Совет арадай амгалан тэнюун ажабайдалые таһалдуулан, 1941 оной июниин 22-то фашис Германиин добтолходо, буряад үндэһэн удха зохёолой эхи табигшадай нэгэн Хоца Намсараев дайнай түрүүшын үдэрнүүдтэ хүсэтэ дайсаниие илан дарахые уряалһан ехэ олон шүлэгүүдые бэшэһэн юм. «Буряад-Монголой үнэн» сониндо 1942 оной январиин 29-нэй дугаарта толилогдоһон тэрэнэй шүлэг дайнай талмайда баатарай үхэлөөр унажа байһан шэн зоригто сэрэгшэдэйнгээ түлөө үһөө абахые уряална.
Шуһан үһөөгөө шуһаар абая
Галзуу Гитлер нохойе
Ганса дахин алахада,
Үрэ зүрхэндэм зангирһан
Үһөө хором харихагүйл.
Мяха шуһыень шобторжо,
Мянга дахиншье алахада,
Түмэ дахиншье алахада,
Үшөөл хором харихагүйл.
Шуһанай харюу шуһаяа
Шуһаар нэхэн абахабди,
Хороной харюу хороёо
Хороор бусаан үгэхэбди.
Мэргэн буугайм тобшонууд,
Мэсым хүндэ аюулнууд,
Шолмосой мүрөөрнь намнажа,
Шуурган галаар шатаахал.
Манай үнэн хэрэгые
Маша нангяар хамгаалха
Үнэхөөр хурса һэлмэнүүд
Үнгэтэн яларха тангаригтайл.
Уршаг муухай фашистнууд,
Улаан голоо отологдон,
Үгы боложо һалахадань,
Үһөө хоромни абтахал.
Буряадай арадай поэт Николай Дамдиновай бэшэһэн «Минии багша-Ленин» гэжэ поэмэ соохи энэ бадаг дайнай гал соогуур байлдан ябаһан эрэлхэг сэрэгшэдтэ хандаһан мэтэ:
Урдуур ябаашад унаһан байдаг ехэнхидээ,
Унахадаашье — тэмсэлэй туг болон.
Шалгалтынгаа эгээн хатууе үзэхэдөө,
Шамдал адляар бодоһон хүбүүднай олон.
Дайсанай урдаһаа бодоһон олон түмэн буряад хүбүүдэй зэргэдэ бэлигтэй залуу поэт Цыретор Зарбуев жагсаа. 1921 ондо Түнхэнэй аймагта, Маргасаан уулын хормойдо, Зуун-Морин һууринай хажууда оршодог Оёор-Шанаа нютагта ерээдүй уран гуурһатан түрэһэн юм. Эндэхи һууринууд Маргасаан болон Зуун-Морин гэһэн хадын дошхон голнуудай эрье зубшан оршодог. Саһаар элбэг жэлнүүдтэ эдэ голнууд эрьеһээнь үерлэн халидаг юм. 1877 оной ехэ үер Эрхүү хотын хүн зониие нилээн һүрдөөһэн гээд түүхэ гэршэлнэ. Эрхүү мүрэнэй эгээн ехэ уһатай һалаа, шэрүүн дошхон абари зантай голоо магтан түүрээжэ, түрүүшынгээ шүлэгүүдэй нэгые эдир поэт Зуун-Мориндо зорюулһан түүхэтэй.
Цыретор Зарбуевай эдир наһан шэнэ байдал зохёон байгуулгын халуун үедэ тудалдаа. Түргэн урадхалтай эндэхи голнууд мэтэ зоной ажабайдал бурьялжа байгаа. Зуун-Мориной түрүүшын хэдэн коммунанууд — «БурЦИК-ай нэрэмжэтэ», «Соёлой ажал», «Мүнхэ Жаргал» гээд нэгэдэжэ, Коминтернын нэрэмжэтэ хүдөө ажахын артель болоо һэн. 1933 ондо хүдөөдэ түрүүшын трактор, 1935 ондо — автомашина бии болоһон түүхэтэй. Түрүүшын жолоошон С. Д. Тарановай нэрэ түүхэдэ үлэнхэй.
Цыретор хүбүүн арбан хоёртойһоонь «Улаан-Шанаа» колхоздо хүдэлөө. Эршэтэй ажалайнгаа түлөө Уласай хүдөө ажахын харалганда хабаадажа, шанда хүртэһэн байна.
