Цогто Номтоевой «Сагаалган» зүжэгтэй холбоотой һонин ушарнууд

Элдэб һонирхолтой, һургаалтай, арадай түүхэ домогто хабаатай үйлэ ушарнууд тэрэнэй номууд соо олон даа. Мүнөө хэблэгдэжэ байһан номуудайнь 5-хи ботиһоо зарим тэдые зоной һонорто табиял даа.


Мунко Саридак (Мүнхэ Саридаг) поэдэй үзүүлһэн нүлөө

1928 он һэн. Тиихэдэ Цогто Номтоев Хориин таряашан залуушуулай 7 жэлэй һургуулида һуралсажа ябаа. Бүгэдэ буряадай уран һайханай харалган соносхогдожо, Хориин аймагташье һахы-һалаг бэлдэлгэн эхилээ. Үльгэршэд, дуушад, алташа мүнгэшэ дархашуул — соёлдо хабаатай бүхы зоной дунда хүлгөөн боложо байгаа. 

6-дугар ангиин һурагша 18-тай Цогто Номтоевто зүжэг бэшэхэ даабари үгтэбэ. Тиин «Сагаалган» гэжэ 3 үзэгдэлтэй зүжэг бэшэгдэжэ, тэрэнээ тайзан дээрэ найруулан табиха ажал эхилбэ. Һурагшад Ж. Дансаранов, Г. Данзанов, М. Содномов, Б. Намсараева, С. Дондокова гэгшэд зүжэгтэ хабаадаха болоһондоо урматай. Иннокентий Григорьевич Дудаев багшань шабинартаа шадал соого туһалба, дүнгэлсэбэ. Тиигэжэ байтарнь Улаан-Үдэһөө мэргэжэлтэд ерэжэ, тус олимпиада үнгэргэлсэхэнь гэжэ дуулдаа. Уданшьегүй залуу поэд, мэдээжэ комсомол солотон Мүнко Саридак тэдэндэ хамһалсахаа ерэбэ. «Комсомолой дуушан» гэһэн статья соогоо Цогто Номтоевич тэрэнэй дүрэ зураглахадаа, «хара хурьган папахатай, набтархан, ялаганаһан сагаан шүдэнүүдтэй, дэрэгэршэг шэхэтэй, түхэреэн сагаан шарайтай, түргэн хүдэлсэтэй, шуран хүбүүн» байба гэжэ бэшээ. Һурагшад залуу поэд тухай дуулаһан, «Буряад-Монголой Үнэн» сониндо шүлэгүүдынь уншадаг байжа, айлшандаа үнэнтөөр баясан, хэлэһэн заабаринуудынь сэнтэйдэ тоолоо: 

«Репетицимнай эхилдэг гуримаараа эхилээ hэн бэзэ. Дээрэhээ ерэhэн айлшамнай пальтогоо тайлажа үлгэжэрхёод, иигээд наадаха, иимэ үйлэ гараараа хэхэ гэжэ, өөрөө hуужа, бодожо байжа, бэеэрээ харуулаа hэн. Олон ажаглалта хэлэhыень, артистнарнай хүндэтэйдэ хүлеэжэ, бүри hониноор наадахаа оролдоо. Зүжэгтэмнай хэдэн ажаглалта оруулжа, ута унжагай хөөрлдөөнүүдые богонидхон, үйлэ олонтой болгохые дурадхан хамhалсаа гээшэ hэн ха. Гурба дахин репетицидэмнай хабаадажа, ехэ туhа хүргэhэндэнь бидэ булта баярлаа бэлэйбди» — гэжэ статья соо бэшэгдээ.

Дадуев багшань зүжэгэй автор энэ хүбүүн гээшэ гэжэ, Цогтотой танилсуулаа. Эдир найруулагша иимэ ехэ хүнтэй гараа барилсан танилсабаб гэжэ аргагүй урмашаа һэн. Мунко Саридак тиихэдэ оройдоол 19 наһатай, хожомдожо һургуулида ороһон Цогтоһоо нэгэл наһаар аха байгаал даа.


Мунко Саридак (Будажаб Цыренович Найдаков) — поэд, уран зохёол шүүмжэлэгшэ 1909 оной майн 1-нэй үдэр Түнхэнэй аймагай Тооро нютагта түрэһэн. Тоорын буса яһатанай 7 жэлэй һургуулида һуралсаа. 1921 ондо 12 наһатайдаа комсомолдо орожо, 1924 ондо аймагай хороондо хүдэлбэ, 1928 онһоо «Бурят-Монгольская правда» сониной сурбалжалагша, буряад-монголой уран зохёолшодой холбооной секретарь, республикын Наркомпросой политгэгээрүүлгын таһагай дарга. 15 наһанһаа шүлэгүүдые бэшэжэ эхилһээр, ялас гэмэ богонихон наһан соогоо олон шүлэгүүдые, шүүмжэлгэнүүдые, элдэб темэдэ зорюулһан статьянуудые бэшэжэ, 1931 ондо тэрэнэй ном гараһан байна. Хурса бэлигтэй, халуун зүрхэтэй буряад хүбүүнэй хара эртүүр нүгшэһэниинь харамтай даа.

