Болбосоролой, эрдэм ухаанай ажал ябуулагшад
Эрдэмтэн-интернационалист Константин Черемисов
15 сентября 2021
2616
Олохон лэ жэлэй саана, һургуулиин эхин классай шаби ябаһан үедөө, гэрэйнгээ номой шкаф соо сэнхир хатуу гадартай томохон ном харадаг һэм.
Энэ ном 44 мянган үгэ тайлбарилһан «Буряад-ород толи» һэн. («Бурятско-русский словарь. М.1973. Около 44 тыс. слов).
Номой авторынь Константин Михайлович Черемисов гэжэ хүн гэжэ ойлгоод, багахан наһатай би, иимэрхүү һанал бодолдо абтагша һэм: «Яагаа һонин хүн гээшэб, буряад бэшэ аад, иимэ толи зохёожорхихо. Ехэл бэрхэ хүн байна даа...».
Константин Михайлович Черемисов XIX зуун жэлэй эсэстэ,1899 ондо Владикавказ хотодо түрэһэн, ород хүн һэн. Хубисхалай урда тээ Эрхүүгэй духовна семинариин шаби ябаһан. 1931ондо Ленинградай гүрэнэй университедэй зүүн зүг шэнжэлдэг мэргэжэлтэдые бэлдэдэг факультет түгэсөө. Граждан дайнай үедэ Улаан армида сэрэгшэнээр татагдаад, сагаантанаар тулалдаа. 1931 онһоо номой санда хүдэлөө, хожомынь Ленинград хотын А.С. Енукидзын нэрэмжэтэ Зүүн зүг шэнжэлдэг институдай хэблэлэй таһагай даргаар хүдэлһэн. Хажуугаарнь тэрэл институдтэ ба гүрэнэй университедтэ монгол хэлэнэй багшаар ажаллаһан юм.
1937 ондо К.М. Черемисов Буряад-Монголой эрдэм-шэнжэлгын институдта ажалда абтаад, 19 жэлэй хугасаа соо Буряад орондо ажалайнгаа намтар үргэлжэлүүлээ. 1951 ондо Черемисовай зохёоһон «Бурят-монгольско-русский словарь» хэблэгдэһэн юм. Энэ ном хадаа буряадай түрүүшын толи болоно. Энэ Институдта хүдэлхэ үедөө буряад-монгол хэлэнэй лексикээр толи бэлдэлгэдэ хабаатай элдэб мэдээ, хэрэглэгдэхэ материал ехэл оролдосотойгоор суглуулһан юм. 1951 ондо хэблэгдэһэн толи 25 мянганһаа үлүү үгэ тайлбарилһан байгаа, буряад арадта баярта ушарал, түүхын үйлэ болоо юм.
1973 ондо К.М. Черемисовай «Советская энциклопедия» гэһэн номой хэблэлдэ «Бурятско-русский словарь» гэжэ шэнэ толи хэблэгдэн гараа, энэ эрдэмэй ажал соо 44 мянган буряад литературнэ хэлэнэй үгэнүүд тайлбарилагдаа. Энэл томо гэгшын толи бүлынгөө номой шкаф соо үхибүүн ябаха наһандаа харагша һэм.
К.М. Черемисовай «Бурятско-русский словарь» хэлэ бэшэгэй эрдэмтэд, мэргэжэлтэд ехэ нарин нягтаар, дүүрээр, дэлгэрэнгыгээр, тодорхойгоор зохёогдоһон толи гэжэ тэмдэглэдэг, тоолодог.
Эрдэмтэн-интернационалист Константин Михайлович Черемисов одоол үнэн зүрхэнһөө, үнэн сэдьхэлһээ буряад хэлэндэ дуратай хүн байһан, буряад арадта асари ехэ зохёол бэлэглээ — «Буряад-ород толи». Буряад арад Черемисовтэ маша ехэ баяртай, талархалтай юм. Мүнөө үедэ энэ толи ехэ хоморой ном болонхой, олдохоошье болинхой.
