хүргэхөөр бэшэ, яг тааруу, иигээд лэ хабирсалдаха ёһоороол шэнги.
манай буга яажа мэдэхэ
с какого бодуна
бугын дуудаан тусхай агнуури юм гэжэ
агнахадаа ангуушан
якобы һогоон боложо
«ориентацияа һэлгэдэг» юм
уран гоёор урамдажа...
Шүлэгүүдэйнь (глобальна удхатай гү, бэшэ гү) илгаагүй, нооһон бүдтэ яларһан люрекс мэтэ, хаа хаанагүй шог ёгтын хабшабаритай байхадань, юрэл һонирхон энеэжэ, эльгэ хатан байжа уншамаар. Одоо ямар нэгэн сценкэ зүжэг хаража байһаншуу, хото хүдөөгэй байдал ялас гэмэ тодоор зураглагдажа, дүрим агнаха сүлөө олдохогүй байна. Эгээлэй уншагшад юрэ тоомгүй, хүхюутэй юумэндэ дуратайл байдаг гээшэ. Нютаг аялгуу оруулжа бэшэһэн «Нүгэлэй нэхэбэри» гэжэ шүлэглэмэл зүжэгтэнь арадай «амиды» шог ёгто эхи захагүй, тэндэһээ хэды мүрнүүд:
Сэржэмаа:
Хаалгатай, хүшөөтэй үүдыем
Хэн шүдхэр түшэгэнүүлнэ!?
Хархоймо хардаг болбууб:
Ямар боохолдойнь ябана,
Яатараа нижагануулна?
Даша-Дондоб Очировай шүлэгүүд хэдышье философи, эрдэм ухаанай баримта шэнжэлгэнүүдые удхалан найруулагдабашье, яаха аргагүй арадай аман зохёолдо дүтэ, онтохо домогуудай Будамшуу, сэсэн Сэнгэ мэтэшүүлэй дүрэнүүдые эжэлүүдгүй һануулха юм. Тэдэмнай аяг аашатай, мэхэтэй, хошонгууша, хараха янзада, хүнгэн шэнгэн зон аад, үнэн дээрээ гүнзэгы ухаатай, арад түмэндөө, нютаг орондоо үнэнтөөр түлөө һанаагаа зободог сэдьхэлтэй һэн бэлэй. Ирагуу найруулагшын шүлэгүүд оршон тойрон байһан байгаали, гүрэн түрэ, арад түмэнэй ажабайдалай түүхэ намтар — «летопись» гэхээр, болоһон үйлэ хэрэгүүд, хэмжээ ябуулганууд авторай хёрхо нюдэнһөөнь зайлангүй, мэргэн гуурһаарнь саарһан дээрэ мэтэр таблагдашана. Һайтай, муутайшье һаа, ажабайдал һайхан, эхэ дэлхэймнай хүмүүн бидэнээ үмэгшэлһэн зандаал ха.
бүмбэрсэг дэлхэймнай үшөөшье
бидэ муушуулаа тээгээд
ээрсэг мэтэ эрьелдэһээр
йелстоун ба бусад аюулта вулкануудаа
даажа ядатараа нюргандаа үргэлөөд
газар дэлхэймнай эрьелдэһээр
хүн түрэлтэни хэһээхэл юм ааб
үдэр һүнинүүды һэлгэлдүүлжэ
үүрэй толонии маанадта угтуулна
оёоргүй тэнгэридэ одонууды носоожо
одоошье маанадаа баясуулна...
Автор тухай богонихон мэдээсэл
Даша-Дондоб Эметхенович Очиров Хурамхаанай аймагай Ботолло нютагта 1948 оной январиин 2 үдэр түрэһэн. Москва хотын горно институдэй физико-математическа факультет, удаань Ленинградай университедэй аспирантурада философиин таһаг дүүргэжэ, гүн ухаанай эрдэмэй дид-доктор нэрэ зэргэтэй болоһон. «Баргажанай Үнэн» һониндо оршуулагшаар, Джидакомбинат үйлэдбэридэ горно мастераар, ВСГТУ-да багшаар хүдэлжэ гараа. Һургуулиин наһанһаа шүлэг бэшэхэ һэдэбтэй, бэшэһэн шүлэгүүдээ «Буряад Үнэн» һониндоо, залуу зохёолшодой янза бүриин согсолборинуудта хэблүүлжэ ябаа. «Хүлэгни адуундаа» (1987), "Тээгэ, тээгэ...«(1995), «Боди сэдьхэл» (2020) гэхэ мэтэ шүлэгүүдэй номуудһаа гадна гүн ухаан, эрдэм шэнжэлгын 5 номуудые хэблүүлһэн габьяатай. Мүн 2017 ондо В.В. Путинэй уридшалһан үгэтэй Ородой ирагуу найруулагшадай антологидо буряадай 5 поэдуудэй: Даша-Дондоб Очиров, Галина Базаржапова, Галина Раднаева, Тимур Гомбожапов, Амгалан Будаев гэгшэдэй шүлэгүүд хэблэгдээ юм. «Дуран хайрын юртэмсэ» номоо уншагшадтаа бэлэглэжэ, буряад хэлэнэйнгээ «Байгал далайдаа бахын шээһэ» (өөрынь шүлэгтэ бии) бэшэ, харин Баргажан мүрэнэй хүсэтэ долги эбхэрүүлбэ ха юм. Оршон сагай буряад литературын томо зохёолшон болохо Даша-Дондоб Эметхенович Очиров үшөөл олон уран хурса хэлэтэй, шүлэг найруулгын мэргэн оньһотой, бэлиг түгэлдэр зохёолнуудаа мүндэлүүлжэ байха гэжэ найдая.