Арбаад жэл тухай болобо, нэгэ һургуулиин 10-дахи класс дүүргээшэдтэ аттестат үгэлгэн болобо. Арбан жэл соо Мария гэжэ нэрэтэй нэгэ басаганайнгаа түрэһэнэйнь үнэмшэлгэ үзэн гэхэдэ, Долгор гэжэ нэрэтэй байха бэлэйш. Комсомолойншье биледтэ Мария гээд байба. Али нэрэнь зүб юм гэжэ эхэ эсэгэһээнь һурахада, Долгор гэжэ нэрэтэй юм һэн, теэд һургуулида ороходонь багшань Мария гэжэ нэрэтэй болобош гэһэн юм гэбэ. Басаганиинь хэлэхэдээ ёһото нэрэм Мария юм, тиигээд бэшыт гэбэ. Теэд анха дансада хадагдаһан Долгор гэжэ нэрээрэнь бэшэжэ үгтөө бэлэй.
Энэ ушар дээрэһээ һанаа абаад, нэгэдэхи классайнгаа шабинарай нэрэнүүдые шалган гэхэдэм, эдэнэй анха һургуулида ерэхэдэнь, багшань нэрэнүүдынь барагсаан һэлгүүлжэрхиһэн байба: Долгорһаань Дуся, Намсалмааһаань Надя, Базарһаань Вася, Раднаһаань Роман гэхэ мэтээр.
1955 ондо залуухан багша Дулмажаб намда орожо ерээд, иигэжэ хэлэбэ: «Намда хүн мүнгэ үгэхэ аад, почтоор эльгээхэдээ нэрыем Евдокия гээд бэшэжэрхёо. Улаан-Үдэдэ һуража байхадаа, тиимэ нэрэтэй болошоһон хүм. Почтынхид паспортым хараад, Дулмажаб гэжэ байхадань, мүнгым үгэнэгүй. Справка бэшэжэ үгыт». «Ши хэдэн жэл соо намда һуража ябахадаа Дулмажаб лэ һэмнайш. Энэш Евдокия гэжэ басаганда ерэһэн мүнгэн ха юм. Би юун гэһэн справка үгэхэ хүн биб?» — гээһэм. Тэрэ басагам мүнгэ эльгээһэн хүндөө бэшэг эльгээжэ, тэрэнь нэрынь Дулмажаб гэжэ бэшэхэдэнь, мүнгөө абаа бэлэй.
Энэ мэтээр нэрэеэ хубилгаха ушарнууд дүүрэн болошоо. Дуулахадаа, үхибүүд «буряад нэрэш хэн бэ, ород нэрэш хэн бэ», гэлдэжэ байха юм. Хүнэй ородшье, буряадшье, ямаршье нэрэтэй байхадань, хэн хүшээлхэнь даа, зүгөөр лэ хүн гээшэ нэгэ лэ нэрэтэй байха ёһотой гэжэ һанагдана. Бүри урда сагта Байгалай хойто бэеын буряадые ородой миссионернүүд хүсөөрөө баряад, хэрээһэ зүүлгэдэг байгаа һааб даа. Ород нэрэ үгөөд орхиходонь, буряадууд үндэһэн яһанайнгаа гурим журамаа, нэрэ сулаяа алдахагүй гэжэ оролдодог аад, анханайнгаа буряад нэрээрээл нэрэлэлсээд ябадаг байгаа. Иимэ ушар дээрэһээ ород буряад хоёр нэрэтэй байдаг һэн. Энэ хадаа шанха ондоо ушартай гээшэ ааб даа. Энээнһээ гадна хори буряад зондо ёһото нэрэ, эрхэ гү шоодбори нэрэ гээд хоёр нэрэтэй зон олон байдаг. Наһаараал Боро-хүбүүн, Сагаан-хүбүүн гэжэ нэрэтэйнүүд ябаһан аад, дансадаа Жүгдэр, Бадма гэхэ мэтэ нэрэтэйнүүд байха юм. Зарим хүнэй ёһото, дансынь нэрые хүн мэдэдэггүй, Базар, Бато гээшэнүүдые Бүмбүүдэй, Морхоо гээд лэ ябадаг һэн. Нэгэ Бардам баян батрак хүбүүгээ доромжолжо Пирдаахай гэжэ нэрлэжэрхиһэниинь, тэрэнь наһаараа Пирдаахай гээд ябагша һэн. Хүниие доромжолжо нэрлэхэ ушарнууд мүнөө үгы болоо, зүгөөр эрхэ нэрэ үгэдэг байна.
