Болбосоролой, эрдэм ухаанай ажал ябуулагшад
Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаров (1822-1855)
1 сентября 2021
3741
Буряадай гүрэнэй университетдэ һаяхана буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаровай нэрэ олгогдоһон байна. Жэл болоод, 2022 ондо элитэ эрдэмтын түрэһөөр 200 жэл буряад арад тэмдэглэхэ юм.
Зэдэ голой дэбисхэр дээрэ оршодог Үшөөтэ гэжэ буряад һууринда 1822 оной март һарада Доржи Банзаров түрэһэн юм. Тэрэнэй Банзар Боргонов эсэгэнь хасаг угтай таряашан хүн байһан.
1833 ондо Доржи хүбүүн Троицкосавскын сэрэгэй ород-монгол шэглэлтэй һургуулида ороһон юм. Энэ һургуулида үхибүүдые ородоор ба монголоор уншажа, бэшэжэ, ород болон монгол грамматикада, арифметикада, газар дэлхэй шэнжэлэлгэдэ, албанай ёһоор мэдүүлгэнүүдые бэшэжэ ба сэрэгэй дасхалнуудта (ородоор — экзерциция) һургадаг байгаа. Доржи хүбүүн ехэ хүнгэхэнөөр, амжалтатайгаар энэ һургуулидаа ном үзэһэн, бага наһанһаа бэлигтэй, абьяастай, хамаг юумээр һонирходог зантай һэн. Энэ һургуулидаа гурбан жэлэй хугасаа соо ном үзөөд, амжалтатайгаар дүүргэһэн юм.
1835 оной зун дүрбэн буряад хүбүүд — Доржи Банзаров, Цогто Чимитов, Гырыл Будаев, Доржи Буянтуев Казань хото һуралсалаа үргэлжэлүүлхэеэ зорёо, эдэ хүбүүдээр хамта 26 наһатай лама Галсан Никитуев ошолсоһон юм. 1836 оной эхеэр хүбүүд Казань хотын нэгэдэхи гимназиин шабинууд боложо, һангай тэтхэмжэдэ абтаһан юм. Буряад арадай түүхэдэ үхибүүдэйнь урда түрүүшынхиеэ гимназиин үүдэн сэлигдэһэн юм.
1828 оной һургуулинуудай Дүримэй ёһоор, гимназинуудта гансал тайжанарай, изагууртанай үхибүүд һураха эрхэтэй байһан. Тэрэ үеын засаг баряашад зүүн зүгэй хэлэнүүдһээ (перси, турци, татар, монгол) оршуулагшадые бэлдэлгэдэ онсо анхаралаа табиһан байна, тиимэһээ хаанта засаг ондоо яһатанай үхибүүдые гимназида абалгые онсо зүйлдэ тоолоһон юм. Энэ һургуули дүүргэһэн мэргэжэлтэд хилын болон хилын саанахи түлөөлэгшэдөөр хүдэлхэ ёһотой байһан.
Банзаров Казань хотын нэгэдэхи гимназида ород грамматика, үгын уран бүтээл, логика, математика, түүхэ, географи, статистика болон хари хэлэнүүдые (лата, француз, англи, турци, монгол) үзэһэн юм.
1842 оной июнь һарада Доржи Банзаров гимнази ехэ амжалтатайгаар түгэсөө, бүхы шалгалтануудаа һайн сэгнэлтээр тушаагаа. Энэ гимназиин шабинууд сооһоо ори гансаараа алтан медальда хүртэһэн байна. Тэрэл жэлдээ, 1842 ондо Доржи Банзаров Казань хотын университедэй философска факультедэй зүүн зүгэгэй оронуудые шэнжэлдэг таһагай оюутан болоо юм. Тэрэ үедэ Казанска университет Россин ехэ эрдэм шэнжэлэлгын түбүүдэй нэгэн байһан юм.
