Буряадай түрүүшын сэрэгэй доктор тухай

XIX зуунжэлдэ тус нютаг Байгалай үмэнэхи хизаарай Дээдэ-Үдын уездын Хориин дүүмэдэ хабаатай байгаа юм. Тиин хаанта засагай үедэ холын хүдөөгэй бага яһатанай хүбүүн Санкт-Петербургын Военно-медицинска академиин диплом абаха юм гэжэ һанаанда оромоор бэшэ һэн.

«Буряадай түрүүшын врач Базар-Сада Ямпилов» гэжэ ном 2023 ондо «Номад» хэблэлээр нара хараба (энэ номтой танилсагты https://soyol.ru/culture/books/6036/). Ном зохёогшод гэбэл: медицинын эрдэмэй кандидат, акушер-гинеколог, Буряад Уласай эрдэмтэдэй эблэлэй түрүүлэгшэ Батоев Дашадондог Бальжитович; медицинын эрдэмэй доктор, профессор, И.М. Сеченовэй нэрэмжэтэ Москвагай социальна эрдэмэй Институдай гуманитарна эрдэмэй кафедрын профессор Батоев Сергей Дашидондокович гэгшэд болоно. Авторнууд түрүүшын буряад докторой намтараар ехэтэ һонирхожо, улам саашань, бүри гүнзэгыгөөр шудалха хүсэлдэ абтаба. Энэ ном хэблэхынгээ урда нилээн ехэ ажал ябуулһан байна. Хяагта, Улаан-Үдэ, Эрхүү, Шэтэ, Томск, Москва ба Санкт-Петербург хотонуудай архивуудаар ябажа, яар-ябта документнүүдые үргэжэ, хаража үзэһэн, мүн аймаг, нютагууд руу зорюута ошожо, хүн зонһоо, илангаяа,эмшэд, аргашадһаа Ямпилов тухай һурагшалаа. Социалис ажалай Герой Цокто Номтоевич Номтоев, хуушанай багша, БГУ-гай профессор Батор Прокопьевич Махатов хоер һонин мэдээсэлнүүдээр хубаалдаа. Номой автор Д.Б. Батоев иигэжэ бэшэнэ:

«Хубисхалай урда үеын буряадууд сооһоо европейскэ эрдэмтэй 4 врачнар гараһан: тон түрүүн Базар-Сада Ямпилов гараа, һүүлээрнь Андрей Тимофеевич Трубачеев, Санжимитыб Будажапович Цыбыктаров, Лыксок Жабэ гээд. 1965 онһоо би эдэ врачнар тухай олондо дуулгахын тула шэнжэлгэнүүдые хэжэ эхилээ һэм. Хожомынь С.Д. Батоев, Д.А. Дугаржапова гэгшэд намтай хүдэлэлсэжэ, ехэ туһа хүргөө. Тиигэжэ А.Т. Трубачеев, С.Б. Цыбыктаров ба Л. Жабэ тухай номууд хэблэгдэн гараа. Харин XIX зуунжэлэй түрүүшын буряад врач Базар-Сада Ямпилов тухай материал бэдэрһэн зандаабди".



Тиин эдэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй эдэбхи үүсхэл, шударгы ажалайнь ашаар сэрэгэй эмшэн ба гүрэн түрын ажаябуулагша, буряадай түрүүшын сэрэгэй доктор Б-С. Ямпилов тухай шэнэ ном гартаа барибабди.
Холбоо зуунжэлнүүдэй манлай дабаһан, түүхын халуун хүйтые туршаһан, хуби заяанай һайн муутай тэнсэһэн Базар-Сада Ямпиловай намтар тон һонирхолтой.

