Эрдэмдэ һурагты гэһэн эсэгын захяагаар

Шираб (дабхар нэрэнь хасагдажа) Бодиевич хадаа зүүн зүгэй арадуудай, онсолбол, монгол угсаатанай түүхэ соёл судалагша, түүхын эрдэмэй доктор, профессор, Ород Уласай эрдэм ухаанай габьяата ажаябуулагша, «Буряадай элитэ ажаябуулагшад» гэһэн 1994-2010 онуудаар хэблэгдэһэн хэдэн боти номойнгоо түлөө Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэгшэ, Ородой Холбооной «Орден дружбы», Монгол Уласай Чингисхаанай орден гэхэ мэтэ олон орден медальнуудай лауреад. Шираб Бодиевич монгол арадуудай түүхые гүнзэгыгөөр шудалжа, тоогүй олон шэнжэлгэнүүдые, номуудые хэблүүлһэн дэлхэйн монголшо эрдэмтэдэй дүхэригтэ тон хүндэтэй, нэрэ түрэтэй хүн юм. Хамагайнь булган захата «Буряад-монголшууд, бидэ хэдбибди?» гэһэн зохёолынь 5 дахин шэнээр хэблэгдээ. Улаан-Баатар, Ховд, Улаангом, Саппоро, Варна, Осака хотонуудта үнгэргэгдэһэн Уласхоорондын монголшо эрдэмтэдэй II-IX конгрессүүдтэ хабаадалсаһан. Петровскиин нэрэмжэтэ нүүдэлшэ арадуудай улсахоорондын академиин академик, Монгол Уласай эрдэм ухаанай академиин хүндэтэ доктор, Уласхоорондын монголшо эрдэмтэдэй эблэлэй Хүндэтэ гэшүүн. Гүнзэгы мэдэсэтэй, өөрын бодол элирхэйлхэ, эрид сэхэ үгэ хэлэхэ сэнэгтэй Шираб Бодиевич түүхын болон олониитын асуудал шиидхэхэ хэрэгтэ түншэтэй, тулгууритай байһанаа оло дахин гэршэлһэн. СССР гүрэнэй зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй Ассоциациин президиумай гэшүүн, Ази Африкын оронуудай хани харилсаа байгуулха Советскэ комитедэй, РАН-ай монголшо эрдэмтэдэй эблэлэй ударидагшадай нэгэн байһан. Буряад Уласай засаг түрын ба Арадай Хуралай дэргэдэхи үндэһэн буряад хэлэ, ёһо заншалнуудые һэргээхэ хорооной экспертээр бүтээсэтэйгээр хүдэлһэн. 1990 ондо Шираб Бодиевичай эдэбхи үүсхэлээр хорюултай Сагаалгамнай Буряад республикын Верховно Соведэй тогтоолоор арадай һайндэр гэжэ нэрлэгдээ бэлэй. Энэ ушар тон ехэ илалта гээшэ. Шираб Бодиевич Чимитдоржиев олониитэдээ хүндэтэй, нэрэ зиндаа илгаагүй хамаг зондоо абтасатай, хэлэһэн үгэнь шэгнүүртэй, ёһотойл томо эрдэмтэн, буурай сэсэн аха захатан байһаниинь арсашагүй.



«Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» гэжэ зүйр сэсэн үгэ бии. Бүгэдэ буряадай урдаа хараха түүхэшэн 1927 ондо августын 22-ой үдэр хойноо 7 дүүнэрые дахуулха заяатай мүндэлжэ, бултанай түлөө харюусалга хара багаһаа тээжэ ябаа. Абань хирбээ хара һахалтай, шэрүүншэг янзын аад, һонор ухаатай, холын бодолтой хүн байжа, хүүгэдээ эртэнһээ журам заршамда дадхаан, наһанай замда бүдэрхэгүйгөөр һургаһан. Эжынь хонгор шарахан, ёһотойл буряад эхэнэрэй хүлеэсэтэй даруу абаритай, шадамар бэрхэ, элбэг гартай байжа, үри бэеэ юугээршье ядаагаагүй. Үнэндөө, тэдэ хоёр хүмүүжэлдэ хабаатай ном судар юу шудалхаб даа гэбэшье, яагаад хүүгэдые һургахаб гэһэн өөһэдын тодо хараатай, бата мэдэсэтэй байһан гэхээр. Тиимэһээ найман үринэрэйнгээ бэлиг шадабарииень тэгшэ һалбаруулжа, хүн шанарыень зүбөөр хүмүүжүүлжэ шадаһаниинь гайхалгүй. Мүрэн хэды үргэн ехэ байбашье, энгэй жаахан булагһаа бурьялан гарадаг, хүн хэды агуу байбашье, эсэгынгээл гэртэ мүлхиһөөр үндыдэг гээшэ бэзэ. Шираб Бодиевичшье эдир залууһаа аба эжынгээ туһамаршан боложо, олон дүүнэрээ тэнжээлсэжэ, түрүүшын дадал олоһоор, хожомынь хэншье байг, бултанай түлөө һанаагаа зободог, дүнгэдэг, хүтэлдэг зангаа алдаагүй. Тэрэ бүхы наһаараа дороһоо ургаһан эрдэмтэ халаанаа дэмжэжэ, һургажа, үндэһэн түүхэеэ булхайда оруулангүй дамжуулха хэрэгтэ оюун ухаагаа, хүсэ шадалаа зорюулжа ябаа. Шираб Бодиевичай гэр бүлэ тухайгаа өөрынгөө гараар бэшэжэ үлээһэн мэдээсэлые тон сэнтэйдэ тооложо, хуулбарииень тэрэ зандань эндэ табия.
Шираб Бодиевич Чимитдоржиевай хөөрөөнһөө:

«Буряад зон иигэжэ хэлсэдэг. Дэлхэйдэ гурбан баян (баялиг) бии. Түрүүшын баян эрдэм бэлиг; дундахи баян үри хүүгэд; адагай баян адуу мал».


Манай эхэ Жанчикова Цыренжаб, манай эсэгэ Бодиев Чимитдоржо 8 үхибүүдые үргэжэ, хүл дээрэнь гаргаһан гээшэ. Үнэр баян айл гээшэбди гэжэ баяртайгаар яридаг һэн. Дунда баяниие эдэлээд байнамди. Адууһа малшье хорёо соомнай бии, ядаха юумэн үгы гээшэ гэжэ энеэбхилэн хэлэдэг һэн. Харин тиибэшье, үхибүүд нэн түрүүн һургуулитай болохо ёһотой, эрдэм бэлиг шудалбал урагшатай, хүнүүдэй урда зэргэдэ ябахат гэжэ хэлэжэ һуудаг һэн.

Тиимэһээ үхибүүдээ: Ширабжалсан, Дугар, Ширабнимбу, Цырендолгор, Цыбикма, Ширабнамжил, Ширабнима, Цырендулма (Нина) гэгшэдээ бултыемнай дунда һургуули дүүргүүлээ юм.



Эхэ эсэгэмнай намайе, эгээл ехэ хүбүүн Ширабжалсанаа, аяар холын СССР-эй баруун-хойто захада оршодог Ленинград хото руу эльгээбэ. 1947 ондо Ленинградай университедэй восточно факультедэй монгол-түбэд отделениин оюутан болоһон байнаб.
Нэгэ жэл һураад, гэртээ айлшаар ерэхэдэмни, аба эжым намда иигэжэ хэлэбэ:

«Зай, ши, Ширабжалсан, бэрхэш, дээдэ һургуулида һуража эхилбэш, дүүнэртээ һайн жэшээ харуулжа байнаш. Эрдэм бэлигтэ һураха харгы зам эдэнэртээ заажа үгэбэш. Дүүнэршни, бултадаа дээдэ һургуулитай болохо ёһотой».
Тииһээр дүүнэрни университет, институдта ороод һуража эхилбэ. Дугар Цырендолгор хоёр Буряадай багшанарай институдэй физико-математическа факультедтэ, Цыбикма биологическа факультедтэ, Ширабнимбу Буряадай зооветеринарна институдай ветеринарна таһагта, Ширабнамжил Эрхүүгэй университедэй физико-математическа факультедтэ орожо һуралсаба. Цырендулма (Нина) Красноярск хотын мединститудай педиатрическа факультедэй оюутан боложо, одхон дүү хүбүүн Ширабнима Улаан-Үдын Зүүн-Сибириин технологическа институдта орожо һуралсаба.

Тиигэжэ, Бодиин Чимитдоржын 8 хүбүүд басагад булта дээдэ һургуулитай мэргэжэлтэд боложо гараба гээшэ. Ехэ хүбүүн Шираб — монголшо эрдэмтэн (ориенталист), Дугар Намжил хоёр — эрдэмтэ физигүүд, Цырендолгор — математикын багша, Цыбикма — биологиин багша, Нима — инженер-барилгашан, Нина — врач-педиатр.


Эдэнэрэй гэр бүлэ, үхибүүд тухай мэдүүлхэ шухала:

Шираб Бодиевич: зүүн зүгэй арадуудай, монгол туургатанай түүхэ соёл судалагша, түүхын эрдэмэй доктор, профессор, Ород Уласай эрдэм ухаанай габьяата ажаябуулагша, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреад. Валентина Владимировна нүхэрынь — инженер-архитектор. Үхибүүдынь: Борис —инженер, «Газпром» компаниин хэлхеэ холбооной участогай дарга, нүхэрынь Людмила, хүбүүн Сергей, Москвада ажаһууна; Марина басаган программист, нүхэрынь Павел, хүбүүн мүн Павел, Санкт-Петербург; Туяна — Улаан-Үдын педколледжын багша, музыковед, нүхэрынь Леонид, хүбүүн Тимур; Лариса — түүхын эрдэмэй кандидат, ИМБиТ-эй научна сотрудник, нүхэрынь Павел, хүбүүн Чингис.

Дугар Бодиевич: физико-математическа эрдэмэй кандидат, Буряадай АССР-эй габьяата багша, Москвада аспирантура дүүргээд, Улаан-Үдын багшанарай институдта ахалагша багшаар, доцентээр ажаллаа. Нүхэрынь Пылжидма Замбалаевна, багша, ехэ хүбүүн Жамьян, техническэ эрдэмэй кандидат, нүхэрынь Дулма, үхибүүдынь Тимур, Долгор — физико-математическа эрдэмэй кандидат; дунда хүбүүн Доржо (эртүүр наһа бараа), Дубшан, Буряад Уласай габьяата врач, Дулма — инженер, Елена басагатай.
Нимбу Бодиевич: ветеринарна врач, Буряадай Яруунын, Хэжэнгын, Загарайн аймагуудта бүхы наһаяа зорюулан ажаллаа. Нүхэрынь Роза, бухгалтер, үхибүүдынь Жаргалма, Бадма, Соёлма, Баяр, Арюна, Марина, 14 аша зээнэрынь томонууд, айл бүлэ боложо байнхай.

