Драмын зүжэгшэн, дуушан Чимит Дондоков

Буряад драмын театрай залуу зүжэгшэн, дуушан, Буряад Уласай габьяата артист (2024), Буряад Уласай соёлой яаманай (2014), Буряад республикын засаг түрын (2017) Хүндэлэй грамотануудаар шагнагдаһан Чимит Дашицыренович Дондоков тиимэл аза талаантанай нэгэн.

Уг гарбал, унаган тоонто

Сэнхирхэн Яруунын баруун заха, урданай домогтой Үльдэргэ нютагта хабагай галзууд угай түмэршэ дархан Занданай Дондогтон Эреэн Буурал баабай гэжэ тахилгатай эгсэ хадын хаяада ажаһуудаг һэн. Энэ хадынгаа оройдо субарга бодхоожо, дайн сэрэгтэ ябадаг хүбүүдые харалсадаг арсалан тархита Сэндэмэ бурханиие мунхандаа тахиһыень мүнөөшье мүргэлшэд субадаг. Угай эсэгын захяагаар обоогоо Сагаалганай ба зунай эхин һарын 15-да, Доншод хуралай үеэр тахидаг заншалтай.

Дондог дарханай удам Дашицырен Цымпилович ба Цыпилма Дашидоржиевна Дондоковтоной үнэр бүлэдэ гал хөөргын эзэн одхон (отчигин) хүбүүн Чимит түрэжэ, гэртэхинээ баясуулһан. Ехэ ахайнарынь Аюр Агваан эхирнүүд, жаа ахайнь Дугарцырен гээд 3 аханарынь һайса хүтэлһэн аабза. Чимит хүбүүн багаһаа абадаал адли хошонгууша хүхюун, тоомгүйхэншье, харин эжыгээ һажаажа хүгжэм дуунда һэдэбтэйхэн үндыһэн. «Эсэгын талаһаа — яһан, эхын талаһаа — бэлиг» гэдэг үгэ холуур ошоогүй.


Сэсэн һонор үбгэн абань, ажалай, дайнай ветеран Сэмпил Зандановичай мэдэхэгүй юумэ хомор, урайни сагай түүхэ домог удхалжа, аша зээнэрэйнгээ ухаан бодол соо мүр сараа үлээһэн лэ байха. Тоһон гартай, налгай зантай Чимит-Ханда Ачитуевна хүгшэн эжынь Сэсэгма, Дугарма, Цырендаша, Дашацырен, Дашанима, Жаргал хүүгэдээ зондоо зохид ябахаар үндылгэһэн. Нагасын тэнгэри үндэр гэжэ «Коммунизм» колхозоо үргэлсэһэн нэтэрүү ажалша инженер-механик Дашидоржо Дугданович ба нарин тоосогшо Цыбикмид Обошеевна нагаса аба эжынь Цыпилма, Люда, Женя, Наташа 4 басагадтаа сэхэ сэбэрээр, олоной туһада оролдожо ябахыень зааһан. Хоёр талаһаа хүмүүжүүлгээр ядаагүй үри бэе, уг удамынь элинсэг хулинсагайнгаа ёһо гуримые уламжалан сахидагынь элитэ. Үльдэргынгээ дунда һургуулиин эхин класста ороходонь, Гэсэриадын хатан дангинын мүрысөөндэ Гран-при абаһан Людмила Николаевна Дугарова багша угтаһан. Ураар хэлэхэ, уншаха дадалынь эхин һургуулиһаашье байжа болохо. Тиимэһээ сэдьхэлэйнгээ багажа баялигые ерээдүйн артист эдир наһанһаа нөөсэлжэ эхилһэн гэбэл алдуугүй хаш даа.

«Төөриһөөр түрэлөө олобо...»

Дондоков Чимит өөрынгөө һанаанда таарама зүргые гансата олоогүй. Тэрэ 2004 ондо Үльдэргынгээ дунда һургуули дүүргэһэнэй удаа гэртэхинэйнгээ дурадхалаар БГСХА-да, түмэр замай тусхайта һургуулидашье орожо һураад үзөө, теэд алинииншье дурыень татаагүй. Чимит досоогоо һэмээхэн дуу хүгжэмэй һургуулида орохые хүсэлбэшье, абань инженер-механик, эжынь эрдэмтэ зоотехник байхадань, гэнтэ артист болохомни гэхэеэ зүрхэ алдаа. Тиигэһээр байтарнь, болохо юумэн болодог ушартай байжа, колхозой юбилейдэ уригдаһан театрай суутай режиссер Сергей Бальжанов ерэхэдээ, тэрэниие багахан зүжэгтэ хабаадалсуулжа, наадаха абьяастай байһыень элирүүлжэ шадаа. Эндэ мүн уран һайханай талаар хүтэлһэн Туяна Бальжановагай үүргэ ехэ һэн.