XIX зуун жэлэй хахад болотор Казанска университет Россиин зүүн зүгэй оронуудые шэнжэлэлгын түбэй нэгэн байгаа. 1833 ондо энэ университетдэ монгол кафедра байгуулагдаа, Европын дэбисхэр дээрэ түрүүшын монгол кафедра болоно. Д. Банзаров энэ университетдэ һураха үедөө соёл түүхэ шэнжэлхэ ухаанай талаар ехэ үргэн мэдээсэл, болбосорол абаһан байна. Тэрэ ехэ абьяастайгаар зүүн зүгэй хэлэнүүдые (монгол, маньчжур, тюрк, санскрит) болон Баруун Европын хэлэнүүдые үзэжэ гараһан юм. Хари хэлэнүүдые Д. Банзаровай шудалаад байхадань, тэрээндэ элдэб олон түүхын тулгуур бэшэгүүдые үзэлгэдэнь үргэн арга боломжонууд олдоһон юм. Д. Банзаров университетдэ һураха үедөө, эрдэмэй ажалда абьяастай, бэлигтэй байһанаа харуулжа шадаа. Тэрэ оюутан байха үедөө, монгол хэлэн дээрэ «Всеобщая география» болон «Монгол хэлэнэй грамматика» бэшэһэн юм. Доржи Банзаров француз хэлэнһээ монгол руу «Фа-сяня гэжэ нэрэтэй хитад буддын шажантанай аяншалга (IV зуун жэл)», «Странствования китайского буддиста IV века по имени Фа-сяня» (Путевые заметки Фа-сяня (399-414 гг. н.э.), маньчжур хэлэнһээ — «Тулишениин аяншалга» («Путешествие Тулишеня»), Сибириин дэбисхэр дээгүүр 1711 ондо Росси хүрэтэр ошоһон тухай, ойрат хэлэнһээ — Убаши-хунтайжа тухай поэма оршуулһан юм.
Доржи Банзаров 1846 ондо университет түгэсөө, «Хара шажан, монголшуудай бөө мүргэл» («Черная вера, или шаманство у монголов») гэһэн сэдэбээр шэнжэлэлгын ажал хамгаалжа, эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Энэ ажал үндэр дээрэ сэгнэгдэжэ, тэрэл жэлдээ Казанска университедэй «Эрдэмтэдэй ажалнуудта» («Ученые записки») толилогдоһон юм.
Банзаров залуу наһанһаа бэрхэ, хүндэтэй монголшо эрдэмтэдэй тоодо ороһон юм. Саашадаа, Банзаров эрдэмэй ажалаа үргэлжэлүүлжэ шадаагүй. Тэрэниие Казанска гимназиин багша болгохо гэһэн дурадхалшье оруулагдаһан байна. Д. Банзаров хасаг угтай байһан, тиимэһээ тэрэ үеын хуулиин ёһоор, 25 жэлэй хугасаа соо сэрэгэй албанда ябаха ёһотой һэн. Эрдэмэй ажалаа үргэлжэлүүлхэ түсэбтэй байһандаа, Банзаров хасаг угһаа гараха гэһэн мэдүүлгэ бэшэһэн юм.
1847 оной һүүл багта энэ түсэбөө бэелүүлхэеэ Банзаров Казаньһаа Санкт-Петербург ошожо, энэ хотодо мэдүүлгэдээ харюу хүлеэжэ хахад жэл амидараа. Энэ хахад жэлээ тэрэ үрэжэлтэй үнгэргөө, мэдээсэлээ ехэ үргэдхөө, Эрдэмэй академиин Азиин музейн, Публична библиотекын залнууд соо элдэб номуудые, түүхын тулгуур бэшэгүүдые үзэжэ, шүүмжэлжэ сагаа үнгэргөө. Энэ богонихон хахад жэлэй хугасаа Банзаровай наһанда ехэ үрэжэлтэй, туһатай байгаа. Санкт-Петербургда тэрэ үедэ зүүн зүгэй түүхэ, хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэд Френ, Бичурин, Григорьев, Савельев гэгшэд хүдэлдэг байгаа. Эрдэмтэд В.В. Григорьевтай, П.С. Савельевтай Банзаров дүтэ танилсаһан, нүхэсэһэн юм. Энэ үедэ зүүн зүгэй хэлэ бэшэг шэнжэлһэн хүдэлмэринүүдээ Банзаров толилуулһан юм. Эрдэмэй академиин даабаряар маньчжурска фонд шэнжэлээ, энэ фондын каталог зохёоһон юм, эдэнь түрүүшын эрдэмэй ажалнуудайнь тоодо ороно.