Профессор, түүхын эрдэмэй доктор, минии нагаса Шираб Бодиевич Чимитдоржиев нэгэтэ хөөрөөгшэ һэн: «Константин Михайлович Черемисов 1937 онһоо 1956 он болотор Буряад-Монголой хэлэ, литература ба түүхэ шэнжэлгын институдта хүдэлһэн юм, 1956 онһоо Москва хотодо амидараа. Тэрэ Москвада хүдэлхэ үедөө „Хятад-ород“, „Түбэд-ород-санскрит-англи“ толинуудые зохёолсоһон, бэлдэлсэһэн юм. Бидэнэрэй, залуу буряад эрдэмтэдэй 1950-д онуудай хуушаар, 1960-д онуудай эхеэр Москва хото командировкада ошоходомнай, Константин Михайлович бидэниие гэртээ уригша һэн, ехэл зохид, хүндэмүүшэ хүн һэн. Тэрэл үедэ „Буряад-ород толи“ бэлдэжэ байгаа. Буряад яһанай һамгатай һэн даа. Буряад орондо удаан сагта хүдэлһэн хадаа, республика дотор ямар һонин боложо байһан тухай һонирхохо. Бүхэли мяха шанаад бидэниие хүндэлхэ даа, мяхаяа хэршэхэ һамбаандаа, асууха: „Резать мясо, по-бурятски — хэршэхэ“, — гэхэдэнь, бидэнь үргэлжэлүүлбэбди — отолхо, таһалха, зүһэхэ...Бидэнэй, залуу эрдэмтэдэй хэлэһэн үгэнүүдые зузаан тетрадь соогоо бэшэжэл һууха. Константин Михайловичай иигэжэл толидо хэрэглэгдэхэ материал, элдэб мэдээ суглуулдагыень һанадагби...».
1999 ондо К.М. Черемисовай (1899-1982) түрэһөөр 100 жэл Буряад орондо тэмдэглэгдэһэн юм, тиихэдэ тэрэнэй толидо үндэһэлһэн шэнэ «Буряад-ород толи» зохёохо гэһэн шиидхэбэри ИМБТ СО РАН-най Эрдэмэй совет абаһан юм. 1973 ондо хэблэгдэһэн толи, тэрэл янзаараа мүнөө үедэ хэблэгдэжэ гараха ёһогүй гэжэ эрдэмтэд тоолоһон юм. Юундэб гэхэдэ, һүүлэй үедэ Росси гүрэндэ ехэ хубилалтанууд болоһон байна, ажабайдал үндэһөөрөө хубилаа, олониитын байгуулал, үнэтэ шэглэл һэлгэгдээ. Тиимэһээ, эдэ бүгэдэ баримтанууд шэнэ Буряад-ород толидо харуулагдаха ёһотой гэһэн тогтоол Эрдэмтэдэй совет абаһан юм.
2010 ондо «Республикын хэблэлэй үйлэдбэри» гэжэ бүлгэмэй хэблэл К.М. Черемисовай толидо үндэһэлһэн хоёр ботитой «Буряад-ород толи» гэһэн ном хэблэн гаргаа. Эдэ хоёр боти толиин авторнуудынь Константин Михайлович Черемисов ба хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Лубсан Доржиевич Шагдаров болоно. (Буряад-ород толи. Бурятско-русский словарь. В двух томах. — Изд-во ОАО «Республиканская типография». — Улан-Удэ, 2010. Словарь содержит около 60 000 слов).
Эрдэмтэн-интернационалист Константин Михайлович Черемисов 1982 ондо Москва хотодо наһа бараа.
Основные труды Черемисова К.М.: Монгольско-русский словарь (по современной прессе). Л., 1937 (соавтор — Г. Н. Румянцев); Краткий русско-бурят-монгольский словарь. Улан-Удэ, 1941 (соавтор — Д. А. Абашеев); Заметки по бурят-монгольскому языку. I. Синтаксическое употребление некоторых глаголов // Записки БМ НИИЯЛИ. Вып. 1; Заметки по бурят-монгольскому языку. II. О некоторых суффиксах бурят-монгольского языка. III. Несколько замечаний о тункинском диалекте // Записки БМ ГИЯЛИ. Вып. 3-4. Улан-Удэ. 1941; Бурят-монгольско-русский словарь. М., 1951 (около 25 тыс. слов); Бурят-ско-русский словарь. М., 1973 (около 44 тыс. слов); Орфографический словарь бурятского языка. Улан-Удэ, 1962; Орфографический словарь заимствованных из русского языка слов. Улан-Удэ, 1956.