Уданшьегүй Санкт-Петербургын театральна академи буряад зүжэгшэдэй шэнэ бүлэг бэлдэхэ байһанаа соносхоо. Шалгалта һайн гаража, Нева мүрэнэй эрьедэхи СПбГАТИ —иин «драмын ба киногой артист» гэһэн А.М. Зеландын ударидаг курсын оюутан болобо. Зүжэгшэнэй эрдэм шудалха гээшэ тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ, зүжэгтэ наадагшад ганса дуугараад, монолог, диалог хэлээд үнгэрхэ бэшэ, харин үргэн мэдэстэй байха, хатарха, дуулаха, алишье тээшээ хүгжэлтэтэй, алинииншье шадаха ёһотой һэн. Арвид Зеландын табиһан Уильям Шекспирэй «Комедия ошибок» зүжэгтэ Герцог, Сагдаа, Тогоошон гурбанай рольнуудые зэргэ бэелүүлжэ шадаа. Гурбан ондоо дүрэнүүдые, ондо-ондоо абари зангуудые нэгэ зүжэг соо гансата харуулхада орёохон, онсо бэлиг хэрэгтэй. Мүн «Шутки Чехова» водевильда Ломовой роль наадахадаа, хара амияа юунһээшье үлүү сэгнэдэг, өөрынгөө амар амгаланай түлөө хүниие мэхэлжэшье ядахагүй хүнэй дүрые ехэ хурсаар бэелүүлээ. Артист хүн тойроод ябаһан зониие тон анхаралтайгаар хараашалжа, хожом нэгэ рольдоо хэрэглэмээр аяг аашыень хадуужа абадаг ёһотой. Чимит Дондоков зүжэглэл тоглоондоо гар хүл, бүхы бэеын, нюур аманай хүдэлсые хэрэглэжэ, хоолойнгоо абяа, дуугарха маяг-жаяг элдэб эсээр харуулжа, ямаршье рольдо тэгшэ наадажа шадаха байһанаа яһалахан гэршэлээ. 2011 ондо дээдэ һургуулияа дүүргэхэдээ, дипломно зүжэг бэлдэхэдээ, Чингиз Айтматовай бэшэһэн «Чингисхаанай сагаан үүлэн» («Белое облако Чингисхана») гэжэ зүжэгтэ Чингисхаанай һүрлэг дүрэ харуулжа, багшанарайнгаа зааһан эрдэм, өөрын арга шадабари гүйсэд харуулжа шадаа.

Түрэл буряад театртаа

Ород гүрэнэйнгээ соёл болбосоройлой гол гуламта — Санкт-Петербургын театрай урлагай академи түгэсэһэн жэлдээ Буряад ороноо, Улаан-Үдэеэ бусажа, Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ театрай труппада абтаба. Одоошье «Буряад драмын зүжэгшэн» гэһэн үнэмшэлгэ гартаа абажа, театрай мэргэжэлтэнэй орёошье, дардамшье харгыгаар зоригжолтой алхалжа эхилээ һэн. 2011 онһоо мүнөө хүрэтэр 34 шэнэ зүжэгүүдтэ хабаадахадаа, 11 зүжэгэй гол геройн дүрэнүүдтэ тоглоһон. Түрэл театрайнь гоё һайхан ордон сэдьхэлынь хэзээдэшье татадаг, ухаан бодол соонь шэнэ-шэнэ рольнуудаа яагаад гүйсэдхэхэбиб гэһэн асуудалнууд таһалгаряагүй хүлгэжэл, адреналингүй байлганиинь хоморхон.