Цырендолгор Бодиевна: багша-математик, Буряадай пединститут дүүргээд, Загастайн, Хэжэнгын дунда һургуулинуудта оторо багшалаа, Россиин Холбооной «Арадай гэгээрэлэй отличник», СССР эй Гэгээрэлэй министерствын Хүндэлэлэй грамотада хүртэнхэй. Нүхэрынь Чимит Дарибазарон, уран зохёолшо, буряад хэлэнэй багша. Үхибүүдынь: Эрдэм, Гунгаа, Эржэни, Энхэ, Эрхэтэ, Эрдэни. Эрдэм — физико-математикын эрдэмэй кандидат, ВСГУТУ-эй доцент, Буряад Уласай габьяата багша, Светлана нүхэрынь математикын эрдэмэй кандидат, ВСГУТУ-эй доцент, Москвада аспирантура дүүргэһэн Туяна, нүхэрынь Руслан, үхибүүдынь Валентин, Майя, Дарима — түүхын эрдэмэй кандидат, нүхэрынь Хагай, Соном ба Нил хүбүүдтэй, одхон басаган Сурана; Гунга, физикын багша, Хэжэнгын аймагай захиргаанда хүдэлһэн, Светлана нүхэрынь районодо хүдэлөө, Оюна, Солбон, Булад гурбан хүүгэдынь булта айлнууд болонхой, 8 аша зээнэр гаранхай; Эржэни буряад, ород хэлэнэй багша, Саяна, Тамара басагадтай, Чимит хүбүүтэй, булта айл боложо, аша зээнэр түрэнхэй; Энхэ, филиософиин эрдэмэй доктор, доцент, философиин кафедрые даагша, профессор, нүхэрынь Цымжидма, врач, ехэ басаган Арюнань Алексей нүхэртэй, дунда Долгор, одхон Арьяа үхибүүдтэй, 3 зээнэртэй; Эрхэтэ, түүхын эрдэмэй кандидат, нүхэрынь Бэлигма, фармацевт, Марина, Сэлмэг, Түмэн үхибүүдтэй; Эрдэни, казначействын инженер-программист, нүхэрынь Суржана, «Сибтелеком» нэгэдэлэй инженер, Улзытэ Янжима хоёр хүүгэдтэй.

Цыбикма Бодиевна: биологиин багша,Хэжэнгын дунда һургуулида багшалжа гараа, нүхэрынь Нимбу Гончикжапов, тамирай багша, Арсалан, Алдар, Сэсэг, Соелма, Сэлмэг хүүгэдтэй;

Арсалан, врач, универститедтэ психологи заана, Тамара нүхэрынь врач, Анна басагатай; Алдар, багша, барилдаагаар спортын мастер, 10 дахин аймагай абарга болоһон, Республикын сурхарбаанда Илья Гармаевые диилэжэ чемпион болоһон, Алена нүхэртэй, Женя Арюна хүүгэдтэй; Сэсэг педколледжын багша, Аюр Амгалан хүбүүдтэй; Соелма, БГУ-гай психологиин багша, нүхэрынь Мүнхэ, Эржэн, Дыжит басагадтай; Сэлмэг, налогово инспектор, нүхэрынь Бэликтэ, налогово инспектор, Долгор Булат хүүгэдтэй;

Намжил Бодиевич, физико-математическа эрдэмэй доктор, Россин инженернэ Академиин член-корреспондент. Буряадай естественнэ эрдэмэй һалбаринуудай институдтэ радиофизикын лабораториие даагшаар, институдэй директорэй орлогшоор хүдэлөө, РАН-ай Сибириин таһагай Буряадай эрдэмэй түбэй түрүүлэгшын орлогшоор ажаллаа. Эрдэм ухаанда, нэн түрүүн радиофизикын хүгжэлтэдэ томо амжалтануудые туйлаһанай түлөө «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаа, Россиин Федерациин ба Буряад республикын эрдэм ухаанай габьяата ажаябуулагша гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Нүхэрынь Галина Доржиевна, хүдөөажахын эрдэмэй доктор, почвовед, Россиин ба Буряад уласай эрдэм ухаанай габьяата ажаябуулагша, Буряад Уласай Гурэнэй шангай лауреад. Татьяна басаганиинь республиканска больницын врач-гинеколог, медицинын эрдэмэй кандидат, Доржо Артем хүбүүдтэй; Түмэн хүбүүниинь физико-математическа эрдэмэй доктор, БНЦ-н физикын таһагай ахалагша научна сотрудник, РАН-ай профессор, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреад, Нина нүхэрынь врач, Женя, Намжил, Дари үхибүүдтэй;

