Зүйршэгүй Ленин
Зүблэлтэ засагые байгуулагшын иимэрхүү дүрсэ дэлхэйдэ үшөө олдохо гэжэ тоологшод сохом лэ эндүүрнэ. Онсолиг Ленинэй хүшөө гансал Улаан-Үдэдэ байдаг. Анханай зүблэлтэ гүрэнэй үргэн ехэ дэбисхэр дээгүүр Владимир Ильич Лениндэ хүшөө табяагүй нэгэшье хото олдохогүй. Агууехэ ударидагшын дүрэ шулуугаар, түмэрөөр тоогүй оло дахин хэгдэһэн байха, зүгөөр Улаан-Үдын хүшөөдэл адли юумэн дэлхэй дээрэ хаанашье үгы. 1971 ондо анхан тодхогдоһоор, тус хүшөө хүнэй досоо элдэб мэдэрэл түрүүлэн, Буряадай түб хотодо бууһан айлшадай гайхал, һонирхол дэгжүүлэн, мартагдашагүй дурасхаал болон үлэдэг даа. Энэ шулуун хүшөөгэй манай хотын һүлдэ болонхойень мүнөө үеын шүүмжэлэгшэдшье тэмдэглэн зүбшөөрдэг.
Хүшөөгэй түүхэһээ
Олдохоёо шухаг хүшөө Ленинэй 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа, түһөө зурагыень архитекторнууд Георгий Васильевич ба Юрий Георгиевич Нероданууд бэелүүлһэн байна. Улаан-Үдэдэ бодхоогдохоһоонь түрүүн, хүшөөгэй эхин хэбынь Париж хотын харалгада табигдаад, Монреальда болоһон бүхэдэлхэйн үзэсхэлэндэ хамагай эрхим үзэмжэ гээд тоологдоһон юм.
Мүнөө байгша хүшөөгэй архитектурна талыень Алексей Николаевич Дужкин болон Павел Григорьевич Зильберман гэгшэд бэлдэжэ хүсэлдүүлбэ. Бүхэдэлхэйн хүдэлмэришэ-ажалшадай ударидагшын 100 жэлэй ойн дурасхаалай хэмжээ ябуулгануудай үедэ эсэгэ хүбүүн Неродануудай хэһэн ажалынь шэлэгдээ. Хотын гол гудамжаһаа үлүү болоһон хүшөөнүүдые зайлуулаад, һүр дарама, томо хэмжүүрэй нэгэл хүшөө табиха шиидхэбэри гараа һэн. Одигитриин һүмэһөө эхилээд, мүнөөнэй Хуралай байшан хүрэтэр урдань байһан гурбан багашаг хүшөөнүүдые абаад, тэдэнэй орондо тус хүшөө табиһан ушар һонирхолтой.
Соведэй талмайда мүнөөнэйнь түхэл олгохын тулада нэгэ һүни соо түрүүнэйнь багахан сэсэрлиг үндэһөөрөө үгы хэгдээ.
Павел Григорьевич Зильберман, Улаан-Үдын архитектурын захиргаанай дарга,1966-2001 онуудһаа хотын ахалагша архитектор, Соведэй талмайе анхан түсэблэжэ бэелүүлһэн хүн хүшөө табилган тухай иигэжэ дурсана:
- Тэрэ хүшөө Мытищи хотын заводто бронзоор шудхагдаа. Түрүүн шалгангаа нэгэ суглуулаад, удаань һөөргэнь хоёр болгон задалаа һэмди – дээдэ ба доодо хубинуудта. Һүүлдэнь түмэр харгын нээмэл вагоноор асаржа, эндээ дахин эблүүлээбди.
Юундэ Ленинэй тархи дээрэ гулабхаанууд һуудаггүйб?