Зүүн-Үльдэргэ. Замай эхин

XIX зуунжэлэй тэнһээ хойшо Базар-Садын гарыень ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэхэ шадалтайшье, зөөри зөөшэтэйшье хүн Зүүн-Үльдэргэ нютагта ажаһуудаг һэн. Хүбүүе үргэжэ абаһан абань Хориин талын дүүмын (буряадай 14 дүүмын нэгэн) дээгүүр тоотой хүн, хори буряадай 14 инородческо (буса түрэлтэнэй) управануудай тоодо ородог Зүүн-Хүбдүүдэй управын гулваа зэргэтэй ябаа. Талын дүүмэнүүд (1822-1903) захиргаанай талаар гурбан шататай һэн: тайшаа, гулваа, зайһан (отогой ноен). Ямпил гулваа Зүүн-Хүбдүүдэй управа даажа ябахадаа, 7 отогуудай (нютагуудай) байра байдал түбхинүүлхэ, амитан зоной, адууһа малай тоо бүридхэхэ, гүрэн түрын, хизаар ороной хэрэгүүдтэ мүнгэ зөөри ба налог татаха, сабшалан таряалануудай байдал хараха, шэнжэлхэ асуудалнуудые шиидхэдэг уялгатай һэн. Жэшээнь, 1801 оной июнь һарада хан тайжын, ерээдүй II Николай хаанай, угтамжада Хориин 11 эсэгэтэниие түлөөлэлсэхэдээ, мүнгэн стул ба бэшэшье сэнтэй бэлэгүүдые барилсаа; XVIII-хи зуунжэлһээ баригдажа эхилһэн Шэтын тракт (улаагай, хаанай харгы) барилгада, мори тэргэ, һүхэ хүрзэтэй хүдэлмэришэдөөр хангажа байха даабаритай бэлэй.


Ямпил Зодбоев засаг түрын, олониитын эдбхитэн байхаһаа гадна түншэтэй пуглихан ажахытай, баруунай бараа табиһан байра байдалтай, хэдэн азарга адуутай, томо жэжэ малнуудынь, энээрүү хожом бэшэ харагдаагүй тэмээнүүдынь гээд лэ тала дайдые бүрхөөжэ байгаа. Гулваа ядаһан тулиһанда туһалдаг, ном бэшэг дэлгэрүүлжэ, ямаршье үйлэ хэрэгүүдтэ үргэл хандиб үргэжэ ябаһан хадань хүн зон хүндэлдэг, тайшаагайшье тушаалда дэбшүүлхэ тухай хэлсэдэг һэн ха. 1900 ондо буряадай түлөөлэгшэдэй тоодо .м гү, өөрын дураар юм гү Санкт-Петербург ошоод, бусаха замдаа хүйтэ абажа, наһа бараа.

Тэрэ буряад зонойнгоо гэгээрэл болбосоролдо һаналаа табидаг, илангаяа, эдир үетэниие эрдэм номдо һонирхолтой болгохоёо ехэтэ оролдодог һэн. Хэдышье сүлөөгүй ажалтай байбашье, үхибүүдые гэртээ суглуулжа, өөрөө худам бэшэг заажа, хүүгэдтээ заатагүй һургуули олгохо хэрэгтэй гэжэ гэртэхиндэнь ойлгуулжа ябаа. Гулваагайда нютагай үхибүүдһээ гадна дүтэ ойрын тосхнонуудһаа хүүгэдые асардаг байһан.

Ямпил гулваа гурбан басагадтай байгаа: Хандажабынь дээдэ һургуулитай түрүүшын буряад басагадай нэгэн һэн, уһан ород хэлэтэй байжа, эсэгынгээ оршуулагшаар Санкт-Петербург ошолсоо, хожомынь хальмаг хүндэ хадамда гараад, тиишэ ябаа гэхэ; Галсандулмань 17 наһатайдаа, дээдэ һургуулида һуралсажа ябатараа нүгшэһэн; Кармань 1917 ондо Троицкосавск хотодохи РОКК-н эмшэдэй һургуули дүүргээд, Шэнэстын Цыденжаб Цырендоржиев гэжэ багша хүндэ хадамда гараад, шэнэ Монгол гүрэндэ туһа болон ажаллахаяа зөөжэ ошоо. 1902 ондо Ямпил гулваагай хоёрдохи һамган Дулмажаб, гулваагай туһамарша байһан Мүнхэ хоёрһоо Гончикжаб хүбүүн түрэһэн, тэрэ лама болоод байһанаа, Красноярскын сүлэлгэдэ хосорһон.

