Ким Цыденовэй «Бусахал даа хабар» гэһэн ном тухай һанамжа

Буряадаймнай бэлигтэй уран зохёолшо, уран зурааша, дунда һургуулиин багша Ким Шогдопович Цыденовэй «Бусахал даа хабар» гэһэн ном соо авторай бүхы зохёолнуудынь гэр бүлынь ашаар эблүүлэн суглуулагдажа, анха түрүүн хэблэгдээ. Эндэ К.Ш. Цыденовэй өөрынь зохёолнуудһаа гадна уран зохёол шэнжэлэгшэдэй зохёогшын ажалда үгтэһэн сэгнэлтэ һанамжанууд элсүүлэгдээ. Мүн тэрэниие таниха зон нүхэдэй, шабинарайнь дурасхаалнуудшье үгтэһэниинь һонирхолтой.

Зохёогшын намтарһаа. К.Ш. Цыденов 1937 ондо Яруунын аймагай Эгэтэ тосхондо түрэһэн. Эгэтын, Үльдэргын ба Нарһатын дунда һургуулинуудта һуралсажа гараа. Удаань Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин түүхэ-хэлэ бэшэгэй таһаг түгэсхөөд, Яруунадаа аймагай комсомол намын инструктор-заабаришанаар, «Яруунын үнэн», «Шэнэ Үдэ» һонинуудта сурбалжалагшаар хүдэлбэ. Тиин багшын ажалай намтарые Үльдэргын дунда һуургуулида ород литература ба ород хэлэ бэшэгэй, түүхын хэшээлнүүдые заажа эхилһэн. Саашадаа һуралсалай талаар орлогшоор, хожомынь Цогто Номтоевич Номтоевой наһанай амаралтада гарахада, Ким Шогдопович һургуулиин захиралаар томилогдоо. Дунда һургуулида хүдэлһэн бүхы жэлнүүдтээ Ким Шогдопович тон бэлигтэй бэрхэ багша байһанаа гэршэлээ. 

Тэрэ мэргэжэлэй талаар аргагүй һайн бэлэдхэлтэй, алишье асуудалаар энциклопедитэй жэшээтэй мэдэсэтэй, илангаяа Баруун, Зүүн зүгүүдэй уран зохёол, уран зураг, хамаг түүхэ соёл гүнзэгыгөөр шудалһаараа гайхуулагша һэн. Ким Шогдопович хэшээлнүүдээ баян сэдьхэлээ нээжэ, уран үгөөрөө жэгнэжэ, ялас гэмэ һонирхолтойгоор, хадуумаар ябуулдаг байһаараа шабинарайнгаа халуун зүрхэ эзэлжэ шадаһан. Гол хэшээлнүүдһээ гадуур уран зохёолой дугуйлан ябуулжа, эдир бэшээшэдтэ шүлэг, үгүүлэл найруулгын гурим дүрим, дүй дүршэл олгон, нютагай зонһоо аман үгын дээжэ халмажа һурган хэшээһэниинь, һургаһан шабинарайнь дундаһаа уран үгэдэ дуратайшуул, энэ тэрэ найруулга бэшэжэ туршагшад олоор гараһан юм. 

Һургуулида заахын хажуугаар олониитын байдалда эдэбхитэй хабаадажа ябаа. Һургуулиин багшанарай, тосхоной, колхозой хүтэлбэрилэгшэдэй гуйлтаар забһаргүй ямаршьеб юумэ шэмэглэжэ, зуража гарадаг һэн. Илангаяа Үльдэргын арадай музейн байгуулагдахада, хамагыень тааруулһан, шэмэглэһэн, — аргагүй ехэ ажал бүтээһэн. Хожом музей хараһан зон «ямар нэгэн түүхын эрдэмтэнэй, уран зураашанай» хэһэн хүдэлмэри мэтэл гээ юм ха. Гэр бүлэдөө гурбан бага хүүгэдтэй, наһатай эжытэй сүлөөгүй гэрэй эзэн хүн аад, һургуулиин, олониитын ажалай хоорондуур хэдыдээ зохёолнуудаа бэшэжэ, аймагай, республикын һонинуудта, сэтгүүлнүүдтэ хэблүүлжэ, мүн хүнүүдэй дүрэ, байгаалиин үзэгдэлнүүдые һайхашаан мүнхэрүүлһэн уран зурагуудаа уһан, тоһон шэрээр бүтээжэ ябааб даа гэжэ гайхамаар, омогорхомоор юм. 