Бүхы Зүблэлтэ гүрэн дотор хэгдэдэг байһан иимэрхүү хүшөөнүүдтэ ороходоо, Ленинэй тус хүшөө урдань үзэгдөөгүй шэнэ онол арга хэрэглэгдэжэ бүтээгдэһэн юм. Ноёдой таһалганууд соогуур заатагүй байдаг Ленинэй тархиин бишыхан дүрсэ 100 дахин ехэ болгогдоо ха юм.
Хүшөөгэй үндэрынь – 7,5 метр, шэгнүүрынь – 42 тонна, добжоониинь – 6,3 метр. Добжоон дээрээ хүшөө урда талаараар тулганхай, нэгэл точко дээрэ мэтэ, юуб гэхэдэ ара талынгаа дороһоо һарюу сабшалгаар хизаарлагданхай. Тиимэ онол толгой хүшөөнүүдэй дүрсэ харуулһан дурасхаалта барельефүүд, медальнууд ба монетэнүүдтэ хэрэглэгдэдэг. Харин хуряангы хэмжээень ехэдүүлхэ асуудал тиимэшье орео хэрэг бэшэ.
«Тон хүндэ юумэнь гэхэдэ – бронзые хамгаалан хушалга һэн. Тэрэ сагай ошохо бүри харладаг, ногоордог. Тиимэһээ зорюута потонировко гээшые хэхэ хэрэгтэй байгаа. Бүхы Зүблэлтэ гүрэн соо энэниие шадаха нэгэл мастер байһан, тиимэһээ тэрэ хүниие урижа, тус ажал хэгдэһэн юм», - гэжэ Павел Зильберман хөөрөө һэн.
Ленинэй тархи дээрэ шубууд һуудаггүй гэжэ хэлсэдэг. Этигэнэгүйгта? Тиибэл адаглагты! Хүшөө хэжэ байһан зон энэшье түбэгтэй ушар тухай бодожо үзэһэн, «тархи» эгтээ миин бэшэ, ямар нэгэ һонин онол арга хэрэглэнхэй хаш. Түрүүн һарабшатай малгай (яагаад Ленин малгайгүй байха һэм гэхэшүү) үмдүүлхэеэ һанаһан хүшөөгэй манлайда тоогүй олон нариихан үзүүртэй ута зүүнүүд хадхаатай. Мүнөө ойлгобо гүт, юундэ Ленинэй толгойдо шубуудай һуудаггүйе?
Улаан-Үдын һүлдэ тэмдэг
Арадтаа хүшөөгөө харуулха үдэрэй ерээд байха агшамда 4 парашюдаар оёгдоһон хушалтыень буулган гэһээнь, бүхы талмайгаар ухаа алданги абяан дуулдаа бэлэй.
Тойроод оршоһон Соведүүдай талмайн түхэл шарайда энэ хүшөө үзэгдөөгүй задарюун түхэл, хэмжүүрээрээ тон таараа гэжэ зон тоолодог байна.
Талмайн шэнэ түсэбөөршье тус хүшөөдэ гол һуури үгтэнхэй.
Бүмбэрсэг дээрэ эгээл томо Ленинэй толгойн хүшөө Россин, мүн хари гүрэнэйшье аяншалагшадай һонирхол буурашагүйгөөр татагдажал байдаг. Нёдондо «толгой» хүлеэгдээгүйгөөр Твиттерэй хуудаһанууд соо «дуугаршоо». Танигдаагүй хэншьеб хүшөөгэй нэрэһээ богонихон соносхолнуудые эльгээдэг боложо, интернет соо олон нүхэдтэйшье болоһон байна.
Дүшэ гаран жэлэй саана «Тархиин хажууда золгое»гэжэ нэгэтэ хэлэгдээд, мүнөөшье болотор хотын зоной, республикын, хотын айлшадай дунда тэрэ урилга үгүүлэгдэһэн зандаа. Харин өөрөө хүшөө болон байһан талмайншье хүнүүдэй уулзалгын газар болоод, элдэб гэрэл зураг гү, али видеобуулгалга хэгдэжэ байдаг.