Чимит Дондоковой зүжэглэхэ шадабари, бэлиг талааниинь үргэн дэлисэтэй: комедиин хүхюун зугаатай хүнгэн шэнгэн дүрэнүүд, шог ёгтото фарс, юумые ехэдхэдэг, хурсадхадаг гротеск, драматическа хүндэ зүршэлдөөтэй рольнууд — алинииншье илгаагүй адли тэгшээр бэелүүлхэ арга шадалтай. Тэрэнэй наадаһан зүжэгүүдые, бэелүүлһэн дүрэнүүдые бултыень эндэ хуруу-хухадгүй тоолохын аргагүй. Владимир Кондратьевай табиһан ахадүү Гриммай «Барабанщикта» үзэлэй томо хүн (великан) ба эсэгэ; Искандэр Сакаевай найруулһан, Галсан Нанзатовай «Тихий Булат» зүжэгтэ Бүдүүзгэй (влиятельный) хүн боложо тоглоо. Чимит Дондоковой наадаһан зүжэгүүдые нэрлэбэл: Карло Гоцци, «Турандот» — император Альтоум (2012 он); Саян ба ЭржэнЖамбаловтан, «Улейские девушки» — Тамада (2013); Чингиз Айтматовай зохёолоор Олег Юмовой табиһан «Манкурт» — Манкурт" (2014); Александр Вампиловай зүжэгөөр Джемма Баторовагай табиһан «Ухаанда орошогүй ушар» (2016) — Калошин; Айгиз Баймухаметовай зохёолоор Ильсур Казакбаевай табиһан «Аба эжын ургынууд» (2017) — Үншэдэй гэрэй үхибүүн ба Директриса; Валентин Распутинай «Прощание с Матерой» зохёолоор Сойжин Жамбаловагай табиһан «Полет.Бильчирская история» — Хүдөөгэй хүн; Владимир Митыповай романаар С.Жамбаловагай табиһан «Хүлэр тумэрэй амисхаал» — князь Кидолу; Б.Самбиловай «Ииргутэй» зохёолоор Виктор Жалсановай табиһан «Наян Наваа» — Хаан Хашин; Михаил Булгаковай зохёолоор табигдаһан «Дон Кихот» (2018) — Элжэгэн (Осел); Эжен Ионескын пьесээр "Үхэжэ ядашаhан король«(2021) — Доктор.


Буряад театр үхибүүдые баярлуулха, хүгжөөхэ зүжэгүүдые табингуй юу байхаб? Чимит Дондоков хүүгэдэй зүжэгүүдтэ гоё гэжэ наадаа бэд даа. Тэрэнэй түрэлхиин тоомгүй абари, аяг аашань эндэ тон тааруу, геройнуудынь хэнэйшье үнэншэмөөр дүрсэлэгдэдэг. 2021 ондо табигдаһан «Маугли» зүжэгтэ Удав Каагай рольдо тоглоходонь, гулдагар үндэр бэень, хүнгэн уян хүдэлсэнь, хүгжэмдэ угаа һонорынь, шогтой зугаатай аягынь эдир харагшадта ехэтэ һайшаагдаа. Ехэл сэдьхэл татама Каагай дүрэ бэелүүлэгдээ!

Бэлигтэй залуу зүжэгшэнэй тоглоһон энэ мэтэ зүжэгүүд, рольнууд олон даа. Алишье зүжэгтэ ямаршье дүрые эрхим һайнаар, үнэн зүрхэнһөө этигэмээр наадажа шададаг байһыень харагшад үндэрөөр сэгнэдэг, тэрэнэй наадаһан зүжэгтэнь зорюута ошодог фанадуудшье биил хэбэртэй.

Дабаанай саана үшөө үндэр дабаанууд

Чимит Дондоковой дээшээ урган хүгжэлтын нэгэ үндэр шата гэбэл, тэрэнэй өөрынь зохёоһон сценаряар бэлигтэй режиссер Олег Юмовай найруулһан «Дорж» гэжэ ганса хүнэй наадаха зүжэг (моноспектакль) болоно. Онсо зүйл гэбэл, бүхэли зүжэг соо хори буряад зүжэгшэн сонгоол нютаг аялгуу дээрэ дуугарна (энэмнай мүн нэгэ илалта болоно бшуу). Юундэ заатагүй иимэ зүжэг зохёохо хүсэл ерээ юм гэхэдэ, Зэдын аймагаар, Доржо Банзаровай нютагаар ябатараа, гэнтэ иимэ бодолдо абтаа ха. Энэ гайхалгүй, Доржо Банзаров хадаа хамаг буряад зоной омогорхол, үндэр жэшээ. Зүжэгтэ Доржын эсэгын дүрэ дэмы оруулагдаагүй, эсэгын тэнгэри хэзээдэшье нангин! Энэ тоглоондоо артист өөрынгөө хайрата эсэгые һаналсажа, эсэгэ-хүбүүн гэһэн ойлгосые сэдьхэлэйнгээ нарин хүбшэргэй татан наадаһан байха. Эсэгэнь Дашицырен Цымпилович хэдэн һунгуули гаража, олон жэлдэ Үльдэргэ нютагайнгаа гулваагай уялга амжалтатай даажа ябаһан хүн дүрбэн хүбүүдээ шангаханааршье һаа, энхэрэл ехэтэйгээр хүмүүжүүлһэн юм.