Һаяын саг болотор Ким Цыденовэй зохёолнууд уншагшадтаа хүрэхэ аргагүй, гар бэшэмэлээрээ гү, али хуушанай һонинууд ба сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэһээр, бэшэ нэгэшье дүүрээр хэблэгдэн гараагүй байгаа. Тиин тэрэ байдал гэр бүлынхидынь хубилган, эсэгынгээ 80 наһанай ойн баяртай дашарамдуулан, бүхы зохёолнуудынь эблүүлэн суглуулжа, гоё һайхан шэмэглэлтэй бата хүдэр ном соо багтаажа, алтан нара харуулба, арад зондоо хүргэбэ! 

Номой дотор байдал тухай хэлэбэл иимэ байна: Боди сэдьхэлтэй хүн досооһоо гэрэлтэн харагдадаг мэтэ, «Бусахал даа хабар» гэһэн номнай гадарһаа эхилээд, һүүлшын хуудаһан хүрэтэр дүрбэн тэгшэ байһанаа гэршэлээ.
Ном 7 бүлэгһөө бүридэжэ, уянгын шүлэгүүдһээ эхилнэ. Шүлэг бүринь уншагшадай сэдьхэлдэ мүр сараа үлээмэ мүнгэн хонхын абяандал уянгын шэнхинээтэй. Ходорхой хонгёо шүлэгүүдынь бэлээр хадуугдамаар, хаанашье уран гоёор уншажа ябамаар. 
2-хи бүлэгтэнь ороһон хоёр поэмэнүүдэйнь нэгэн «Зургаадахи океан» гэжэ тон мэргээр нэрлэгдээ. Газар түбиин арад түмэн долгилоотой, хүүеэтэй байдаг хадаа океан далайтай сасуулагдаба гээшэ. Хүнэй ухаан түмэр оньһо зохёогоод, ерээдүй сагта тэрэнэйнгээ барлаг болон хохидолдо орогшоб гэһэн бодол сахилгаална.

...Далай, далай!
Даяан мүнхэ ажабайдалай
Далбага доро гаталха — зай!

Хоёрдохи поэмэ «Улаагай харгы» соогоо «үргэн дайдын үльгэр болон шэнхинэһэн» Шэтын тракт тухай домогложо, «аяшарһан, зүдэрһэн арадай хүбүүдэй» зоболон дурсажа, мүнөө үеын «арьбан ургасын дээжые» магтана.

3-хи бүлэгтэнь 10 гаран үгүүлэлнүүд ба номдо нэрэ олгоһон «Бусахал даа хабар» гэһэн туужа оронхой. Энэ зохёолнууд соонь эдир залуу үетэнэй урда байһан олон асуудалнууд, хүсэл бодолнууд, урданай ба мүнөөнэй илгаа, хүнэй досоохи сэлмэг-бүрэнхы, хүн зоной хоорондын харилсаан, эхэ нютагай татаса ба сэнхир аласай даллаан гэхэ мэтэ сэдьхэлэй зүришэлдөөншье, амгалан байдалшье тон хүсэтэйгээр зураглагданхай. «Бусахал даа хабар» гэһэн туужа Ким Цыденовэй өөрынь хуби заяантай саглашагүй холбоотой мэтэ. Туужын гол герой Намжал — һая дээдэ һургуули дүүргээд, хүдөө нютаг багшалхаяа ерэнэ. Тиин тэрэ сэдьхэлээ хүлгэжэ, һанаа үнөөндэ абтана: Зүб харгыда ороод ябана гүб? Өөртөө таараха мэргэжэл шэлээ гүб? Багшын дээдэ һургуулида эгтээ ябаһаар, өөрын хүсэлгүйгөөр анхан ороо һэмнайб гэхэ мэтэ һэжэгтэй бодолнууд толгойдонь үйрэлдэнэ. Һургуулида багшалжа эхилхэдээ, түрүшээр һурагшадтаяа, ондоо зонооршье зүршэлдөөтэ байдалда орожо, алдуу эндүү гаргабашье, нэгэтэ шэлэһэндээ урбахагүй, һарюу-буруу ябажа шадахагүй сэхэ сэбэр зангынь, үхибүүдтэ, хүн зондо эмээхэй сэдьхэлынь һүүлэй һүүлдэ илажа, хёмороото бодолнуудынь тэгшэрэн амаржана. Автор хүнэй доторой нюуса байдал монсогор нооһо һубиһандал һанал татаһаар татан зураглана. 