Зүблэлтэ засагые байгуулагшын иимэрхүү дүрсэ дэлхэйдэ үшөө олдохо гэжэ тоологшод сохом лэ эндүүрнэ. Онсолиг Ленинэй хүшөө гансал Улаан-Үдэдэ байдаг. Анханай зүблэлтэ гүрэнэй үргэн ехэ дэбисхэр дээгүүр Владимир Ильич Лениндэ хүшөө табяагүй нэгэшье хото олдохогүй. Агууехэ ударидагшын дүрэ шулуугаар, түмэрөөр тоогүй оло дахин хэгдэһэн байха, зүгөөр Улаан-Үдын хүшөөдэл адли юумэн дэлхэй дээрэ хаанашье үгы. 1971 ондо анхан тодхогдоһоор, тус хүшөө хүнэй досоо элдэб мэдэрэл түрүүлэн, Буряадай түб хотодо бууһан айлшадай гайхал, һонирхол дэгжүүлэн, мартагдашагүй дурасхаал болон үлэдэг даа. Энэ шулуун хүшөөгэй манай хотын һүлдэ болонхойень мүнөө үеын шүүмжэлэгшэдшье тэмдэглэн зүбшөөрдэг.
Хүшөөгэй түүхэһээ
Олдохоёо шухаг хүшөө Ленинэй 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа, түһөө зурагыень архитекторнууд Георгий Васильевич ба Юрий Георгиевич Нероданууд бэелүүлһэн байна. Улаан-Үдэдэ бодхоогдохоһоонь түрүүн, хүшөөгэй эхин хэбынь Париж хотын харалгада табигдаад, Монреальда болоһон бүхэдэлхэйн үзэсхэлэндэ хамагай эрхим үзэмжэ гээд тоологдоһон юм.
Мүнөө байгша хүшөөгэй архитектурна талыень Алексей Николаевич Дужкин болон Павел Григорьевич Зильберман гэгшэд бэлдэжэ хүсэлдүүлбэ. Бүхэдэлхэйн хүдэлмэришэ-ажалшадай ударидагшын 100 жэлэй ойн дурасхаалай хэмжээ ябуулгануудай үедэ эсэгэ хүбүүн Неродануудай хэһэн ажалынь шэлэгдээ. Хотын гол гудамжаһаа үлүү болоһон хүшөөнүүдые зайлуулаад, һүр дарама, томо хэмжүүрэй нэгэл хүшөө табиха шиидхэбэри гараа һэн. Одигитриин һүмэһөө эхилээд, мүнөөнэй Хуралай байшан хүрэтэр урдань байһан гурбан багашаг хүшөөнүүдые абаад, тэдэнэй орондо тус хүшөө табиһан ушар һонирхолтой.
Соведэй талмайда мүнөөнэйнь түхэл олгохын тулада нэгэ һүни соо түрүүнэйнь багахан сэсэрлиг үндэһөөрөө үгы хэгдээ.
Павел Григорьевич Зильберман, Улаан-Үдын архитектурын захиргаанай дарга,1966-2001 онуудһаа хотын ахалагша архитектор, Соведэй талмайе анхан түсэблэжэ бэелүүлһэн хүн хүшөө табилган тухай иигэжэ дурсана:
- Тэрэ хүшөө Мытищи хотын заводто бронзоор шудхагдаа. Түрүүн шалгангаа нэгэ суглуулаад, удаань һөөргэнь хоёр болгон задалаа һэмди – дээдэ ба доодо хубинуудта. Һүүлдэнь түмэр харгын нээмэл вагоноор асаржа, эндээ дахин эблүүлээбди.
Юундэ Ленинэй тархи дээрэ гулабхаанууд һуудаггүйб?