Нима Бодиевич: Буряад республикын габьяата инженер-барилгашан, удаан сагта барилгын ажалда ябаа, нүхэрынь Дыжит Ямпиловна, Буряадай хүдөөажахын Академиин багша-математик, Буряад республикын габьяата багша, хоёр басагадтай. Ехэ басаган Субад Томско университедэй математикын ба юридическа факультедуудые түгэсхөө, «Спутник» дэлгүүрэй директор, нүхэрынь Юрий Баданов, физик, «БИН» компаниин дарга, Булат, Тимур, Чингис, Тамир хүбүүдтэй; хоёрдохи басаган Ханда, мүн «Спутник» дэлгүүртэ хүдэлдэг, Бадма нүхэрынь багша, Сурана басагатай, 4 зээ хүбүүд ба нэгэ басагатай;

Бодиин Чимитдоржын одхон хүбүүн Нима Бодиевич энэ намартаа 80 наһа гүйсэхэнь, тэрэ 3 жэлэй туршада Номгон далайн сэрэгтэ уһан дээрэхи онгосоор ябажа, морягуудта үгтэдэг эрхим нэрэ зэргэнүүдтэй уялгата албаяа дүүргэһэн. ВСТИ түгэсхэһэнэй удаа таһалгаряагүй барилгын ажалда хүдэлөө. «Буряад Уласай габьяата барилгашан», СССР-эй соёлой яаманһаа «Эрхим ажалай түлөө» гэһэн тэмдэгээр, «Байгал-Амарай замай барилгын түлөө» медаляар шагнагдаһан. Наһан соогоо арад зондо аша туһатай барилгын ажал эрхилжэ, мүнөө наянай дабаанда буугаад байһан эрхим хүндэтэ Нима Бодиевичые үнэн зүрхэнһөө амаршалаад, үшөө үндэр наһа наһалжа, буян хэшэгээр дэлгэржэ ябахыень хүсэе!

Нина Бодиевна: Хэжэнгын аймагай больницада врач-педиатраар олон жэлдэ хүдэлөө, Буряад республикын габьяата врач, Дамдинжаб нүхэрынь зоотехник, олон жэлдэ Баян голой, Ородой-Адагай хамтын ажахынуудай директор ябаһан, үхибүүдынь Соелма-экономист, Цырен-багша, Баатар-экономист, Соелма Цырен хоёр хоёр-хоёр басагадтай, Баатар нэгэ басагатай.

Тиимэ болохолоороо, Бодиин Чимитдоржотоной уг саашаа мүшэтэн ургажа, дэлгэржэ байха юм. Аша зээнэр — 32, гушанар-63, дүшэнэр — 6 гэбэшье, дам саашаа һалбарха, олошорхонь дамжаггүй.

Шираб Бодиевич энэ мэдээсэл соогоо буряад-монгол угсаатанайнгаа угай бэшэгэй ном толилуулһан зангаараа түрэһэн дүүнэрэйнгээ ажабайдал, арадтаа туһатай ажал хэрэгүүдээр омогорхон, Бодиин Чимитдоржотоной үри хүүгэд, аша, гуша, дүшэнэрые хуруу хухадгүй тоолобо. Эндэ тоологдоһон удамууд соонь дээдэ эрдэмһээ алад саашаа дабхиһан, эрдэмэй кандидат, доктор, академик хүрэтэрөө дээшээ гараһан зон үе бүридэ бии байна. Хэд бэ гэбэл иимэ:

Бодиин Чимитдоржын өөрынь үхибүүд:
1. Шираб Бодиевич Чимитдоржиев — түүхын эрдэмэй доктор, профессор;
2. Дугар Бодиевич Чимитдоржиев — физико-математическа эрдэмэй кандидат;
3. Намжил Бодиевич Чимитдоржиев — физико-математическа эрдэмэй доктор;
4. Галина Доржиевна Чимитдоржиева — хүдөөажахын эрдэмэй доктор (Намжилай нүхэр);