Ким Цыденовэй зохёолнуудайнь суглуулбари болохо энэ номой удхын ябаса жэнхэни буряад хүдөө нютагуудай дэбисхэр дээгүүр үнгэрнэ. Геройнуудынь боро баазахан хүдөөгэй хүнүүд гэхэдэш, доторойнгоо оршондо һалхи шуурга, аадар мүндэр, зада залин буулгаха шадалтай зонууд байна. Баяр гуниг, уярал, омогорхол, дурлал, жүтөөрхэл, атаа мэеэн гэхэ мэтэ элдэб мэдэрэлнүүдтэ тэдэ абтана. Үбгэд хүгшэд, үхибүүд залуушуул, юрын ажалша хүнүүд гэн гэһээш, гүнзэгы бодолдо абтана, жэгүүртэ хүсэлөөр тэгүүлнэ. Үбһэнэй отог, малшанай гүүртэ, һургуулиин хашаа, колхозой поли — илгаагүй хаананшье, ямаршье үйлын, ямаршье хөөрэлдөөнэй саана авторай хоргодон байһые ойлгонобди. Зохёолнууд соохи үгэ залгалгын тэдыдэ болоһон хөөрэлдөөнүүд, үдэр үдэрэй борохон үйлэ хэрэгүүд горхоной урдаһандал жэрэлзэн үнгэрхэл аад, авторай оролсон, өөрынгөө бодол залган хабшуулхадань,- тэдэ мэтэнь сээл гүнзэгы удхатай болошоно. Автор багахан зүйлөөр ехэ юумэ харуулжа шадаха байна. Тэрэ шүүдэрэй дуһалхан соо нара багтааха бэлигтэй!
Ном соо ороһон уянгата шүлэгүүд, үгүүлэлнүүд, туужа, найраглалнуудынь эрхим баян буряад хэлээр найруулагдажа, уран үгын субад эрдэниин холбоотой хуудаһан бүхэниинь үнэтэй сэнтэй абдаршуу. Уран зохёолшо мэдүүлэл бүхэнөө уран барималшадал аргагүй наряар жэлэн бүтээнэ. Мэдүүлэлһээнь гансашье үгэ ходолон абахаар бэшэ! Анханай ахамад зохёолшод, шүүмжэлэгшэд Ким Цыденовэй урдань үзэгдөөгүй өөрсэ янзын уран бэшэлгыень Эрнест Хэмингуэй, Эрих Ремарк, Иван Бунин мэтэ дэлхэйн эрхим зохёолшодой бэшэлгэтэй сасуулһан байдаг.

Тус ном соо, багахан шүлэгһөөнь эхилээд, хамаг үгүүлэл, поэмэ, туужанууд хүрэтэр, байгаалиин үзэгдэлнүүд тон этигэмэ хүсэтэйгээр, нюдэндэ харагдама уранаар, хүнэй досоохи элдэб мэдэрэл хүдэлгэмөөр зураглагданхай. Ким Цыденов өөрөө зурааша хүн хадаа шэрэ будагаа тааруулһан мэтээр уран үгэнүүдээ үнгэ һүртэйгөөр буйлуулна.

Автор анханай һонор сээжэтэй, хайрын сэдьхэлтэй, хэндэшье хүндэтэй хандажа ябадаг байһандаа гү, али багшын мэргэжэл, психологи мэтэ эрдэм шудалһандаа гү, алишье зохёолнууд соогоо хүнэй досоо шурган ороһон мэтээр геройнуудайнгаа дотоодын байдал саарһан дээрэ тобойсо элирхэйлжэ шадана.

Зохёогшын буряад сэдьхэлтэй хүн байһаниинь эли. Тэрэ түрэл арадайнгаа түүхэ домог, ёһо заншалай зүйлнүүдые ташуур гүрэһэндэл зохёолнуудайнгаа удхада гүрэлсэн, залуу үетэндэ элинсэг эсэгын һургаал, гурим дамжуулхаяа оролдоно. Арадайнгаа түүхэ шудалжа ябахыень уряална. Жэшээнь «Хээрэ» гэһэн үгүүлэл соо хаража дадашаһан Доржоодой үбгэн гэнтэ һанагдаагүй ушар хөөрэжэ, үхибүүдые урданай байдалаар һонирхуулна. Иигэжэ, хажуугаарнай үнгэрдэг юрын үбгэд хүгшэд өөр өөрын нюусатай, арадай түүхын амиды гэршэнүүд ябана гэжэ уншагшадтаа ойлгуулжа, һонирхол һэдэбэйнь сог дэгжээнэ гээшэл. 