Бүхы Зүблэлтэ гүрэн дотор хэгдэдэг байһан иимэрхүү хүшөөнүүдтэ ороходоо, Ленинэй тус хүшөө урдань үзэгдөөгүй шэнэ онол арга хэрэглэгдэжэ бүтээгдэһэн юм. Ноёдой таһалганууд соогуур заатагүй байдаг Ленинэй тархиин бишыхан дүрсэ 100 дахин ехэ болгогдоо ха юм.
Хүшөөгэй үндэрынь – 7,5 метр, шэгнүүрынь – 42 тонна, добжоониинь – 6,3 метр. Добжоон дээрээ хүшөө урда талаараар тулганхай, нэгэл точко дээрэ мэтэ, юуб гэхэдэ ара талынгаа дороһоо һарюу сабшалгаар хизаарлагданхай. Тиимэ онол толгой хүшөөнүүдэй дүрсэ харуулһан дурасхаалта барельефүүд, медальнууд ба монетэнүүдтэ хэрэглэгдэдэг. Харин хуряангы хэмжээень ехэдүүлхэ асуудал тиимэшье орео хэрэг бэшэ.
«Тон хүндэ юумэнь гэхэдэ – бронзые хамгаалан хушалга һэн. Тэрэ сагай ошохо бүри харладаг, ногоордог. Тиимэһээ зорюута потонировко гээшые хэхэ хэрэгтэй байгаа. Бүхы Зүблэлтэ гүрэн соо энэниие шадаха нэгэл мастер байһан, тиимэһээ тэрэ хүниие урижа, тус ажал хэгдэһэн юм», - гэжэ Павел Зильберман хөөрөө һэн.
Ленинэй тархи дээрэ шубууд һуудаггүй гэжэ хэлсэдэг. Этигэнэгүйгта? Тиибэл адаглагты! Хүшөө хэжэ байһан зон энэшье түбэгтэй ушар тухай бодожо үзэһэн, «тархи» эгтээ миин бэшэ, ямар нэгэ һонин онол арга хэрэглэнхэй хаш. Түрүүн һарабшатай малгай (яагаад Ленин малгайгүй байха һэм гэхэшүү) үмдүүлхэеэ һанаһан хүшөөгэй манлайда тоогүй олон нариихан үзүүртэй ута зүүнүүд хадхаатай. Мүнөө ойлгобо гүт, юундэ Ленинэй толгойдо шубуудай һуудаггүйе?
Улаан-Үдын һүлдэ тэмдэг
Арадтаа хүшөөгөө харуулха үдэрэй ерээд байха агшамда 4 парашюдаар оёгдоһон хушалтыень буулган гэһээнь, бүхы талмайгаар ухаа алданги абяан дуулдаа бэлэй.
Тойроод оршоһон Соведүүдай талмайн түхэл шарайда энэ хүшөө үзэгдөөгүй задарюун түхэл, хэмжүүрээрээ тон таараа гэжэ зон тоолодог байна.
Талмайн шэнэ түсэбөөршье тус хүшөөдэ гол һуури үгтэнхэй.
Бүмбэрсэг дээрэ эгээл томо Ленинэй толгойн хүшөө Россин, мүн хари гүрэнэйшье аяншалагшадай һонирхол буурашагүйгөөр татагдажал байдаг. Нёдондо «толгой» хүлеэгдээгүйгөөр Твиттерэй хуудаһанууд соо «дуугаршоо». Танигдаагүй хэншьеб хүшөөгэй нэрэһээ богонихон соносхолнуудые эльгээдэг боложо, интернет соо олон нүхэдтэйшье болоһон байна.
Дүшэ гаран жэлэй саана «Тархиин хажууда золгое»гэжэ нэгэтэ хэлэгдээд, мүнөөшье болотор хотын зоной, республикын, хотын айлшадай дунда тэрэ урилга үгүүлэгдэһэн зандаа. Харин өөрөө хүшөө болон байһан талмайншье хүнүүдэй уулзалгын газар болоод, элдэб гэрэл зураг гү, али видеобуулгалга хэгдэжэ байдаг.