1848 ондо Банзаровай хасаг угһаа гараха гэһэн мэдүүлгэдэ харюу үгтөө һэн, хасаг угһаа гаргагдаад Зүүн Сибириин генерал-губернаторой зарлигаар тусхай түшэмэлэй ажалда томилогдоһон юм. 1850 оной һүүл болотор Банзаров Казаньда амидараа, эрдэмэйнгээ ажалаа үргэлжэлүүлээ. Зүүн зүг шэнжэлдэг О.М. Ковалевскатай, А.В. Поповтой, И.Н. Березинтэй, А.А. Бобровниковтой Доржи Банзаров эрдэмэй талаар нягта холбоотой байгаа.
1850 ондо тусхай түшэмэлэй уялгануудые дүүргэхэеэ Эрхүү хото ошоһон, Банзаров энэ ажалһаа ехэ хашардаг, хүндэшээдэг болоһон юм. Түшэмэлэй ажалтай болоходоо, тэрэнэй эрдэмэйнгээ ажал үргэлжэлүүлхэ аргань һалаа һэн.
Доржи Банзаров тусхай түшэмэлэй ажалда ябахадаа, арад зоной тала харалсажа, тэдэниие хамгаалжа ябадаг һэн. Зүүн Сибириин генерал-губернаторой управленида хүдэлхэ үедэнь хабаатай саарһа дансанууд Эрхүүгэй можын архивта олдоһон юм.
1855 оной март һарада Доржи Банзаров хүсэ шадал дундаа гэнтэ наһа бараа. Тэрэ богонихон наһа наһалаашье һаа, оройдоол 33-тай байгаа, эрдэмэй ажалнуудаараа элихэн лэ мүр сараа үлөөгөө. Зүүн зүг шэнжэлдэг элдэб һалбаринуудта хабаатай жэнхэни һонин зохёолнуудые бэшэһэн юм. Доржи Банзаровай «Черная вера, или шаманство у монголов» гэһэн зохёолынь эрдэмэй гол ажалынь болоно. Энэ ажалаа бэлдэхэдээ Банзаров һайсахан лэ бөө мүргэлые шүүмжэлжэ, түүхын тулгуур бэшэгүүдые, толилогдоһон номуудые, монголой үсэг бэшэгын дурсалгануудые үзэжэ бэшэһэн юм. Доржи Банзаровай энэ зохёол эрдэмтэд үндэр дээрэ сэгнэдэг юм. Эрдэмэй ажал соогоо Банзаров бөө мүргэлые эхинһээнь үзөө, хүгжэлтыень харуулжа, тайлбарилжа шадаа.
«Черная вера, или шаманство у монголов» гэһэн Доржи Банзаровай ажалайнь удха шанар мүнөө үе болотор хуушараагүй, мүнөө үеыншье эрдэмтэд тэрэнэй ажалайнь гол удхыень зүб гэжэ тоолодог, дэмжэдэг.
1846 ондо «Казанские губернские ведомости» гэһэн журналда Д. Банзаровай «Белый месяц» гэжэ ажал хэблэгдэһэн байна. Банзаровай хэлээшээр, Сагаалган — эртэ урда сагһаа Түб Азиин арадуудай тэмдэглэгдэдэг заншал, ёһо гурим юм.
Доржи Банзаровай «О происхождении монгол», «Об ойратах и уйгурах» гэһэн эрдэмэй ажалнуудынь хэблэгдэн гараһан, арадуудай нэрэнүүдэй ба гарбалай асуудалнуудые шэнжэлһэн байна.
Доржи Банзаров ехэ үргэн мэдэсэтэй, эрдэмтэй хүн байһан, ород, монгол хэлэнүүдһээ гадна маньчжур, тюрк хэлэнүүдые һайн мэдэдэг байгаа. Немец, француз, англи ба лата хэлэнүүд дээрэ һайн уншагша һэн. Тэрэ Түб Азиин арадуудай түүхэ, этнографи, хэлэнүүдые, литература ба шажануудыень гүнзэгыгөөр шудалһан юм.