Хүн бүхэн гансал нэрэтэй байха ёһотойл даа. Хэрбэеэ ямар бэ даа шалтагаанаар нэрэеэ хубилгаха хэрэг гараа һаань, хуулиин орондо хандажа хубилгаад, газетэдэ тунхагладаг ёһотой бэл даа.
Буддын шажанай дэлгэрхэһээ урагша буряадууд тон өөрынгөө үндэһэн хэлэнэй нэрэнүүдтэй байгаа. Эдэ нэрэнүүд соонь элдэб ан гүрөөл болоод малнуудай нэрэнүүд: Буха, Тэхэ, Хуса, Азарга, Хуриган, Эшэгэн, Шоно, Арсалан, Барас гэхэ мэтэ; үнэтэ шулуун ба хатуу эдэй нэрэнүүд: Шулуун, Уюун, Эрдэни, Хуба, Шүрэ, Болод (Булад), Түмэр; тэнгэриин одонуудай нэрэ: Солбон, Наран, Саран, Одон; хүнэй заяан хубиин үндэһэнһээ гараһан, абстрактна юумэ харуулһан нэрэнүүд: Мүнхэ, Бата, Баатар, Түмэн, Жаргал, Баяр, Амгалан, Тунгалан, Эрхэтэ, Зоригто, Үлзытэ гэхэ мэтэ. Хүүгэдээ тогтоожо ядаһан зон үхэлэй эзэнһээ далдалба гээшэбди гэжэ, элдэб муухай нэрэнүүдые үгэжэрхидэг байгаа: Бааһата, Шээрэн гэхэ мэтэ. Мүн иимэ шалтагаанаар Энэбэшэ, Адлибишэ гэһэн нэрэнүүдыешье үгэдэг һэн.
Үндэһэн буряадшье, түбэд, санскритшье һайн һайхан нэрэнүүд захагүй олон. Эдээн сооһоо али нэгыень шэлэжэ нэрэ хээд ябаһан аад, гэнтэ тэрээндээ дурагүй болоод, нэгэ һаа тэрэнээ хубилгажа, ородой, баруун Европынхидэй нэрэтэй адлидхажа оролдохо: Чимыд гэжэ нэрэеэ Чимитта, Оюун гэжэ нэрэеэ Оюуна гү Аюуна болгоод ябахань гайхалтай.
Хэдэн жэл болобо, «Агын Үнэн» газетэдэ нэгэ нүхэр бэшэхэдээ, зарим нэрэнүүднай хари хүнэй хэлэхэдэ орёо байна, тиимэ хадань хэлэхэдэ бэлэн нэрэнүүдые үгэхэ ёһотой гээ һэн. Иимэ һанамжые буруу гэжэ һананаб. Өөрын хэлэтэй, хэр угһаа хойшо тусгаар арад гэжэ байһан аад, үхибүүдтээ нэрэ үгэхэдөө, ондоо хэлэтэнэй нэрэлхэдэ ямар байха ааб гэжэ хараад абаха ёһотой болоо һаа, бидэ буряадбди гэжэ хэлэхэһэнэйшье хэрэггүй болохо юм бэшэ гү даа. Харин хоёр нэрэ үгэдэггүй һаа, дээрэ бэшэ аа гү гэжэ һанахаар болодог. Ажаглажа ябахада Цырен-Даши Жамбал-Доржиевич Дугар-Жапов гэхэ мэтэ нэрэнүүд байдаг. Даншье ута шэнги байдаг.
Буряад зон аад хүүгэдтээ ород нэрэ үгэнэ гэжэ дураа гутадаг хүнүүд байдаг. Дэмы дураа гутана бэшэ гү даа: түбэд, санскрит — хари уласай нэрэнүүдтэй ябанал ха юм бибди даа.