Зүжэгшэн хүн харагшадтаа зохидоор харагдамаар, сэдьхэл татамаар шанар шэнжэтэй (харизматай) байгаагүйдэ аргагүй. Тиимэһээ Чимит хэдышье түрэлхиин тэгшэ үндэр бэетэй, доторой эршэтэй, тоглоходоо бэрхэ байбашье, зогсонгүй өөрынгөө бэе дээрэ хүдэлдэг, спортын элдэб шэглэлээр бэеэ һоридог. Илангаяа, барилдаанда дуратай, 2007 ондо Сурхарбаанай чемпион, барилдаагаар спортын мастерта кандидадай нэрэ зэргэтэй. Москва хотодо үнгэрһэн Уласхоорондын хэмжээнэй «Арадуудай хани барисаан» (Дружба народов«) гэһэн мүрысөөндэ алдар суута Цыбик Максаровай нюрга шоройдуулжа, чемпион болоһон. Буряадай киношод энэ-тэрэ кинофильмнуудтаа хүдэр шэрхи спортивна бэетэй Чимит Дондоковые урижа, баатарлиг шэнжэтэй геройнуудай рольнуудые дурадхадаг юм.

Урлаг соёлой түүхэдэ зохёохы тандем (нэгэ мэргэжэлээр холбоотой эжэлнүүд) уран зохёолдошье (Ильф-Петров), кино (Бекмамбетов-Хабенский; Панфилов-Чурикова), театрташье (Мейерхольд-Станиславский) гээд лэ яһала байха. Манай Буряад театрта мүн лэ тиимэ эжэлнүүд олдохо. Жэшээнь, анхандаа суг наададаг, дууладаг байһан Михаил Елбонов ба Лариса Егорова, һаяын сагай режиссер Олег Юмов артист Чимит Дондоков хоёр зохёохы тандем гэхээр. Олег Юмовай хэдэн найруулгада Чимит Дондоков гол геройнуудай дүрэнүүдые бэелүүлһэн байна: 2014 ондо «Манкурт» зүжэгтэ Манкурт; «Дон-Кихот» — Элжэгэн; «Үхэжэ ядашаһан король» — Доктор; моноспектакль «Дорж» — Доржын эсэгэ. Ямаршье найруулан табигша зүжэгүүдтээ тон тааруу гэжэ һанаһан артистые урижа наадхуулдаг бэзэ. Режиссер артист хоёрой бэе бэеэ «шэбэнэхэһээ нэгэ» ойлголсоод байхада, һанаашалһан түсэлынь урагшатай бүтэдэг байна.

Чимит багаһаа хойшо сэдьхэлдээ бөөмэйлжэ ябаһан хүсэлөө бэелүүлжэ, Улаан-Үдынгөө Петр Ильич Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй колледжын вокалай таһагта орожо, алдарта багша Вячеслав Баяндаевич Елбаевай класста һуралсана. Мэргэжэлтэ багшын сэнтэй хэшээлнүүд хоолойень улам һайхан болгон мүлижэ, заһажа байнхай. Жэл ерэхэ бүри дуунайнь дали улам хүсэтэй боложо, һанагдаагүй орьёлнуудые дабажа эхилэнхэй. Санкт-Петербург хотодо оюутан байхаһаа танил тала, бэлигтэй оперно дуушан Михаил Пироговтой дуунай тандем байгуулжа, оперын аринуудые гүйсэдхэһэн. Дам саашаа Сарантуя Жалцановагай найруулһан"Бальжан хатан" гэжэ хүгжэм дуута, хэдэн жанр нэгэдүүлһэн шэнэ сагай зүжэгтэ Дай хунтайжын ари дуулажа, харагшадаа гайхуулаа. Консерватори дүүргээгүй аад, оперноор дуулаха гээшэ амаргүйхэн оролдолгын хүсэн ааб даа!