Цогто хүбүүн багахан зүжэгүүдые, элдэб зураглалнуудые бэшэдэг байжа, Мунко Саридак тэдэнииень хаража үзөөд, зүжэгүүдээ hайса заhаад, сэбэрээр буулгажа бэшээд, Дээдэ-Yдэ хэблэлэй газарта эльгээхыень дурадхажа: «Зунай амаралтада Дээдэ-Yдэ ошоходоо, сэхэ намда ороорой. Би шамайе хүнүүдээр танилсуулхаб. Хэблэлэй газар абаашахаб, „Эрдэм ба шажан“ гэжэ журналай редактортай уулзуулхаб. Номдоо hайн hурыш даа. Уран зохёол ород, буряад хэлэн дээрэ уншаха шухала». 

Иигэжэ буряад зохёолоймнай үндэһэ табилсаһан хоёр зохёолшодой эдир залуу наһандаа ушарһаниинь хоёр ялагар ододой түр зуура тохёолдоһон мэтэл.

Нэгэтэ хабар Цогтын багшындаа ороходонь, Иннокентий Григорьевичынь ехэ хүхюун hуужа, «Жизнь Бурятии» гэжэ бараан гадартай томо журнал hарбайжа:
-Уншыш, Мунко Саридак шамайе магтажа бэшэнэ,- гэбэ. (1924 оной «Жизнь Бурятии», № 2)

Журналай 687-дахи хуудаhанда «Мүлжэлгэ» гэжэ Хоридо үнгэрhэн олимпиада тухай ехэ статья бэшэгдэнхэй, һурагшадай «Сагаалган» зүжэг тухай хэлэгдэhэн байба. Тэндэ залуу автор өөрынгөө нэрын ном соо аржыжа байхыень түрүүшынхиеэ хараба бшуу.

Урмашаһан Цогто зундаа заатагүй Дээдэ-Yдэ ошохоб гэһэн бодолдо абтан, зүжэгүүдээ буулгажа, бэлдэжэ захалаа.

Нэгэтэ Зинаида Даниловна багшань барагар шарайтай орожо ерээд, «Буряад-Монгольская правда» газетэ гаргажа дэлгээжэ, Мунко Саридак хорото муухай дайсанай гарhаа унаба гэһэн гашуудалтай мэдээсэл дуулгаба. Шабинар хүл дээрээ бодожо, аниргүй уйдан зогсоо бэлэй. Багшань «Комсомол» гэжэ поэдэй шүлэгынь буулгуулжа бэшүүлбэ:

Пусть стройка кажется и трудней,
Пусть жертвы требует она,
Нас радуют, счастливят будни
И ими наша жизнь полна.
Наступит срок — сражаться будем
Не жаль для дела и голова.
Наш комсомол докажет удаль
Железных, краснознаменных рядов.

Тус шүлэгынь һурагшад сээжээр уншажа ябадаг һэн. Мунко Саридагтай уулзажа, танилсаһан хадаа булта тон ехээр гашуудаа бэлэй. «Энэ һайхан аха нүхэрөө һанан дурсан шаналхадамнай, эжэлүүдгүй нюдэнһөөмнай нёлбоhон дуhалдаг һэн» гэжэ Цогто Номтоевич бэшээ һэн.

Түрүүшын гонорар

1929 он һэн. 


— Ши зүжэгүүдээ хэблэлэй газарта почтоор эльгээжэрхи,- гэжэ багшынгаа хэлэхэдэнь, «Сагаалган», «Эрхэ эдлэбэ» гэһэн хоёр зүжэгөө хэблэлэй газарта эльгээжэрхибэ.

Тииһээр шэнэ 1930 он гаража, хабар тээшээ саг эрьежэ байгаа. Нэгэтэ багшань дуудажа, хүхюунээр энеэбхилэн, «Эрдэм ба шажан» журнал соо зүжэгэйнь гараһан ушараар амаршалба. «Эрхэ эдлэбэ» гэжэ гурбан үзэгдэлтэй зүжэгынь хуушан монголоор гаранхай, нэрэ обогынь эхиндэнь бэшээтэй байба. Тэрэ журналаа хүбүүн дагдагар болотор үни удаан саг соо хаража, хадагалжа ябаа.