Бүхы дэлхэй дээрэхи ехэ арадууд тогтомол фамилитай байдаг. Фамили болбол үеын үедэ уг дамжаад ябана. Иимэ байхадаа, нэгэ угтай унгитай хүн зон хэдышье олон боложо үдөө һаа, түрэл гаралаа мэдэлсэнэ ха юм. Буряад зоной урда сагта буруугай бэлшээриһээ сааша гараагүй, боро гүбөө дабаагүй, буса арад зоноор холисолдохо, харилсаханьшье хомор байхада, фамили гэжэ ехэ хэрэгтэй болодоггүй һэн. Тиигээшье һаа, жэшээнь, Бардам гэжэ хүнэй аша үринэр үдэжэ олон болошоод байхадань, хамаг зон тэдэниие хэдэн үе соо бүгэдэн дээрэнь Бардамтан гэжэ гү Бардамууд гэжэ нэрэлдэг һэн. Зүгөөр энэ обогынь данса дээрэ харагдадаггүй байгаа. Тэрэнэй хүбүүн, тэрэнэй басаган гэдэг ёһоороо, эсэгынгээ нэрэ дээрэ буряад хэлэндэхи хамаанай залгалта -АЙ, -ИИН гэһэнтэй адли удхатай ородой -ОВ, -ЕВ һүүлнүүдые нэмэжэ фамили болгоод ябаабди. Тиигэһээр байтар зарим буряаднай хасагай албанда ябадаг болоһонһоо хойшо тогтомол фамилитай болоо һэн. Эдэнээ дагуураад эдэнтэй ойро һуудаг сэрэгэй албагүй зарим отог зомнай мүн лэ фамилитай болошоһон байгаа хаш даа. Иимэ ушар дээрэһээ Сэлэнгын баруун бэеын болоод Түнхэнэй буряадууднай хэдэн үеһөө хойшо фамилитай болонхой гээшэ. Тиихэдэ хори угсаагай буряадай (мүнөө Мухар Шэбэр, Загарай, Хори, Ярууна аймагуудайхид, Шэтын областиинхид олонхинь мүнөөшье хүрэтэр тогтомол фамилитай боложо жигдэрээдүй.
Эсэгынгээ нэрээр фамили хээд ябахадаа, нэгэ үе болоод лэ тэрэнээ һэлгэхэ ёһотой болоно бшуу даа. Энэнь ехэ таарамжагүй. Ямаршье яһанай зон тогтомол фамилитай болоходоо, агта мориной дүрөөдэ хүрэхэ, атан тэмээнэй бүхэндэ хүрэхэ шадалтай болоһон, гражданска болбосоролтой болоһоноо харуулдаг ушартай. Иимэ дээрэһээ буряад зон хүдэлхэгүй, тогтомол фамилитай болохоороол болоо гэжэ һанагдана.
Зарим залуушуул фамилияа һэлгэжэрхидэг. Бадмаев ябатараа Базаров болошохо юм. Хуулиин ёһоор хадаа, хүн гээшэ 18 хүрэһэн хойноо һэлгэхэ эрхэтэй болодог ха юм.
Зарим үбгэнгүй эхэнэрнүүд үхибүүгээ ЗАГС-да бэшүүлхэдээ өөрынгөө нэрээр фамилиинь хээд бэшүүлдэг болоо. Иимэ дээрэһээ Цындымеев, Бутитов, Долгоров, Дулмаев гэхэ мэтын фамилинууд дайралдадаг болоо. Эхэнэр зон эрэгтээшүүлтэй адли эрхэтэй болоо юм ааб даа. Тиимэшье һаань бүхы дэлхэйн зон барагсаан эсэгынгээ лэ нэрые даагаад ябадаг ха юм. Тэрээнһээ гадна СССР-эй Верховно соведай Указай ёһоор хадаа үбгэгүй эхэнэрэй хүүгэдынь эхынгээ фамиляар байха ёһотой байна бшуу. Эсэгынгээ нэрын хойто тээ ородой -ов, -ев һүүлнүүдые нэмээд Базаров, Батуев гээд ябанабди. Энээнэй буруу юумэниинь үгы.
