Ураг түрэлэй холбоо


Гэрэл зураг: toonto.mn

Ураг түрэлөө хэдэн үеэр мэдэхэ хүнүүд мүнөө бидэнэй дунда хэд бэлэй гэжэ үзэбэл, тиимэшье олон байхагүйл даа.
Угай бэшэг данса хүтэлжэ, хойто үеынхидтэ үлөөхэ шухала, гэхэтэй хамта ниигэмэй хүгжэлтые шэнжэлэн шудалха хэрэгтэ тиимэ зүйлнүүд тулгуур баримта болохо, мүн хүнэй оюун ухаае, үндэһэн угсаае усадхажа болодог үйлые шуһаараа ойртохо гэдэг аюулые зайлуулха ушартай юм.

Ураг түрэлэй, уг гарбалай данса бэшэгые наряар хүтэлжэ ябаһан бууралнуудай нэгэнтэй би һаяхан уулзаа бэлэйб. Тэрэ буурални 1912 оной үхэр жэлдэ мүнөөнэй Дунда Губиин аймагай Дэлгэр-Хангайн Ямаагийн Баруун-Цохын буусада түрэһэн Будын Хас-гуай алдартай.

МНР-эй хүниие аргалдаг габьяата эмшэн Б. Хас-гуай хадаа хүн зоной элүүр энхые сахилгада гуша гаран жэлдэ ажаллахадаа, эрдэм мэдэсэеэ, абьяас шадабаряа хүнэй үе мүсые заһан баридаг аргаар эмшэлдэг баряашан байһан.


Б. Хас-гуайн ажал амидарал тухай мүнөө дэлгэрэнгыгээр хөөрэнгүй, буянай үйлэ гэжэ харагдамаар угай бэшэг данса хэр хүтэлжэ ябаһыень уншагшадтаа ойлгуулха гэһэн зорилгомни болоно. Энэм хэн нэгэндэ туһатай байжа магад гэжэ һанагдаа юм.

Б. Хас-гуайда зорижо ерэһэн үнэн ушараа хэлэхэдэм:

— «Заа, хүү минь, хэрэг болодог юм бол, үзэжэ ашагла», — гээд, табан хабтаһан данса, хоёр метр сагаан даабуун (бүд) дээрэ балардаггүй хара бэхээр хэшээнгылэн бэшэжэ хүтэлһэн «Урагай бэшэг» асараад, урдамни табилай...
Б. Хас гуай иигэжэ хөөрэбэ:

— Хүн түрэлтэнэй ниигэмэй нэгэ онсолог зүйл — түрэлэй холбоо юм. Алибаа үндэһэтэн бүхэн ураг түрэлэй талаар тогтоһон нэрэтэй, хүдэлдэг заншалтай байдаг. «Аха дүүгэй холбоотой, алаг бөөрын һэльбээтэй», «Алаг мяханай таһархай, алтан яһанай хэлтэрхэй», — гэжэ бидэ, монголшууд, ураг түрэлөө маша һайн мэдэдэг байһан зомди. Ураг түрэлөө нарин илгажа нэрлэдэг баян хэлэтэй юм.

Би 1963 онһоо хойшо урагай бэшэг дансые хүтэлхэ гэжэ олон зүйл суглуулааб. Юрэнь маша нарин ажал юм. Хамагайнь гол гэхэдэ, ахамадуудай амиды һэрюун үедэнь түрэл садангуудыень нарибшалан бүридхэжэ абахань шухала байдаг юм байна. Тиигээгүй һаа, хойшонхи үеынхид улам мэдэхээ болихо.

Залуу хүнүүд ураг түрэлөө тэрэ бүри зүб нэрлэхые мэдэхэгүй гү, али буруу нэрлэдэгынь олонто байна. Би өөрын суглуулһан баримта ном сударһаа эмхилэн абаһанаа хэлэһүү.