Байгша оной октябриин 17-ой үдэр монгол һарын 15-най буянтайхан Дүйсэн үдэртэ һаяхан «Буряад Уласай габьяата зүжэгшэн» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэнэй удаа «Соло Чимита Дондокова» гэһэн сольно тоглолто Буряад драмынгаа театрта үнгэргэбэ. Чимидэйнгээ соло дуудахаяа Үльдэргэ нютагһаань зорюута Эржэн Токтохоевна Жамбалова нютагай гулваа түрүүтэй ерэһэн зон нүхэд, түрэлхид гаралхидынь, талаан бэлигынь сэгнэдэг харагшад заалаар дүүрэн сугларжа, аншлаг болобо. Олег Юмов сценари бэшэлсэжэ, Жажан Динганорбоева үдэшые хүтэлэлсөө. Онсолон хэлэбэл, тоглолтын ябаса ехэл өөрсэ хэбтэй, мүнөөнэй стэндап маягтай байжа, зондо һайшаагдаа. Аяар 1 час 30 минутын туршада Чимит Дондоков тайзан дээрэһээ «буунгүй», олоной ойлгохо ород хэлэн дээрэ тоглолтоо хүтэлэн, удхатай һайхан дуунуудаа бэлэглэжэ, өөрынгөө намтарые шогтой дорьботой дэлгээбэ. Эндэ һууһан ород яһанай Ирина Климова хэлэхэдээ: «Оройдоошье ойлгожо ядаагүйб» — гэбэ. Чимидэй эндэ заал соо һууһан эжыгээ дуушан болохо мүрөөдэлтэй байһан гэжэ хэлэхэдэнь, һэжэггүй һэн. Юуб гэхэдэ, Цыпилма Дашидоржиевна ород, буряад дуунуудые адли гоёор хангюурдажа ябаһан лэ. Нёдондо бурханай орондо мордоһон ашата абынгаа дурасхаалда «Абадаа» гэһэн дуу зорюулжа харагшадаа уяруулба. Тиин Чимит Дашицыренович одхон хүбүүнэй уялгаар, бэлигтэй бэрхэ, ухаатай сэсэн Сэсэг нүхэрэйнгээ дэмжэлгээр гансаардан үлэһэн хайрата эжыгээ бурхантайнь сугтань гэртээ асаранхай. Энэ дэмбэрэлтэ үйлэ ябуулгань өөрынь үхибүүдтэ үльгэр жэшээ болохонь дамжаггүй.


Буряад драмын театрта мүнөө сугларагшад тоглолтын һүүлээр гаралгандаа: «Амаргүй гоё концерт харабабди, одоо хужарлабабди, ямаршье гоёор дуулана, хөөрэнэ гээшэб!» — гэлдэн, хүгшэн залуугүй һөөл баяртайнууд, сэдьхэлээ хананги таранад һэн. Һаяар Чимид Дондоков театрайхинтаяа сугтаа октябрь һарын 30-да «Һалхитай намар» гэһэн хүгжэм дуунай, үлхөө зүжэгүүдэй тоглолтодо хабаадалсаха гэжэ хүлеэгдэнэ. Мүн дүрбэн тэгшэ бэлигтэй артистнай нэгэнтэ зүжэг бэшээ хадаа, дам саашаа тусхай һургуули гаража, арга дадалаа улам хүгжөөхэ түсэбтэй. Зүб даа, урдаа табиһан хүсэлөө, түсэлөө жэншэдгүй бэелүүлжэ, ямаршье бэрхэшээлнүүдтэ тогтон торонгүй урагшаа дабхиха байха гэжэ найдамаар. Буряад ФМ радиодо үгэһэн интервьюдээ Чимит Дондоков «театр дуун хоёр минии хоёр далинууд» гэжэ хэлэһыень һанаад: «Талын бүргэдтэл хоёр һайхан даляараа жэгдэ һэбижэ, угсаата соёлойнгоо алтан мундаргануудта хүрөөрэй!» — гэжэ үреэхэ дуран хүрэнэ.