Доржи Банзаров XIX зуун жэлэй Зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлдэг элитэ эрдэмтэдэй дунда онсо һуури эзэлдэг юм. 1955 ондо «Собрание сочинений Д. Банзарова» (М., 1955) гэһэн ном Буряадай соёлой институдай эрдэмтэд хэблүүлжэ гаргаһан юм.
1833 ондо Доржи хүбүүн Троицкосавскын сэрэгэй ород-монгол шэглэлтэй һургуулида ороһон юм. Энэ һургуулида үхибүүдые ородоор ба монголоор уншажа, бэшэжэ, ород болон монгол грамматикада, арифметикада, газар дэлхэй шэнжэлэлгэдэ, албанай ёһоор мэдүүлгэнүүдые бэшэжэ ба сэрэгэй дасхалнуудта (ородоор — экзерциция) һургадаг байгаа. Доржи хүбүүн ехэ хүнгэхэнөөр, амжалтатайгаар энэ һургуулидаа ном үзэһэн, бага наһанһаа бэлигтэй, абьяастай, хамаг юумээр һонирходог зантай һэн. Энэ һургуулидаа гурбан жэлэй хугасаа соо ном үзөөд, амжалтатайгаар дүүргэһэн юм.
1835 оной зун дүрбэн буряад хүбүүд — Доржи Банзаров, Цогто Чимитов, Гырыл Будаев, Доржи Буянтуев Казань хото һуралсалаа үргэлжэлүүлхэеэ зорёо, эдэ хүбүүдээр хамта 26 наһатай лама Галсан Никитуев ошолсоһон юм. 1836 оной эхеэр хүбүүд Казань хотын нэгэдэхи гимназиин шабинууд боложо, һангай тэтхэмжэдэ абтаһан юм. Буряад арадай түүхэдэ үхибүүдэйнь урда түрүүшынхиеэ гимназиин үүдэн сэлигдэһэн юм.
1828 оной һургуулинуудай Дүримэй ёһоор, гимназинуудта гансал тайжанарай, изагууртанай үхибүүд һураха эрхэтэй байһан. Тэрэ үеын засаг баряашад зүүн зүгэй хэлэнүүдһээ (перси, турци, татар, монгол) оршуулагшадые бэлдэлгэдэ онсо анхаралаа табиһан байна, тиимэһээ хаанта засаг ондоо яһатанай үхибүүдые гимназида абалгые онсо зүйлдэ тоолоһон юм. Энэ һургуули дүүргэһэн мэргэжэлтэд хилын болон хилын саанахи түлөөлэгшэдөөр хүдэлхэ ёһотой байһан.
Банзаров Казань хотын нэгэдэхи гимназида ород грамматика, үгын уран бүтээл, логика, математика, түүхэ, географи, статистика болон хари хэлэнүүдые (лата, француз, англи, турци, монгол) үзэһэн юм.
1842 оной июнь һарада Доржи Банзаров гимнази ехэ амжалтатайгаар түгэсөө, бүхы шалгалтануудаа һайн сэгнэлтээр тушаагаа. Энэ гимназиин шабинууд сооһоо ори гансаараа алтан медальда хүртэһэн байна. Тэрэл жэлдээ, 1842 ондо Доржи Банзаров Казань хотын университедэй философска факультедэй зүүн зүгэгэй оронуудые шэнжэлдэг таһагай оюутан болоо юм. Тэрэ үедэ Казанска университет Россин ехэ эрдэм шэнжэлэлгын түбүүдэй нэгэн байһан юм.