Мартын амаралтаар Хэжэнгэеэ бусахадань, нютагайнь эдэбхитэн коммуна тогтоохо гэжэ ехэ хүдэлмэри ябуулжа, үдэшэ бүри суглаан боложо байба. Эдэрмэгэй hургуулиин гэр соо эмхидэлгын суглаан зарлагдажа, Дээдэ-Yдэhөө энэ хэрэг дэмжэхэ уялгатай Хоца Намсараевич ерэнхэй, хүхюун хөөрөө дэлгэжэ hууба. Суглаашадай суглархые хүлеэхэ зуураа, Хоца Намсараев Цогтодо хандажа, «Сагаалган» зүжэгэйнь ном болгон хэблэгдэһэн тушаа хэлэжэ, тон ехээр баясуулһанай удаа бүри һанагдаагүй һонин юумэ хэлэбэ:
— Һургуулияа дүүргээд, город ошоорой, номойш түлөө гонорар үгэхэ байха, — гэжэ.

Цогто гонорар гэжэ шэнэ үгэ ойлгоhондоо олзуурхажа:
— Юу мүнгэ үгэхэб даа. Гаргаhаниинь болоо юм бэшэ гү? — гэхэдэнь,
— Yгэхэ, үгэхэ. Хүнэй ажал түлөөhэтэй байдаг юм,- гэжэ ахамад зохёолшо ойлгуулба.

Тииһээр 7 классай һургуулияа дүүргэжэ, Эдэрмэгэй шэнэ артельда ажаллажа эхилээ. Зунай нэгэ сүлөөтэй хаһаар түрүүлэгшэһээ зүбшөөл абажа, эмээл морёор Зүхэлтиин дабаа дабажа, Бадын станциһаа поезддо һуужа, Дээдэ-Үдэ хүрэжэ бууба. Нариихан шэрдэг тохомоо һугабшалан, хонохо байра бэдэрбэ. Коммунистическэ гудамжада байһан «Буряадай залуушуул» газетын редакциин хажуудахи хашаа руу ороходонь, тэндэнь «дүүрэн мори тэргэ, газар бүриин хамбышад хагшалжа, аляаһа батаганаан, шэбхын үнэр, гайтай шууяатай газар байба». 

Бата Базарон ба бусад нүхэдэй туһаар

Эдэ зоноороо түрсэлдэжэ хоноод, үглөөгүүр Ленинэй гудамжаар ябатарнь:
- Үү, ши хаанаһаа эндэ ябанаш? — гэжэ, Бата Базарон бэеэрээ зогсожо байба.
— Зай, манайда ошоё, угайдhаа, энэ шэрдэгээ орхи, нютагайнгаа hони хөөрэ, — гэжэ аптекын дээдэ дабхарта нэгэ таhалга соо абаашаба. Нютагайнгаа хүнтэй золгожо, досоонь наран гараба. Тэрэнь дахуулжа, Хэблэлэй газар асаржа, сагаан һахалтай директортэйнь танилсуулба. Тииһээр «Эрдэм ба шажан» журналай редактор Тогмидон гэжэ хэрмэн маряатай, нарин хара хүн орожо ерэбэ, хөөрэлдэбэ. Директор Тогмидондо хандажа:

— Энэ хүбүүмнай холоhоо ерээ байна. Эльгээһэн зүжэгынь манда гараhан байна. Мориной шэхэ баярлуулжа, харгыдань зэд үгэхэ байгаалди даа, — гэжэ хэлэбэ.

Yглөөгүүр ошоходом, 34 түхэриг абаха саарhа барюулаад, Тогмидон дахуулан, Ленинэй нэрэмжэтэ гудамжын номой магазин соо ороод, кассир hамганда «энэ хүбүүндэ мүнгэ үгэгтыл даа» гэхэдэнь, «иимэ ехэ мүнгэн намда үгыл, хүлеэхэ болоо бэзэ даа» — гэбэ.

«Би ном юумэ хаража нилээд хүлеэбэб. Гарана, ороноб. Ажаглахадам, мүнгэн бага багаар лэ ороно, улаан зэдэйл тоосоон болоно. Тиигэжэ байтар, нэгэ хүдөөгэй багша хүн ерэжэ, hуралсалай ном, саарhа гуурhа, номуудые ехээр абажа, мүнгэ бад байса түлэжэрхибэ. Кассир намда хүбхэгэр мүнгэ үгэбэ. Би ехэ баяртай гаража, гутал бэдэрбэб. Жаран нүхэтын баруун хойто буланда гуталай магазин байгаа, тэндэhээ „Скороход“ гэжэ шүмэгэр хоншоортой, набтар hүеытэй, аргагүй зохидхон ботинка абабаб. Мэдэхээрээ ойрошог байhан таряашадай гэрэй хашаа руу орожо, гоё ботинкаяа үмдөөд, хоншоор соорхой, бага жалжагы hүрэhэн брезентэ гуталаа шабханай хажууда зэргэлүүлээд, табижархибаб».