Базар-Сада яагаад Ямпиловтанай гэр бүлэдэ ороһон тухайнь хаанашье хэлэгдээгүй. Тэрэ үедэ Ямпил гулваа нютагайнгаа зондо бэшэг ном заажа сүлөөгүй ябаа, олондо мэдээжэ Бишыдан багша, үзэлшэ аргаша Дари хээтэй болон бусадта хуушан монгол бэшэг зааһан түрүүшынь багша болоһон.

Ном бэшэгтэ һургахыень хоёр хүбүүдые хүршэ тосхонуудһаа һубарюулан асаржа харуулхадань, тэдэнь тон ехэ һураха эрмэлзэлтэй, аргагүй хурса һонор хүбүүд байба. Эдэ хүбүүдынь Базар-Сада (1871 оной), Цыбик (1879 оной) гэгшэд байба. Ухаатай, урагшаа эрмэлзэлтэй, доторой хүгжэлтэй, эрхим хүмүүжэл абаһан хоер залуу хүбүүд үргэһэн эсэгынгээ этигэл найдал сүм харюулжа, эрдэм ехэтэй, олондо мэдээжэ суутай хүнүүд болоо юм.




Ашанга нютагай Цыдыпов гэжэ хүнэй Цыбик хүбүүгээ асархадань, һүбэлгэн өөрэ хүбүүн гулваада ехэтэ һайшаагдаад, энэ хүбүүгээ намдаа үгэ, саашань хаанашье һургахаб гэжэ хэлэбэ. Эсэгэнь баярлажа, һамгантаяа хэлсээд, дуратайхан хүбүүшэлүүлбэ. Цыбигые нэн түрүүн Анаа дасанда хубарагаар үгэжэ, түбэд монголоор бэшэжэ, уншажа һургаад, саашань Санкт-Петербургын университедэй зүүн зүгэй таһагта оруулжа һургаба. Тэндээ 5 хэлэ мэдэхэ боложо гараад, Цыбик Ямпилов Далай ламын этигэмжэтэ нюур болон Түбэд орон руу эльгээгдэбэ. Тэндээ эрдэмтэн-востоковед, бэлигтэй дипломат, Энэдхэгэй парламентын гэшүүн болон 5 жэлээр дэжүүлэгдээ, һаарамба гэһэн хүндэтэй зиндаада хүртөө.

Нютагаа бусажа ерээд, Цыбик Ямпилов шажанай талаар ажал ябуулаа, тиин Агваан Доржиевай урилгаар Санкт-Петербургын дасанда хүдэлжэ захалаа. Зүблэлтэ засагые тогтоон абаһанайхи Ород гүрэнэй засаг түрын зүгһөө Түбэд ошохо түлөөлэгшэдые ударидан, Далай ламые бараалхажа, хоёр гүрэнүүдэй дунда холбоо байгуулха хүндэтэй даабари абаба. Түлөөлэгшэдэй тоодо 6 хальмаг буряад хүнүүд оролсожо, мүн мэдээжэ хальмаг Василий Хомутников ошолсонойхи хожом энэ хэрэг бүтээхэ хэрэгтэ туһатай байгаа. Экспедициин толгойлогшо Цыбик Ямпилов, анхан энэ аюултай замаар нэгэнтэ бэшэ ябажа гараһан хадаа дүй дүршэл ехэтэй байжа, хэды дахин отрядаа үхэлэй аманһаа гаргажа шадаа. Харин ошохо газартаа арай хүрөөдүй ябатараа, 1922 оной апрель һарада ехээр дааража халуурһан шалтагһаа наһанһаа нүгшэһэн.

Базар-Сада яагаад хүбүүшэлэгдээб гэһэн тодорхой мэдээсэл үгы, теэд тэрэ гол зүйл бэшэ. Угсаата зонойнгоо үхибүүдтэ эрдэм ном олгохоёо үнэнтөөр шармайдаг хүнэй нюдэндэ саг соогоо харагдаһаниинь лэ тон шухала, мүнөө сагташье иимэ бэрхэ бэлигтэй хүүгэдтэ шадалтай зоной туһалжа байбалнь хэды һайн бэлэй.