Номой авторынь Константин Михайлович Черемисов гэжэ хүн гэжэ ойлгоод, багахан наһатай би, иимэрхүү һанал бодолдо абтагша һэм: «Яагаа һонин хүн гээшэб, буряад бэшэ аад, иимэ толи зохёожорхихо. Ехэл бэрхэ хүн байна даа...».
Константин Михайлович Черемисов XIX зуун жэлэй эсэстэ,1899 ондо Владикавказ хотодо түрэһэн, ород хүн һэн. Хубисхалай урда тээ Эрхүүгэй духовна семинариин шаби ябаһан. 1931ондо Ленинградай гүрэнэй университедэй зүүн зүг шэнжэлдэг мэргэжэлтэдые бэлдэдэг факультет түгэсөө. Граждан дайнай үедэ Улаан армида сэрэгшэнээр татагдаад, сагаантанаар тулалдаа. 1931 онһоо номой санда хүдэлөө, хожомынь Ленинград хотын А.С. Енукидзын нэрэмжэтэ Зүүн зүг шэнжэлдэг институдай хэблэлэй таһагай даргаар хүдэлһэн. Хажуугаарнь тэрэл институдтэ ба гүрэнэй университедтэ монгол хэлэнэй багшаар ажаллаһан юм.
1937 ондо К.М. Черемисов Буряад-Монголой эрдэм-шэнжэлгын институдта ажалда абтаад, 19 жэлэй хугасаа соо Буряад орондо ажалайнгаа намтар үргэлжэлүүлээ. 1951 ондо Черемисовай зохёоһон «Бурят-монгольско-русский словарь» хэблэгдэһэн юм. Энэ ном хадаа буряадай түрүүшын толи болоно. Энэ Институдта хүдэлхэ үедөө буряад-монгол хэлэнэй лексикээр толи бэлдэлгэдэ хабаатай элдэб мэдээ, хэрэглэгдэхэ материал ехэл оролдосотойгоор суглуулһан юм. 1951 ондо хэблэгдэһэн толи 25 мянганһаа үлүү үгэ тайлбарилһан байгаа, буряад арадта баярта ушарал, түүхын үйлэ болоо юм.
1973 ондо К.М. Черемисовай «Советская энциклопедия» гэһэн номой хэблэлдэ «Бурятско-русский словарь» гэжэ шэнэ толи хэблэгдэн гараа, энэ эрдэмэй ажал соо 44 мянган буряад литературнэ хэлэнэй үгэнүүд тайлбарилагдаа. Энэл томо гэгшын толи бүлынгөө номой шкаф соо үхибүүн ябаха наһандаа харагша һэм.
К.М. Черемисовай «Бурятско-русский словарь» хэлэ бэшэгэй эрдэмтэд, мэргэжэлтэд ехэ нарин нягтаар, дүүрээр, дэлгэрэнгыгээр, тодорхойгоор зохёогдоһон толи гэжэ тэмдэглэдэг, тоолодог.
Эрдэмтэн-интернационалист Константин Михайлович Черемисов одоол үнэн зүрхэнһөө, үнэн сэдьхэлһээ буряад хэлэндэ дуратай хүн байһан, буряад арадта асари ехэ зохёол бэлэглээ — «Буряад-ород толи». Буряад арад Черемисовтэ маша ехэ баяртай, талархалтай юм. Мүнөө үедэ энэ толи ехэ хоморой ном болонхой, олдохоошье болинхой.