Мүнөөнэй залуушуул хадаа үбгэн аба, хүгшэн (нагаса) эжы, аба, эжы, аха, эгэшэ, дүү гэхэһээ холо хэтэрхэгүй байна. 
Жэшээнь: аша гээшые манай хүбүүнэй, үхинэй хүүгэд гэхэ; зээ гэхые манай аха, эгэшэ, дүүгэй хүүгэд гэхэ; абга аха, абга эгэшэ гэхын орондо абын аха (эгэшэ, дүү) гэхэ; нагаса аха, нагаса эгэшэ гэхын орондо эжын аха (эгэшэ, дүү) гэлдэхэ; үбгэн аба, эмгэн эжыгээ буурай (аба, эжы), хүгшэн (аба, эжы) гэхэ. Тэрээнһээ байтагай 50 хүрөөгүй наһанай эхэнэр эрэ хоёр нэгэ нэгэеэ манай үбгэн, хүгшэн гэхэ зэргээр буруу нэрлэдэгынь арадайнгаа баялиг уламжалалтай илган нэрлэдэг нэрэнүүдые анжараагүйдэ хүрэжэ, тиигээд ураг түрэлөө мартажа болохо юм.

Ураг түрэлые яһан түрэл, шуһан түрэл гэжэ хоёр янзаар хубаадаг. Эсэгын талын түрэлнүүд эсэгын аха, дүү түтимүүдынь яһан түрэл болоно. Эхын талын түрэлнүүд, аха, дүү шуһан түрэл гээшэ. Ураг түрэлэй дээдэ үень өөрһөөмнай дээшэ табадахи үе гэхэ гү, али үндэр үбгэнэй үе юм. Доодо үень хадаа өөрһөөмнай табадахи үе гэхэ гү, али жэхын үе болоно. Тиигээд лэ өөрһөө дээшэ ба доошо табан-табан үеые ойро гэхэ гү, али сунжараагүй үе гэдэг. Тэдээнһээ саашанхи зургаан-долоон болоод ерэхэлээрээ аглаг гэхэ гү, али сунжарһан үе гэдэг.

Үшөө нэгэ анхарха зүйл гэхэдэ, эсэгын ба эхын талын түрэлнүүд өөр өөрын нэрэтэй байдаг.

ЭСЭГЫН ТАЛА

Үндэр үбгэн — хулинсаг үбгэнэй эсэгэ.
Хулинсаг үбгэн — элинсэг үбгэнэй эсэгэ.
Элинсэг үбгэн — үбгэн эсэгын эсэгэ.
Үбгэн эсэгэ — эсэгын эсэгэ.
Эсэгэ — өөрын түрэһэн аба.

Би — өөрын бэе
Нуган хүбүүн — өөрын түрэһэн хүбүүн.
Аша — хүбүүнэй түрэһэн үхибүүд (Хүбүүнэй аба эжыдэ аша, мүн түрэһэн ахын гү, али эрэгтэй дүүгэй хүүгэд тэрэ хүнэй аха дүүнэртэ аша болоно).
Жэшэ — ашын үхибүүн.
Гуша — жэшын үхибүүн.
Жэхэ (дүшэ) — гушын үхибүүн.

Абга аха — эсэгын түрэһэн аха гү, али дүү хүбүүн.
Абга эгэшэ — эсэгын түрэһэн эгэшэ гү, али дүү басаган.
Үеэлэ — абгын, абга эгэшын үхибүүн.
Хаяала — абга ахын аша.