Гуталаа харуулхаяа Батындаа ерэхэдэнь тэрэнь «энэ гуталнай яагаа гоё аад, үмдэмнай бирагүй юм бэ», — гэбэ. Ябаһан ушараа хөөрэхэдэнь, гэрэй эзэн баярлаба, тиигээд үглөөгүүр обком комсомол, минии хүдэлдэг газарта ошоё, шамда үмдэ, самса абаха саарhа оложо үзэхэб гэбэ.

«Обком комсомол Батын байдаг гэрэй хажууда мүн хоёрдохи дабхарта байба. Батамни нэгэ басаганда бэшүүлээд, осоавиахимай формо костюм абаха саарhа абажа үгөөд:
— Гудамжын нүгөө талада «Динамо» гэжэ магазин байха. Тэндэ ошоод, энэ саарhаараа костюм абахаш.- Тиигээд бага энеэбхилэн шэхэндэм аргааханаар:
— Хуушан хубсаhаа хашаада үлгэжэ бү орхёорой,- гэбэ.


Тэрэ дороо «Динамо» магазин ошожо, саарhаа үгэхэдэм, аржагар гоё, намда тааруу, осоавиахимай шара ногоон костюм мүр дээгүүрээ татуургатай, шара улаан хахинама hур бүhэ, ногоон фуражка, улаан хүбөөтэй хаб хара түриибшэ үгэбэ. Иимэ хубсаhа хүнэй үмдөөд ябахые харадаг, гоёшоодог, хорхойтодог байбашье, иимэ хубсаhатай болошохоб гэжэ оройдоо ухаандаа оруулаагүй ябааб. Аргагүй баяртай Батындаа ерэжэ, хубсалан гэхэдээ, тад ондоо хүн болошобоб даа. Аха нүхэр Бато Базаронтой нилээд хөөрэлдэбэбди. «Хонхо думаари тухай хоёр ламын хөөрэлдөөн» гэжэ зохёолоо уншажа үгэбэ. Мунко Саридак тухай хөөрэлдэхэдөө, Бата дороhоо hанаа алдажа:

— Мунко Саридак тусгаар хурса хурдан хүн ябаа даа, ялас гэhэн шүлэгүүдые орхёо. Тэрэ хорото муухай ангин дайсанай гарhаа даншье эртэ, залуухан наhандаа унаа бшуу, хайран хүбүүн,- гээд, уруугаа гэтэн hуугаа hэн.

Ном судар абанхай, хуушан хубсаhа шэрдэгээ hугабшаланхай станци ошохоо байхадам, Бата энеэбхилэн:
— Иимэ гоё хүн аад, «хашан хүхөөр» юу ябахабши. Yдэшэ оройшог ерэдэг түргэн, гоё поезддо hуугыш! Зүүлэхэ зон үсөөн байдаг. Yглөөгүүр эртэ Бадада буухаш,- гэбэ.


Бада хүрэжэ ерэхэдэм, моримни амаржа заhаршанхай байба. Дабаанай харгыда хатарха гээшэнь аргагүй. Би улаан сэрэгэй командирай түхэлэй хүхюун хүн дуу дуулажа, Зүхэлтиин дабаа дабажа, хуша жодоогой хангалтама үнэр соо ябахадаа, hайн хүнэй заабаряар ябажа, баярта хүртэhэнөө мэдэрэн уяржа, «Мүнко Саридак амиды мэндэ ябаа hаа, ямар ехэ ажал бүтээхэ, хүндэ туhалха шадалтай хүн ябаа гээшэб» гэжэ hанахадаа, тэрэниие шаналжа, сэдьхэлэй уярбашье, «Бидэ нүхэдынь, комсомолшууд Мүнко Саридак шэнгеэр дайсанда шэрүүн сухаришагүй, ажалда обтой урагшаа шуумайн ябаха ёhотойбди» гэhэн хатуу бодол түрэн ябаа бэлэйб" — гэжэ Цогто Номтоевич статья соогоо бэшээ.

Аха нүхэдынь Цогто хүбүүндэ дэмы этигээгүй, һаналаа табин, гараа тодон дүнгөөгүй. Тэдэнэйнгээ хүнүүдтэ ханамжатай хандасые, халуун зүрхые наһан соогоо жэшээ болгон ябаһандаа тэрэ торшогорхон хүбүүхэн ерээдүй сагта өөрөөшье ехэ хүн болоо, ажабайдалда, байлдаанда сухаришагүй хүсэл зориг, гайхамшаг уужам сэдьхэл, сэсэн бодол харуулаа, буряадайнгаа уран зохёолдо, олон үе һурагшадайнгаа һанаанда баларшагүй мүр сараа үлээжэ шадаа.