Октябриин революциһээ хойшо Ага, Хори, Баргажан буряадай интеллигенци эсэгынгээ нэрэ дээрэ хуушан монгол бэшэгэй дүримэй залгалтануудые нэмээд Балдано, Бадмаин гээд ябадаг болоо һэн. Зариманиинь таарамжагүйшэг шэнги байдаг һэн. Хүн бүхэн заяатай, гоё байһай гэжэ һанадаг юм аабза. Нэгэл тогтоһон хадаа үеын үедэ, бэеын бэедэ ябаха хадань бодожо үзэлтэй. Хэрбэеэ буряад залгалта хээ һаа ямарые хэлтэйб? Минии һанахада, -иин, -ыйн гэжэ залгалта заһал оруулдаг. Энэ гансал минии һанамжа. Хүн энээниие заабол дүүргэлтэ болгохо уялгатай бэшэ. Энээн тухай зүбшэлдээд үзөө һаа ямар юм. Зарим фамилинуудай үндэһэндэнь юундэ хубилалта хэнэ бибди? Бато — Батуев, Шагдар — Шагдуров, Дамба — Дамбуев? Бадмуев, Базуров гэнэгүй ха юм бибди.
СССР-тэхи славянгууд фамилиһаа гадна отчествотой байдаг. Энэнь хадаа эсэгынь нэрэ. Дашарамдуулан хэлэхэдэ, отчество гээшэ ехэл аятай юм нэгэн талаһаа хүнэй нэрые улам тододхожо үгэнэ, нүгөө талаһаа хүниие хүндэлэжэ хэлэхэдэ зохид арга болоно. Теэд иигэжэ хандахадаа, ехэнхидээ дээшээ, танил, сэдьхэлдээ һайнаар һанагдаха хүндэ ханданабди. Танигдаагүй хүн һаань «үбгэн, үбгэжөөл» гэнтүү байдаг. Теэд аймагай түрүүлэгшэ, доктор, багшада орожо ерээд, «ахай», «үбгэжөөл» гэжэ байхагүй ха юм бибди даа. Тииһээ тиитэрээ эдэнь һураггүй дүү хүн байгаашье һаань, отчествотойнь хэлэжэ хандахадаа хүндэлнэ гээшээ аабзабди даа. Бадма-ахай гэхэдэ ямаршьегүй һайн хүндэлэлгэл даа, зүгөөр Бадма Будаевич гэхэдэ культурна шүү шэнги байдаг. Мүнөө сагта ород зоной эсэгынь нэрэ дээрэ «ович, евич, овна, евна» залгалтануудые нэмэхэдэ отчество болоно ааб даа. Ород зон отчествотой болоһоор, үни заяан болоо. Түрүүшын үедэ ганса лэ хаан болоод, князьнууд, элдэб «сагаан яһатан» лэ отчествотой байха эрхэтэй, юрын зон эрхэгүй болоо һэн. 1-дүүгээр Пётр хаанай үедэ отчество нэрлүүлхэ эрхые хайра хэргэм болгон хүндэ үгэдэг болоод, 2-дугаар Екатерина хаанай үедэ хайра хэргэмһээ гадна 1-5-дахи классай зондо отчествотой байха эрхэ үгтэжэ, хуули гаргагдаһан байгаа, бэшэ зониие отчествогүй байхаар хэлэгдээ.
Һүүлэй үедэ хори угсаатан дотор, илангаяа агынхид соо, эсэгынгээ нэрээр фамили хээд, үбгэ эсэгынгээ нэрээр отчество хээд ябадаг олон. Энэнь гурим ёһодошье, хуули закондошье таарахагүй хэрэг болоно. Ганса фамилиншье бэшэ, отчествоньшье эхынь нэрээр ябадаг ушарнууд үзэгдэдэг болоо: Бутид Долгоровна Долгорова гэхэ мэтэ. Ородто һаа Елизавета Екатериновна Екатеринова гэһэн шэнги болонол даа.
Нэрэ, отчество, фамилиин ябадалые эмхидхэхэ, гуримтай болгохо саг болоо. Эсэстэнь хэлэхэдэ, манай эрдэмтэд элдэб нэрэнүүдэй суглуулбариие тайлбаритайгаар зохёожо гаргаа һаань, угтаашье үлүү бэшэ һэн ха даа.