Ном зохёогшодто баярые хүргэмөөр, юуб гэбэл эдэмнай түрэлхидэйнь дамжуулһан угай һарбаалжан абаад миин һуугаагүй, улам саашань гүнзэгырүүлхэ тухай бодоо. Ямпиловтайнай уг гарбал шэнжэлжэ байхадаа, архив соо 1917 оной Дээдэ-Үдын уездын Хүбдүүд хушуунай хүдөөажахы болон газарай бүридхэлэй ведомость олобо. Тэрэ буулгабари дотор бултанай гэр байдал, гэр бүлын гэшүүдэй нэрэ обогууд бэшэгдээ: үбгэн, һамган, суг байдаг ахадуунэр, аша зээнэрынь, гушанарынь, бэринэрынь гээд үгтэнхэй байхадань, тэдэнэй түрэһэн саг үдэр, эд зөөринь, юу хэдэг, хаана байдаг тухайнь тоологдоо. Авторнууд мэти тоолоод үнгэрэнгүй, хүн бүхэн тухайнь тодорхой мэдээсэл үгэһэн байна. Ямпиловуудай удамууд соонь эмшэд, аргашад олон, тиимэһээ буряадай түрүүшын врачай буянтай замые үргэлжэлүүлхэ зоной байһанда урмашамаар.


Эрдэмэй харгыгаар. Унаган нүхэд

Базар-Садын 11 наһаяа гүйсэхэдэ, Ямпил гулваа хүбүүгээ саашань һургахаяа бодожо, Хориин хушуунай Анаагай буряад тусхайта дунда һургуулида оруулаа. Эндэ хурса хурдан хүбүүн 2,5 хахад һуралсаад, шэнэ эрдэмдэ һуража, өөрыгөөшье харуулжа үрдеэ.Удаань Дээдэ-Үдын уезднэ училище орожо жэл соо һуралсаба. Тиин 1884 ондо Агын ба Хориин буряад зоной эдэбхи үүсхэлээр шэнээр нээгдэһэн Шэтын эрэшүүлэй гимназида түрүүшын зэргэдэ орожо, шаби болобо. Энэ һургуулида Баргажанай, Сэлэнгын буряадаар арга шадалаараа туһалжа байһан байна. Ганса ородууд бэшэ, харин «буса түрэлтэн» гэгдэдэг үндэһэн арадай хүүгэдэй һуралсаха болоһондо, ерээдүй сагта һургуули һудартайшуулай олошорхо болоһондо баярлаашье бэзэ. Дээдэ-Үдын уездһээ (хушуунһаа) ерэдэг һурагшад үбэлэй сагта Шэтэ хүрэтэр московско трактаар морин хамбын шаргануудта һуужа ошохо баатай болодог һэн.


Эндэ һураха сагтаа Базар-Сада анха түрүүн саашадаа суутай зон болохо Гомбожап Цыбиков, Михаил Танский гэгшэдтэй танилсаа юм. Хожомынь мэдээжэ врач, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ болоһон Михаил Танский иигэжэ бэшэһэн: «Шэтын гимназида хорин буряад хүбүүд һуралсажа, ехэнхинь гимназиин дэргэдэхи хамтын байрада байһан. Тус гимнази ерээдүй сагай зүүн зүгэй хэлэ бэшэгэй профессор Гомбожап Цыбиков, сэрэгэй врач Базар-Сада Ямпилов гэгшэд. 



Базар-Сада Гомбожап хоер тон түрүүн гимназиин һурагшад болоошье, һуралсалдаашье эрхим дүнгүүдые харуулжа ябаа. Гомбожап 9 жэлэй туршада эндэ һуража, 20 наһатай байхадаа гимназияа 1883 ондо медальтайгаар түгэсхөө. Базар-Сада 24-тэйдээ болбосоролой аттестат абаа. Харин Михаил Танский нүхэрынь 23-тайдаа дүүргээ. Эдэ гурбан хүбүүд эдир залууһаа нүхэсэжэ эхилээд, саашанхи наһандаашье удаан саг соо эбтэй ябаһан. Хэдэн жэлэй удаа Хяагтын аймагай Ехэ Нуга нютагһаа хасаг сэрэгшын хүбүүн Санжимитып Цыбыктаров ерэжэ һуралсаад, мэргэжэлтэ врач, Хяагтын аймагай эдэбхитэн гэгдэн хүндэтэй ябаа.