Энэ номой гайхамшаг шэнжэнь гэбэл — багшынгаа зохёолнуудта шабинарайнь гэнэхэн туршалгануудай эльгэлэн няалдажа, сугтаа нара харалсаһан ушарынь! Багшын шабинартаяа нэгэ номдо хамта ороһон ушар түби дэлхэй дээрэ үшөө олдохо гү? Энэ үзэгдэл номдо гүн гүнзэгы удха шанар оруулжа, «багша-шаби» гэһэн ойлгосые үндэр хэмжээндэ хүргэнэ бшуу. Тиимэһээ Ким Цыденовэй «Бусахал даа хабар» гэһэн ном уярма һайхан шэнжээрээ өөртөө хүрэмэ сэгнэлтэдэ хүртэхэ гэжэ һанахаар.
Тус номые гадаа талаһаань анжарбал, хатуу гадартай, һайн шанартай саарһатай, хуудаһа олонтой, олон гэрэл ба уран зураг шэмэглэлтэй, хүндэхэн шэгнүүртэй, зузаахан ном юм. Түүхын ба хизаар ороноо шэнжэлгын талаар номдо ороһон гэрэл зурагууд өөрын үүргэ дүүргэхэл. Олон хуудаһануудынь авторай өөрынь уһан шэрээр, харандаашаар зураһан өөрсэхэн зурагуудаар шэмэглэгдээ. Эндэ авторай наһанай нүхэр Анна Чимитдоржиевнагай, хүүгэдээнь эсэгынгээ бүхы зохёолнуудһаань гадна уран зурагуудынь, архивайнь документнууд болон жэжэ-божогүй янза бүриин зүйлнүүдынь тон наряар хадагалжа ябаһаниинь мүнөө энэ номой хэблэгдэхэ сагта сэгнэшэгүй үүргэ дүүргэбэл!

Номой шэмэглэл ударидаһан Дмитрий Гармаев ба авторай басаган Виндарья Доржиева-Кимэй хоёр зохёогшын архив сооһоо элдэб зүйлнүүдые абажа, тон бодомжотой наряар ном соогуур тааруулан табихадаа, өөһэдын онсо уран хараатай байһанаа гэршэлээ. Тиимэһээ «Бусахал даа хабар» гэһэн ном — хэблэлэй уран шэмэглэлэй дээдын гарай бүтээмжэ болоо гэхээр. Эндэ тэмдэглэхэ тон һонин нэгэ зүйл бии. Номой гоёолто болоһон графическа зурагууд Ким Шогдоповичой өөрынгөө гараар зуража шэмэглэһэн шабинарайнь шүлэгүүдэй согсолбори-альманах сооһоо абтаа юм. Һурагшадайнгаа мэхэгүйхэн найруулгануудые өөгшөөн анхаржа, оролдон шэмэглэһэн зурагуудынь хэзээ нэгэтэ өөрынь номдо орохо гэжэ хаанаһаа мэдэхэб даа. Зүгөөр үнэн зүрхэнһөө оролдон зураһан зурагуудынь үндэр шанартай байһандаа, ном шэмэглэхэ хэмжээндэ хүрэхөөр байба ха юм.

Һэргээлтын талаар хэгдэһэн ажал. Ном хэблэн гаргахаһаа гадуур зохёогшын гэр бүлэ, К.Ш. Цыденовэй зохёолнуудаар аймаг хоорондын, республикын хэмжээнэй хэдэн олон номинацитай, шангай ехэ жасатай, үндэр шатын бэлэдхэлтэй мүрысөөнүүдые 2013-2018 онуудай туршада 5 дахин үнгэргэһэн аша габьяатай. Мүн Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулиин үмэнэ Ким Цыденовэй нэрэмжэтэ уран уншалгын мүрысөөн үнгэргэгдэдэг болохо тухай хэлсээн баталагдаад, одоо байгша 2019 оной намар тус үйлэябуулга анха түрүүшынхиеэ эрхим һайнаар эмхигдэжэ, уран үгын шэдеэр олон зониие нэгэдүүлээ. Энэ мэтэ дэмбэрэлтэй үүсхэлнүүдэй гол һанаашалан эмхидхэгшэнь — уран зохёолшын басаган Виндарья Ринчин-Нимбуевна Доржиева-Кимэй гэгшэ хайрата эсэгынгээ нэрые, уран зохёолнуудыень мүнхэлэн үргэжэ, үргэн арадтаа хүргэхэһөө гадна ашата түрэл эхэ хэлэеэ аршалан хүгжөөхын, эдир залуу үетэниие урлиг соёлдоо, уран буряад хэлэндээ дурлуулан хүмүүжүүлхын тула иигэжэ оролдожо, туйлажа ябаһандань омогорхон баясамаар лэ. 

Ким Цыденовэй «Бусахал даа хабар» гэһэн номынь буряад уран зохёолой алтан жасада хэзээдэ хадагалагдаха байһаниинь һэжэггүй. Юундэб гэхэдэ, гүн гүнзэгы удха шанартай, баян торгон буряад хэлэтэй, дээдын үндэр бодолтой, жэнхэни түрэл нютагаа түүрээн магтанхай, угсаата заншалаа баримталха уряатай, илгаагүй хүн бүхэнэй һайн талые хүгжөөхэ жэшээтэй уран зохёолойнь арюун дээжэ булагһаа амталан, зүрхэ сэдьхэлээ һэргээн, дэгжээн ябамаар лэ!