Профессор, түүхын эрдэмэй доктор, минии нагаса Шираб Бодиевич Чимитдоржиев нэгэтэ хөөрөөгшэ һэн: «Константин Михайлович Черемисов 1937 онһоо 1956 он болотор Буряад-Монголой хэлэ, литература ба түүхэ шэнжэлгын институдта хүдэлһэн юм, 1956 онһоо Москва хотодо амидараа. Тэрэ Москвада хүдэлхэ үедөө „Хятад-ород“, „Түбэд-ород-санскрит-англи“ толинуудые зохёолсоһон, бэлдэлсэһэн юм. Бидэнэрэй, залуу буряад эрдэмтэдэй 1950-д онуудай хуушаар, 1960-д онуудай эхеэр Москва хото командировкада ошоходомнай, Константин Михайлович бидэниие гэртээ уригша һэн, ехэл зохид, хүндэмүүшэ хүн һэн. Тэрэл үедэ „Буряад-ород толи“ бэлдэжэ байгаа. Буряад яһанай һамгатай һэн даа. Буряад орондо удаан сагта хүдэлһэн хадаа, республика дотор ямар һонин боложо байһан тухай һонирхохо. Бүхэли мяха шанаад бидэниие хүндэлхэ даа, мяхаяа хэршэхэ һамбаандаа, асууха: „Резать мясо, по-бурятски — хэршэхэ“, — гэхэдэнь, бидэнь үргэлжэлүүлбэбди — отолхо, таһалха, зүһэхэ...Бидэнэй, залуу эрдэмтэдэй хэлэһэн үгэнүүдые зузаан тетрадь соогоо бэшэжэл һууха. Константин Михайловичай иигэжэл толидо хэрэглэгдэхэ материал, элдэб мэдээ суглуулдагыень һанадагби...».
1999 ондо К.М. Черемисовай (1899-1982) түрэһөөр 100 жэл Буряад орондо тэмдэглэгдэһэн юм, тиихэдэ тэрэнэй толидо үндэһэлһэн шэнэ «Буряад-ород толи» зохёохо гэһэн шиидхэбэри ИМБТ СО РАН-най Эрдэмэй совет абаһан юм. 1973 ондо хэблэгдэһэн толи, тэрэл янзаараа мүнөө үедэ хэблэгдэжэ гараха ёһогүй гэжэ эрдэмтэд тоолоһон юм. Юундэб гэхэдэ, һүүлэй үедэ Росси гүрэндэ ехэ хубилалтанууд болоһон байна, ажабайдал үндэһөөрөө хубилаа, олониитын байгуулал, үнэтэ шэглэл һэлгэгдээ. Тиимэһээ, эдэ бүгэдэ баримтанууд шэнэ Буряад-ород толидо харуулагдаха ёһотой гэһэн тогтоол Эрдэмтэдэй совет абаһан юм.
2010 ондо «Республикын хэблэлэй үйлэдбэри» гэжэ бүлгэмэй хэблэл К.М. Черемисовай толидо үндэһэлһэн хоёр ботитой «Буряад-ород толи» гэһэн ном хэблэн гаргаа. Эдэ хоёр боти толиин авторнуудынь Константин Михайлович Черемисов ба хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Лубсан Доржиевич Шагдаров болоно. (Буряад-ород толи. Бурятско-русский словарь. В двух томах. — Изд-во ОАО «Республиканская типография». — Улан-Удэ, 2010. Словарь содержит около 60 000 слов).
Эрдэмтэн-интернационалист Константин Михайлович Черемисов 1982 ондо Москва хотодо наһа бараа.
Основные труды Черемисова К.М.: Монгольско-русский словарь (по современной прессе). Л., 1937 (соавтор — Г. Н. Румянцев); Краткий русско-бурят-монгольский словарь. Улан-Удэ, 1941 (соавтор — Д. А. Абашеев); Заметки по бурят-монгольскому языку. I. Синтаксическое употребление некоторых глаголов // Записки БМ НИИЯЛИ. Вып. 1; Заметки по бурят-монгольскому языку. II. О некоторых суффиксах бурят-монгольского языка. III. Несколько замечаний о тункинском диалекте // Записки БМ ГИЯЛИ. Вып. 3-4. Улан-Удэ. 1941; Бурят-монгольско-русский словарь. М., 1951 (около 25 тыс. слов); Бурят-ско-русский словарь. М., 1973 (около 44 тыс. слов); Орфографический словарь бурятского языка. Улан-Удэ, 1962; Орфографический словарь заимствованных из русского языка слов. Улан-Удэ, 1956.