Ашанарынь:
1. Шираб Бодиевичай басаган Лариса — түүхын эрдэмэй кандидат;
2. Дугар Бодиевичай ехэ хүбүүн Жамьян, техническэ эрдэмэй кандидат;
3. Долгор басаганиинь — физико-математическа эрдэмэй кандидат;
4. Цырендолгор Бодиевнагай ехэ хүбүүн Эрдэм Дарибазарон — физико-математическа эрдэмэй кандидат;
5. Эрдэмэй нүхэрынь Светлана — физико-математическа эрдэмэй кандидат;
6. Цырендолгор Бодиевнагай гурбадахи хүбүүн Энхэ Дарибазарон — философиин эрдэмэй доктор;
7. Цырендолгор Бодиевнагай дүрбэдэхи хүбүүн Эрхэтэ Дарибазарон — түүхын эрдэмэй кандидат;
8. Намжил Бодиевичай Татьяна басаганиинь — медицинын эрдэмэй кандидат;
9. Түмэн хүбүүниинь физико-математическа эрдэмэй доктор;

Гушанарынь:
1. Эрдэм Чимитдоржиевичай дунда басаган Дарима Ной Меир — түүхын эрдэмэй кандидат.

Гушанар сооһоо түрүүшын эрдэмтэн тухай «һүүлшын тэмээн хүндэтэй» гэжэ нэгэ хэдэн үгэ хэлэе. Һаяхан, август һарада, Дарима Эрдэмовна Буряад ороноо ерэжэ, хоёрдохи хүбүүгээ түрэбэ, Израильһаа Хагай нүхэрынь табатай Соном хүбүүнтэеэ ерэжэ, нарай хүбүүндээ хүхэ тэнгэри гэһэн удхатай Нил гэжэ энэдхэг нэрэ үгэбэ. Ушарынь гэбэл, Дарима РУДН-эй экономикын таһаг улаан дипломтойгоор түгэсхэһэнэй удаа уласхоорондын программаар Энэдхэг ороной Мумбаи (Бомбей) хотодо IT мэргэжэлээр олон жэлдэ хүдэлөө. Хоёр жэлэй туршада буддийска университедтэ һуралсаа, Далай ламатай бараалхаха золдо хүртөө. Тиин буддын шажанай түүхээр («Ламримай» удхаар) диссертаци бэшэжэ, эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалаа. Философиин эрдэмэй доктор Энхэ абгань мүн анагааха эрдэмые (медицина) буддизмтай холбоһон удхатай хоморой шэнжэтэй докторско диссертаци бэшэһэн байна ха юм. Даримын Соном хүбүүниинь гансата иврит, англи, ород хэлээр дуугаржа һурана, мүнөө абынгаа хэлэһые нагасанартаа гансата оршуулжа үгэхэ аргатай. Угаа уһанда хаяхагүй, ерээдүй сагай ехэ эрдэмтэд үнэр бүлэдэ ургажашье ябаа аалам.


Эгэл буряад элинсэг эсэгын эрдэмэй орьёлнууд тээшэ һарабшалан, «эрдэм бэлиг — эрхим баян, эрдэмдэ һуража ябагты!» гэһэн үреэл үгэнь үглөөнэй нарандал эгүүридэ мүнхэ толоржо, саашадаашье һаруул сэсэн бодолтой, түрэлхиин сэхээтэн шэнжэтэй Бодиин Чимитдоржо үбгэнэй угта эрдэмтэ хүбүүд басагад саг бүри мүндэлжэ, түрэл арад, орон нютагайнгаа нэрэ солые дээрэ үргэжэ ябахань болтогой!

Хэрэглэгдэһэн гэрэл зурагууд Нима Бодиевич Чимитдоржиевай архивһаа абтаба.