ЭХЫН ТАЛА

Үндэр эмгэн — хулинсаг эмгэнэй эхэ.
Хулинсаг эмгэн — элинсэг эмгэнэй эхэ.
Элинсэг эмгэн — эмгэн (нагаса) эхын эхэ.
Эмгэн (нагаса) эхэ — эхын эхэ.
Эхэ — түрэһэн эжы.
Би — өөрын бэе.
Нуган үхин — түрэһэн басаган.
Зээ — түрэһэн басаганай үхибүүд (Аба, эжыдэнь зээ гэгдэнэ. Мүн түрэһэн эгэшэ ба эмэгтэй дүүгэй хүүгэд нагаса аха, эгэшэнэртээ зээ болоно).
Бүлэ зээ — зээгэй үхибүүд.
Зээнсэр — зээгэй, бүлэ зээгэй үхибүүд.
Бүлэнсэр — зээнсэрэй үхибүүд.
Нагаса аха — эхын түрэһэн аха гү, али дүү хүбүүн.
Нагаса эгэшэ — эхын түрэһэн эгэшэ гү, али эмэгтэй дүү.
Нагаса эсэгэ — эхын эсэгэ.

УРАГ, ХАМААТАН САДАН

Аха — нэгэ эхэ, эсэгын үхибүүд аха хүбүүгээ иигэжэ нэрлэнэ; ахамадаа, саданарай аха хүниие хэлэнэ.
Эгэшэ — нэгэ эхэ, эсэгын үхибүүд эгэшэ басагаяа иигэжэ нэрлэнэ; саданарай эгэшэ хүн.
Дүү — нэгэ эхэ, эсэгын үхибүүд дүү хүбүүгээ, дүү басагаяа иигэжэ нэрлэнэ.
Бүлэ — түрэһэн эгэшэ дүүнэрэй үхибүүд хоорондоо бүлэнэр боложо, бэе бэеэ бүлэ аха, бүлэ эгэшэ, бүлэ дүү гэнэ.
Бүлэмсэг — бүлэнэрһөө гараһан үхибүүд хоорондоо бүлэмсэгүүд болодог.
Хойто эсэгэ — түрэһэн эсэгын удаа эхэтэй һууһан хүн.
Хойто эхэ — түрэһэн эхын удаа эсэгэтэй һууһан эхэнэр.
Бэргэн — ахынь һамган дүүнэртэнь иигэжэ нэрлэгдэнэ.
Хүрьгэн хүбүүн — нуган үхинэйнгөө нүхэрые эхэ эсэгэнь иигэжэ нэрлэнэ.
Бэри — нуган хүбүүнэйнгээ нүхэрые эсэгэ эхэнь иигэжэ нэрлэнэ.
Хуряахай (хуриахай) — эгэшынгээ нүхэрые дүүнэрынь иигэжэ нэрлэдэг.
Дүү хүрьгэн — үхин дүүгэй нүхэр.
Дүү бэри — дүү хүбүүнэй нүхэр.
Хүр дүү — һамганайнгаа дүүнэрые иигэжэ нэрлэхэ.
База — эгэшэ дүү хоёртой һууһан хоёр хүрьгэд бэе бэеэ иигэжэ нэрлэдэг.
Абиһан, ажан — аха дүү хоёртой һууһан бэринэр бэе бэеэ иигэжэ нэрлэхэ ёһотой.
Худа, худагы — хүбүүнэй, басаганай (хүрьгэнэй, бэриин) эхэ эсэгэнэр хоорондоо бэе бэеэ иигэжэ нэрлэлсэнэ.
Хадам эхэ, эсэгэ — үбгэн һамган хоёр бологшодто бэе бэеынь эхэ, эсэгэ.
Хадам аха, эгэшэ — нүхэрэйнь аха, эгэшэ.
Түрхэм — хадамда гараһан басаганай эсэгын талынхид.
Удам — нэгэ обогой (отогой) хүнүүд.
Эльгэн удам — нэгэ эхэ эсэгын түрэлэй хүнүүд. Ураг түрэлэй хубида нилээд холо хүнүүдые хамаатан садан гэдэг байна.

«Ураг түрэлөө мэдэхэгүй һаа, дүүтэеэ гэрлэжэ болохо, уладайнгаа түүхые мэдэхэгүй һаа, урбагша болохо», — гэжэ манай арад түмэн хэлсэдэг гээшэ. Энэ үгын үнэ сэнгые олондо ойлгуулха гээшэ зүйтэй.