1936 ондо Тоорын долоон жэлэй һургуули дүүргээд, ниислэлэй театрально-хүгжэмэй училищида һураба. Энэ үедэ «Хэнгэргэ», «Нүхэр», «Аршаан», «Хабар» болон бусад уян һайхан үгүүлбэритэй шүлэгүүдые бэшэнэ. «Буряад орон» гэжэ шүлэгтэнь Г. Дадуев хүгжэм зохёожо, уласай радиогой дуудалгын дохёо боложо мүнхэрһэн түүхэтэй.
Саяан үндэр ууламнай
Сагаан мүнгэн малгайтай.
Сасуу олон үетэмнай
Сэсэн һонин зугаатай.
Байгал үргэн далаймнай
Бардам һонор сээжэтэй.
Баран олон нүхэднай
Баяр зугаа элбэгтэй.
Буряад-Монгол нютагнай
Баян жаргал байдалтай.
Баатар түрүү ажалнай
Батажанхай, найдалтай.
Энэ дуунай залуугай зали, үндэр романтис удха поэт Данри Хилтухинай зүрхэ доһолгожо, Цыретор Зарбуевта, суута дуундань тэрэ «Байлдаанай һүүлээр һүни» гэжэ шүлэгөө зорюулһан байна.
Комсомол залуушуулда, инаг гансадаа зорюулһан Цыретор Зарбуевай шүлэгүүд мүн лэ дуунууд боложо, арад зоной дунда тараһан юм.
1940 ондо, училищияа дүүргэһэн жэлдээ, Москвада үнгэрһэн Буряадай урлалай болон уран зохёолой түрүүшын декадада хабаадана. СССР-эй хүтэлбэриин дэргэдэ болоһон түүхэтэ уулзалгада мүн уригдаа һэн.
Буряадай радиокомитедтэ амжалта түгэс хүдэлжэ байтарынь, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ бэлэй. Бэлигтэй залуу поэт өөрын дураар дайнда мордоһон юм.
1942 ондо хатуу шанга байлдаанай үедэ хүндөөр шархатаа һэн. Буряадай сэрэгшэ-зохёолшодой нэгэн, дайнда Ц. Зарбуевтай хамта нэгэ частьда алба гараһан Д. Хилтухин тэрэнэй наһанай һүүлшын агшан зуура тухай иигэжэ дурсаһан байдаг: " Хүндөөр шархатаһан Цыретор намда хандажа, Илалтын һүүлээр түрэлхидтэм орожо гараарай гэжэ захиба... Түнхэнэйнгээ эм домто аршаанһаа амсаа һаа, гэжэ гүбэрбэ. Тоонто нютаг тухайгаа гэрээд үгэ соогоо шэбэнэһээр, ами табяа һэн..." (Тунка: история и современность. — Улаан-Үдэ, «Буряад үнэн», 1998, н.171). Иигэжэ оройдоо 21 наһандаа, уран бэлигэйнгээ хүгжэн һалбарха үедэ ирагуу һайхан дууниинь таһалдаа бэлэй.
«Наран залаа набшанууд» гэһэн ниитэ гаршагтай, хоёр-хоёр дүрбэлжэн мүрһөө бүридэһэн үлхөө шүлэгүүд соогоо Буряадай арадай поэт Дансаран Доржогутабай баруун дайнда унаһан баатар буряад хүбүүдэй дурасхаалда иимэ мүрнүүдые зорюулһан байна:
55.
Бараан хара утаагаар
Баруун хилэ мушхараа.
Шулуун түмэр байшангууд
Шуура һүрэн хамхараа.
Фашис ада зэрлигүүд
Европые хуухалаа.
Сибирь шэрүүн баатарнууд
Москва түбөө халхалаа.
56.
Елэн хара үһэеэ
Ебхэлзүүлһэн буряадууд.
Европо түбиин гүн сооһоо
Ерэхэгүйгөөр нойрсонхой.
Үхэлэй, шуһата байлдаанай
Үндэр нангин Хүшөөнүүд —
Мүнөө хаанаш солоороо
Мүнхэ зулаар носонхой!
( Дансаран Доржогутабай. Хоридохи зуун жэл. — Улаан-Үдэ, 2009, н.515).