XIX зуун жэлэй хахад болотор Казанска университет Россиин зүүн зүгэй оронуудые шэнжэлэлгын түбэй нэгэн байгаа. 1833 ондо энэ университетдэ монгол кафедра байгуулагдаа, Европын дэбисхэр дээрэ түрүүшын монгол кафедра болоно. Д. Банзаров энэ университетдэ һураха үедөө соёл түүхэ шэнжэлхэ ухаанай талаар ехэ үргэн мэдээсэл, болбосорол абаһан байна. Тэрэ ехэ абьяастайгаар зүүн зүгэй хэлэнүүдые (монгол, маньчжур, тюрк, санскрит) болон Баруун Европын хэлэнүүдые үзэжэ гараһан юм. Хари хэлэнүүдые Д. Банзаровай шудалаад байхадань, тэрээндэ элдэб олон түүхын тулгуур бэшэгүүдые үзэлгэдэнь үргэн арга боломжонууд олдоһон юм. Д. Банзаров университетдэ һураха үедөө, эрдэмэй ажалда абьяастай, бэлигтэй байһанаа харуулжа шадаа. Тэрэ оюутан байха үедөө, монгол хэлэн дээрэ «Всеобщая география» болон «Монгол хэлэнэй грамматика» бэшэһэн юм. Доржи Банзаров француз хэлэнһээ монгол руу «Фа-сяня гэжэ нэрэтэй хитад буддын шажантанай аяншалга (IV зуун жэл)», «Странствования китайского буддиста IV века по имени Фа-сяня» (Путевые заметки Фа-сяня (399-414 гг. н.э.), маньчжур хэлэнһээ — «Тулишениин аяншалга» («Путешествие Тулишеня»), Сибириин дэбисхэр дээгүүр 1711 ондо Росси хүрэтэр ошоһон тухай, ойрат хэлэнһээ — Убаши-хунтайжа тухай поэма оршуулһан юм.
Доржи Банзаров 1846 ондо университет түгэсөө, «Хара шажан, монголшуудай бөө мүргэл» («Черная вера, или шаманство у монголов») гэһэн сэдэбээр шэнжэлэлгын ажал хамгаалжа, эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Энэ ажал үндэр дээрэ сэгнэгдэжэ, тэрэл жэлдээ Казанска университедэй «Эрдэмтэдэй ажалнуудта» («Ученые записки») толилогдоһон юм.
Банзаров залуу наһанһаа бэрхэ, хүндэтэй монголшо эрдэмтэдэй тоодо ороһон юм. Саашадаа, Банзаров эрдэмэй ажалаа үргэлжэлүүлжэ шадаагүй. Тэрэниие Казанска гимназиин багша болгохо гэһэн дурадхалшье оруулагдаһан байна. Д. Банзаров хасаг угтай байһан, тиимэһээ тэрэ үеын хуулиин ёһоор, 25 жэлэй хугасаа соо сэрэгэй албанда ябаха ёһотой һэн. Эрдэмэй ажалаа үргэлжэлүүлхэ түсэбтэй байһандаа, Банзаров хасаг угһаа гараха гэһэн мэдүүлгэ бэшэһэн юм.
1847 оной һүүл багта энэ түсэбөө бэелүүлхэеэ Банзаров Казаньһаа Санкт-Петербург ошожо, энэ хотодо мэдүүлгэдээ харюу хүлеэжэ хахад жэл амидараа. Энэ хахад жэлээ тэрэ үрэжэлтэй үнгэргөө, мэдээсэлээ ехэ үргэдхөө, Эрдэмэй академиин Азиин музейн, Публична библиотекын залнууд соо элдэб номуудые, түүхын тулгуур бэшэгүүдые үзэжэ, шүүмжэлжэ сагаа үнгэргөө. Энэ богонихон хахад жэлэй хугасаа Банзаровай наһанда ехэ үрэжэлтэй, туһатай байгаа. Санкт-Петербургда тэрэ үедэ зүүн зүгэй түүхэ, хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэд Френ, Бичурин, Григорьев, Савельев гэгшэд хүдэлдэг байгаа. Эрдэмтэд В.В. Григорьевтай, П.С. Савельевтай Банзаров дүтэ танилсаһан, нүхэсэһэн юм. Энэ үедэ зүүн зүгэй хэлэ бэшэг шэнжэлһэн хүдэлмэринүүдээ Банзаров толилуулһан юм. Эрдэмэй академиин даабаряар маньчжурска фонд шэнжэлээ, энэ фондын каталог зохёоһон юм, эдэнь түрүүшын эрдэмэй ажалнуудайнь тоодо ороно.
