Түрэл ба түрэлнүүд


Гэрэл зураг: xeniosworld.com

Урзанда һэн, зун байгаа. Ага һууринда нэгэ айлда хүнэй захяа хүргэжэ ошобоб. Ошоходом, таба-зургаатай хүбүүниинь нааданхайнуудаа дэлгэнхэй, һахы һалаг наадажа байба. Тэрэ хүбүүнһээ: «Аба, эжышни бии гү?» — гэжэ һурахадамни, намайе ехэ һониноор хараад, абяагүй байба гээш" Тиихэдэнь ородоор: «Папа, мама дома?» — гэжэ һурахадам, «Дома, дома»,— гэжэ харюусаа һэн. Гэртэнь орожо, аба, эжытэйнь уулзажа, хүнэй захил хэлээд, юу хээ хөөрэлдэһөөр байтарнай, газаа хүнгэн машина ерэжэ тогтобо хэбэртэй. Хүбүүн гүйжэ ороод: «Кункурские дед, баба приехали на машине!» — гэжэ дуулгаад, һөөргөө гүйжэ гараа һэн. Тиихэдэнь энэ хүбүүнэй нагаса абатан ерэбэ ха юм гэжэ ойлгожо һуубаб. Тиин тэдэшье гэртэ орожо, мэндэшэлэлдээд, һонин һорьмойгоо хөөрэлдэжэ эхилээ һэмди. Тэрэ хүбүүмнай абадаа хандан асууба: «Урда-Агинские дед, баба когда приедут?». Тиихэдэнь абань харюусаба: «Приедут, когда праздник будет». Тиихэдээ энэ хүбүүнэй хүгшэн абатан Урда-Агада байдаг ха юм гэжэ ойлгожо һуугааб. Энэ хүбүүмнай буряадаар дуугаржа шадахагүй, «нагаса аба», «эжы», «хүгшэн аба», «эжы» гэжэ буряадаар хэлэжэшье, хүгшэн абанар, эжынэрэй хэд байһаниие мэдэхэгүйгөөр үндыжэ байна ха юм.

Баһа нэгэ иимэ ушартай дайралдаһан хүмби. Хоёр залуу эхэнэр хоорондоо хөөрэлдэхэ зуураа, тэдэ олон зоной дунда үбдэгөө сохижо байжа, шангаар энеэлдэбэ гээшэ. Тиихэдэнь дүтэхэн байһан наһатайшаг эхэнэр байжа ядан: "Та хоёр абиһаалингууд юугээ хөөрэлдөөд, иимэ ехээр хүхилдэнэт даа? Энеэдэн һуралантай, ханяадан һуралангүй гэһэн юм»,— гэхэдэнь, тэдэнэр: «Юун гэнэт даа, һаа... һаа... Абиһаалингууд гэнэ гүт даа, тэрэтнай юун гэһэн үгэ юм? Һаа... Абиһаалин... Яашаһан муухай үгэ гээшэб!» — гэжэ байжа энеэлдээ бэлэй.

Тиигэжэ байжа энеэлдэхэдэнь, тэрэ эхэнэр:

"Та хоёр аха, дүүгэй һамгад гээшэ бэд та, тиимэ хадатнай абиһаалингууд гээлби даа.

Муу муухайгаар нэрлээб гэжэ һананагүйб. Энэ багшаһаа һурая даа",—
 гээд намда хандаба. Тиихэдэнь: "Энэ үгэтнай муу муухай үгэ бэшэ, буряад зоной бии болохоһоо үндэһэтэй юм бэшэ гү, аба, абга гэһэн үндэһэтэй үгэ юумэл даа, аха дүү хоёрто абхуулһан хадатнай, тиигэжэ нэрлээ гээшэ",— гэхэдэмни, хултагашалдан бодоод, абяагүйнүүд ошоо һэн.

Энэ болоһон ушарнуудһаа дүн гаргахада, энэ үеымнай хүүгэдһээ байтагай хорёод-гушаадтай залуушуулнай түрэл гаралаа хэн гэжэ нэрлэдэгбибди гэжэ хүсэд һайнаар мэдэхэгүй жэшээтэй байна. Тиимэһээ өөрынгөө мэдэхэ зэргээр энэ тэрэ түрэлөө юрэнхылэн хэн гэжэ нэрлэдэг юм гэжэ элишэлхэ хүсэлэнтэйлби даа.

Нэгэ хүбүүе гол нюур болгоод хөөрэе даа:

түрэһэн эсэгэнь — аба, эхэнь — эжы, абынь эсэгэ — үбгэн аба, абынь эхэ — хүгшэн эжы, эжынь аха, дүүнэр булта нагасанарынь болоно.

Энэ хүбүүмнай үбгэн аба, эжынгээ ашань гээшэ, харин энэ хүбүүнэймнай хүүгэд — гушанар, саашаа — дүшэнэр гэгдэхэ.

Эжынь аба — нагаса аба, эжынь эхэ — нагаса эжы.

Энэ хүбүүмнай нагаса аба, эжынгээ зээнь гээшэ, энэ хүбүүнэймнай үхибүүд тэдэнэй зээнэрынь болохо. Урдань нагасын тэнгэри дээгүүр гэжэ түрэ хуримай болоходо, тон түрүүн уряал айладхаха, түрэ хуримай газарта дүхэригэй түрүү һуурида һуулгажа, түрүүшын дээжэ сай аягалдаг байгаа.

Аха дүү хүбүүдэй үри хүүгэд үеэлэнэр, эгэшэ дүү басагадай гаргаһан үхибүүд — бүлэнэр болохо.