«Үхэр буунуудай бабаржа байхада, ирагуу дуунууд замхадаг» гэһэн үгэ бии. Харин СССР-эй олон үндэһэ яһанай уран зохёолшодой хурса хонгёо хоолой үхэр буунуудай зэдэлээе дабан түрижэ, хүнэй «голдо хүрэтэр», сэдьхэлэй доһолтор ханхинадаг, Агуу Илалтые дуудан түүрээдэг байгаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын түлөө тулалдаанда ами наһаяа үгэһэн уран гуурһатанай дурасхаал манай ухаан сэдьхэлдэ мүнхэ зулаар бадаржал байг лэ!
Шуһан үһөөгөө шуһаар абая
Галзуу Гитлер нохойе
Ганса дахин алахада,
Үрэ зүрхэндэм зангирһан
Үһөө хором харихагүйл.
Мяха шуһыень шобторжо,
Мянга дахиншье алахада,
Түмэ дахиншье алахада,
Үшөөл хором харихагүйл.
Шуһанай харюу шуһаяа
Шуһаар нэхэн абахабди,
Хороной харюу хороёо
Хороор бусаан үгэхэбди.
Мэргэн буугайм тобшонууд,
Мэсым хүндэ аюулнууд,
Шолмосой мүрөөрнь намнажа,
Шуурган галаар шатаахал.
Манай үнэн хэрэгые
Маша нангяар хамгаалха
Үнэхөөр хурса һэлмэнүүд
Үнгэтэн яларха тангаригтайл.
Уршаг муухай фашистнууд,
Улаан голоо отологдон,
Үгы боложо һалахадань,
Үһөө хоромни абтахал.
Буряадай арадай поэт Николай Дамдиновай бэшэһэн «Минии багша-Ленин» гэжэ поэмэ соохи энэ бадаг дайнай гал соогуур байлдан ябаһан эрэлхэг сэрэгшэдтэ хандаһан мэтэ:
Урдуур ябаашад унаһан байдаг ехэнхидээ,
Унахадаашье — тэмсэлэй туг болон.
Шалгалтынгаа эгээн хатууе үзэхэдөө,
Шамдал адляар бодоһон хүбүүднай олон.
Дайсанай урдаһаа бодоһон олон түмэн буряад хүбүүдэй зэргэдэ бэлигтэй залуу поэт Цыретор Зарбуев жагсаа. 1921 ондо Түнхэнэй аймагта, Маргасаан уулын хормойдо, Зуун-Морин һууринай хажууда оршодог Оёор-Шанаа нютагта ерээдүй уран гуурһатан түрэһэн юм. Эндэхи һууринууд Маргасаан болон Зуун-Морин гэһэн хадын дошхон голнуудай эрье зубшан оршодог. Саһаар элбэг жэлнүүдтэ эдэ голнууд эрьеһээнь үерлэн халидаг юм. 1877 оной ехэ үер Эрхүү хотын хүн зониие нилээн һүрдөөһэн гээд түүхэ гэршэлнэ. Эрхүү мүрэнэй эгээн ехэ уһатай һалаа, шэрүүн дошхон абари зантай голоо магтан түүрээжэ, түрүүшынгээ шүлэгүүдэй нэгые эдир поэт Зуун-Мориндо зорюулһан түүхэтэй.
Цыретор Зарбуевай эдир наһан шэнэ байдал зохёон байгуулгын халуун үедэ тудалдаа. Түргэн урадхалтай эндэхи голнууд мэтэ зоной ажабайдал бурьялжа байгаа. Зуун-Мориной түрүүшын хэдэн коммунанууд — «БурЦИК-ай нэрэмжэтэ», «Соёлой ажал», «Мүнхэ Жаргал» гээд нэгэдэжэ, Коминтернын нэрэмжэтэ хүдөө ажахын артель болоо һэн. 1933 ондо хүдөөдэ түрүүшын трактор, 1935 ондо — автомашина бии болоһон түүхэтэй. Түрүүшын жолоошон С. Д. Тарановай нэрэ түүхэдэ үлэнхэй.
Цыретор хүбүүн арбан хоёртойһоонь «Улаан-Шанаа» колхоздо хүдэлөө. Эршэтэй ажалайнгаа түлөө Уласай хүдөө ажахын харалганда хабаадажа, шанда хүртэһэн байна.
1936 ондо Тоорын долоон жэлэй һургуули дүүргээд, ниислэлэй театрально-хүгжэмэй училищида һураба. Энэ үедэ «Хэнгэргэ», «Нүхэр», «Аршаан», «Хабар» болон бусад уян һайхан үгүүлбэритэй шүлэгүүдые бэшэнэ. «Буряад орон» гэжэ шүлэгтэнь Г. Дадуев хүгжэм зохёожо, уласай радиогой дуудалгын дохёо боложо мүнхэрһэн түүхэтэй.