1848 ондо Банзаровай хасаг угһаа гараха гэһэн мэдүүлгэдэ харюу үгтөө һэн, хасаг угһаа гаргагдаад Зүүн Сибириин генерал-губернаторой зарлигаар тусхай түшэмэлэй ажалда томилогдоһон юм. 1850 оной һүүл болотор Банзаров Казаньда амидараа, эрдэмэйнгээ ажалаа үргэлжэлүүлээ. Зүүн зүг шэнжэлдэг О.М. Ковалевскатай, А.В. Поповтой, И.Н. Березинтэй, А.А. Бобровниковтой Доржи Банзаров эрдэмэй талаар нягта холбоотой байгаа.
1850 ондо тусхай түшэмэлэй уялгануудые дүүргэхэеэ Эрхүү хото ошоһон, Банзаров энэ ажалһаа ехэ хашардаг, хүндэшээдэг болоһон юм. Түшэмэлэй ажалтай болоходоо, тэрэнэй эрдэмэйнгээ ажал үргэлжэлүүлхэ аргань һалаа һэн.
Доржи Банзаров тусхай түшэмэлэй ажалда ябахадаа, арад зоной тала харалсажа, тэдэниие хамгаалжа ябадаг һэн. Зүүн Сибириин генерал-губернаторой управленида хүдэлхэ үедэнь хабаатай саарһа дансанууд Эрхүүгэй можын архивта олдоһон юм.
1855 оной март һарада Доржи Банзаров хүсэ шадал дундаа гэнтэ наһа бараа. Тэрэ богонихон наһа наһалаашье һаа, оройдоол 33-тай байгаа, эрдэмэй ажалнуудаараа элихэн лэ мүр сараа үлөөгөө. Зүүн зүг шэнжэлдэг элдэб һалбаринуудта хабаатай жэнхэни һонин зохёолнуудые бэшэһэн юм. Доржи Банзаровай «Черная вера, или шаманство у монголов» гэһэн зохёолынь эрдэмэй гол ажалынь болоно. Энэ ажалаа бэлдэхэдээ Банзаров һайсахан лэ бөө мүргэлые шүүмжэлжэ, түүхын тулгуур бэшэгүүдые, толилогдоһон номуудые, монголой үсэг бэшэгын дурсалгануудые үзэжэ бэшэһэн юм. Доржи Банзаровай энэ зохёол эрдэмтэд үндэр дээрэ сэгнэдэг юм. Эрдэмэй ажал соогоо Банзаров бөө мүргэлые эхинһээнь үзөө, хүгжэлтыень харуулжа, тайлбарилжа шадаа.
«Черная вера, или шаманство у монголов» гэһэн Доржи Банзаровай ажалайнь удха шанар мүнөө үе болотор хуушараагүй, мүнөө үеыншье эрдэмтэд тэрэнэй ажалайнь гол удхыень зүб гэжэ тоолодог, дэмжэдэг.
1846 ондо «Казанские губернские ведомости» гэһэн журналда Д. Банзаровай «Белый месяц» гэжэ ажал хэблэгдэһэн байна. Банзаровай хэлээшээр, Сагаалган — эртэ урда сагһаа Түб Азиин арадуудай тэмдэглэгдэдэг заншал, ёһо гурим юм.
Доржи Банзаровай «О происхождении монгол», «Об ойратах и уйгурах» гэһэн эрдэмэй ажалнуудынь хэблэгдэн гараһан, арадуудай нэрэнүүдэй ба гарбалай асуудалнуудые шэнжэлһэн байна.
Доржи Банзаров ехэ үргэн мэдэсэтэй, эрдэмтэй хүн байһан, ород, монгол хэлэнүүдһээ гадна маньчжур, тюрк хэлэнүүдые һайн мэдэдэг байгаа. Немец, француз, англи ба лата хэлэнүүд дээрэ һайн уншагша һэн. Тэрэ Түб Азиин арадуудай түүхэ, этнографи, хэлэнүүдые, литература ба шажануудыень гүнзэгыгөөр шудалһан юм.
Доржи Банзаров XIX зуун жэлэй Зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлдэг элитэ эрдэмтэдэй дунда онсо һуури эзэлдэг юм. 1955 ондо «Собрание сочинений Д. Банзарова» (М., 1955) гэһэн ном Буряадай соёлой институдай эрдэмтэд хэблүүлжэ гаргаһан юм.