Хүгшэн абын аха дүү эрэшүүл — абганар болоно, абганарай хүүгэд — ахай, абгайнар боложо, түрэлөө мэдэлсэдэг юм. Абгайн үбгэн — хуряахай, басаганай үбгэн — хүрьгэн гэгдэдэг, дүү хүбүүнэй һамган — бэри болоно. Эгэшэ дүү хоёрые абаһан бүһэтэн — базанар гээшэ, аха дүү бүһэтэнэй һамгад — абиһаалингууд гэгдэдэг.

Ахаяа ахай, эгэшэеэ абгай гэхэһээ гадна, олон аханартай байбал,

тон ехэ ахаяа — ахай, удаадахииень — дундахай (дунда ахай), багыень — баханхай (баахан ахай) гэдэг байгаа.

Мүнөө энэ үедэ иигэжэ нэрлэхэеэ болёо юм гү — дуулдадаггүй.

Тиин нэгэ иимэ ушартай дайралдаһан байнаб. Хори гаратай басаган ахадаа иигэжэ хандаа һэн: "Цэрэнхай, намда зуун түхэриг урьһалжархииш даа, пальто абахаяа һанааб«,— гэбэ гээшэ, теэд «ши» гэжэ хандаһан ахань гуша гараһан хүн байба. Урдань үниндөө аха, эгэшэнэрээшье, өөрһөө дээшэ наһатай аха зониие «Та» гэдэг байгаал даа, энэнь ехэ хүндэлэлгэ гээшэ һэн. Мүнөө аха, эгэшэеэ «ши» гэхэһээ байха, түрэһэн эсэгэ, эхэеэ «ши» гээд ябадаг болошоо ха юм даа. Дуулажа байхада, шэхэндэ ехэл хажар байдаг юм. Мүн нютаг, хотон соогоо аха заха, хүндэтэй үбгэ наһан уладаа ахай, абгай, баабай, хээтэй гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг гээшэ һэн.

Хүбүү басагаяа айл болгоһон хүнүүднай худа, худагы болодог.

Басагаяа хүргэжэ ерэһэн зониие урагууд гэжэ хүндэтэйгөөр нэрлэдэг гээшэ.

Тиин түрэл гарал тухай арад зоной дунда оньһон, хошон зугаа үгэнүүд бии болоһон байдаг. Нэгэ хэдые жэшээ болгон дурдая даа:

Түрэл зоной түһөө нэгэн,
Нютаг зоной үгэ нэгэн.

Төөрижэ ябаһаар, түрэлөө олохо,
Зобожо ябаһаар, золоо олохо.

Түрэл һайнтай, муутай,
Түлеэн үмхитэй, ульһатай.

Түрэлэй һайн наашаа гэхэ,
Түрэлэй муу саашаа гэхэ.

Хүбүүтэ хүн бэридээ үргүүлхэ,
Басагата хүн хүрьгэндөө үргүүлхэ.

Түгэншэлхэдөө түрэлөө мэдэхэ,
Үншэрхэдөө үриеэ бэдэрхэ.

Худа урагай холонь дээрэ,
Уһа түлеэнэй ойронь дээрэ.

Хүндэтэ түрэлхид, хүүгэд залуушуулдаа энэ тэрэмнай манай абаараа, эжыгээрээ тиимэ түрэлхид гээшэ гэжэ ойлгуулха тон шухала байна.

Мүн түрэлхид хүүгэдээ хара багаһаань нюураарнь танилсуулжа, нүхэсүүлжэ һургаха ёһотой, ехэ болоод ябахадаа, бэе бэеэ орхилсохогүй, туһалалсажа, айлшалалсажа ажаһууха болоно бшуу.

Һүүлэй жэлнүүдтэ нютаг нютагта багшанар һурагшадтаяа хамта нютагайнгаа түүхын, уг гарбалай бэшэгүүдые суглуулжа, наһатай зонһоо һуража, угай бэшэгүүдые буулгаһан байна. Зарим бүлынхид нютагайнгаа зоной угай бэшэгые ханамжатайгаар анханһаа абажа ябаһан, саашань үргэлжэлүүлжэ, тэрээн соогоо шэнэ үеын зониие оруулан бэшэжэл байдаг. Жэшээлэн хэлэбэл, Ага һуурин дээрэ һуудаг Самбуугай Һасаран энэ ажалые үргэнөөр ябуулна.

Уг удамай удха шанарые зүб ойлгоһон ушарһааш юм гү, али хүшэр сагай хашагдал үгырэл зоболонгуудһааш юм гү,

һүүлэй үедэ эдэбхитэй һүбэлгэн залуушуул нютагайнгаа үбгэдэй угай бэшэгһээ өөрынгөө угай һалаануудые буулгажа абаад, үхибүүн бүхэнөө тусхай бүринь угай һалаа харуулһан альбом, журнал гэхэ гү, али угай бэшэг саашадаа абажа ябахыень бэлдэнэ.

Тэдэнэй заримуудынь уран гоёор зуража, шэмэглэжэ хэгдэһэн байхыень хаа-яа харанабди. Энэмнай ехэл һайшаалтай ба холын хараатай ажал болоно.

Энээниие дэмжэжэ, тогтомол заншал болгохо хэрэгтэй. Альбомдоо халааһа (хармаан) хээд, угайнгаа солото ба суута хүнүүд тухай газетэ, журнал, номдо гараһан материалнуудые хэхэдэнь бүришье һонин.❚