Саяан үндэр ууламнай
Сагаан мүнгэн малгайтай.
Сасуу олон үетэмнай
Сэсэн һонин зугаатай.
Байгал үргэн далаймнай
Бардам һонор сээжэтэй.
Баран олон нүхэднай
Баяр зугаа элбэгтэй.
Буряад-Монгол нютагнай
Баян жаргал байдалтай.
Баатар түрүү ажалнай
Батажанхай, найдалтай.
Энэ дуунай залуугай зали, үндэр романтис удха поэт Данри Хилтухинай зүрхэ доһолгожо, Цыретор Зарбуевта, суута дуундань тэрэ «Байлдаанай һүүлээр һүни» гэжэ шүлэгөө зорюулһан байна.
Комсомол залуушуулда, инаг гансадаа зорюулһан Цыретор Зарбуевай шүлэгүүд мүн лэ дуунууд боложо, арад зоной дунда тараһан юм.
1940 ондо, училищияа дүүргэһэн жэлдээ, Москвада үнгэрһэн Буряадай урлалай болон уран зохёолой түрүүшын декадада хабаадана. СССР-эй хүтэлбэриин дэргэдэ болоһон түүхэтэ уулзалгада мүн уригдаа һэн.
Буряадай радиокомитедтэ амжалта түгэс хүдэлжэ байтарынь, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ бэлэй. Бэлигтэй залуу поэт өөрын дураар дайнда мордоһон юм.
1942 ондо хатуу шанга байлдаанай үедэ хүндөөр шархатаа һэн. Буряадай сэрэгшэ-зохёолшодой нэгэн, дайнда Ц. Зарбуевтай хамта нэгэ частьда алба гараһан Д. Хилтухин тэрэнэй наһанай һүүлшын агшан зуура тухай иигэжэ дурсаһан байдаг: " Хүндөөр шархатаһан Цыретор намда хандажа, Илалтын һүүлээр түрэлхидтэм орожо гараарай гэжэ захиба... Түнхэнэйнгээ эм домто аршаанһаа амсаа һаа, гэжэ гүбэрбэ. Тоонто нютаг тухайгаа гэрээд үгэ соогоо шэбэнэһээр, ами табяа һэн..." (Тунка: история и современность. — Улаан-Үдэ, «Буряад үнэн», 1998, н.171). Иигэжэ оройдоо 21 наһандаа, уран бэлигэйнгээ хүгжэн һалбарха үедэ ирагуу һайхан дууниинь таһалдаа бэлэй.
«Наран залаа набшанууд» гэһэн ниитэ гаршагтай, хоёр-хоёр дүрбэлжэн мүрһөө бүридэһэн үлхөө шүлэгүүд соогоо Буряадай арадай поэт Дансаран Доржогутабай баруун дайнда унаһан баатар буряад хүбүүдэй дурасхаалда иимэ мүрнүүдые зорюулһан байна:
55.
Бараан хара утаагаар
Баруун хилэ мушхараа.
Шулуун түмэр байшангууд
Шуура һүрэн хамхараа.
Фашис ада зэрлигүүд
Европые хуухалаа.
Сибирь шэрүүн баатарнууд
Москва түбөө халхалаа.
56.
Елэн хара үһэеэ
Ебхэлзүүлһэн буряадууд.
Европо түбиин гүн сооһоо
Ерэхэгүйгөөр нойрсонхой.
Үхэлэй, шуһата байлдаанай
Үндэр нангин Хүшөөнүүд —
Мүнөө хаанаш солоороо
Мүнхэ зулаар носонхой!
( Дансаран Доржогутабай. Хоридохи зуун жэл. — Улаан-Үдэ, 2009, н.515).
«Үхэр буунуудай бабаржа байхада, ирагуу дуунууд замхадаг» гэһэн үгэ бии. Харин СССР-эй олон үндэһэ яһанай уран зохёолшодой хурса хонгёо хоолой үхэр буунуудай зэдэлээе дабан түрижэ, хүнэй «голдо хүрэтэр», сэдьхэлэй доһолтор ханхинадаг, Агуу Илалтые дуудан түүрээдэг байгаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын түлөө тулалдаанда ами наһаяа үгэһэн уран гуурһатанай дурасхаал манай ухаан сэдьхэлдэ мүнхэ зулаар бадаржал байг лэ!