Базар-Сада Ямпилов 1894 оной июниин 3-да аттестат абажа, ямар дээдэ һургуулида орожо һуралсаха тухайгаа бодолгото болобо. Ямпил гулваа абань врач болоо һаашни һайн байгаа гэжэ хэлээд, мэдээжэ олонитын эдэбхитэн, хаантанай гэр бүлын гэшүүдые аргалдаг түбэд эмшэн Петр Бадмаевта хандажа, хүбүүн тухайгаа хөөрэлдэбэ. Тиин Базар-Сада Петр Бадмаевай туһаар өөрынь мүнгэ һангаар нээгдэһэн гимназида һураха болобо. Удаань Москвагай университедэй медицинска факультедтэ ороод, жэлэй туршада һураад, Юрьевскэ университедтэ һуури һэлгэн оробо. Саашадаа эндээ 2 курс дүүргээд, Санкт-Петербургын Военнэ-медицинска факультедэй 3-хи курсда орожо һуралсаа. Иигэжэ һургуулияа һэлгэһэнэйнь шалтагаан гэбэл, академидэ һуралсалай талаар университедтэ ороходоо медицинын эрдэмүүдые үлүү һайнаар, үргэн хэмжээндэ заадаг байба ха юм.

Һонин гэхэдэ, университедһээ академидэ орохо болоходонь Амурай хасаг сэрэгүүдэй наказной атаман ректорэй нэрэ дээрэ гуйлта бэшэжэ туһалаа. Нева мүрэнэй эрьедэ дүтын нүхэд Базар-Сада Ямпилов Гомбожап Цыбиков хоёр, сэбэрхэнүүд, баруунай маягаар хубсалһан, соёлшоһон буряадай үзүүр хүбүүд дахин уулзашаба. Гомбожабынь түрүүн Томскын университедэй медицинскэ факультедтэ ороод һуража байтараа, зүүн зүгэй хэлэнүүдые үзэхэ дуратай болоо ха. Тиин Петр Бадмаевай туһаламжаар Санкт-Петербургын университедэй восточно таһагта ороод һуралсажа эхилээ. Агын буряадууд сбербанкаар мүнгэ ябуулжа Гомбожабта тусхай стипенди үгэжэ байһаниинь жэшээтэ һайхан үйлэ хэрэг. Хожомынь хоёр унаган нүхэд дээдэ һургуулиин дипломуудые нэгэ жэлдэ зэргэ абаа юм. Ородой географическа ниигэмэй Гомбожап Цыбиковые Түбэд руу ябуулха сагтань Базар-Сада Ямпилов ехэтэ оролдожо, холын замдань хэрэгтэй болохо эмтэй домтой ургамал ногоо ба һайн эмүүдые суглуужа үгөө һэн. Тиигэжэ буряадай хоёр алдарта хүбүүд бэе бэедээ арга шадалаараа туһалжа ябаһан байна.


Эмшэнэй ажал нютагтаа эрхилбэ

Зургаан жэлэй туршада һуралсаад 1899 ондо Базар-Сада Ямпилов сэрэгэй врачай диплом абаба. Байгалай үмэнэхи хизаараа бусаад, Дээдэ-Үдэ хотодо городской врач гэжэ зэргэтэй ажаллажа захалаа. Ямпиловта аргалуулһан үбшэнтэдэй һанамжаар тэрэ тон ханалгатайгаар үбшэнтэндэ хандадаг, аргалха эмшэлхэдээ бэрхэ, дээдын гарай доктор гэжэ гансата харагдаа ха. 1909 ондо Дээдэ-Үдын полкдо алба хэжэ байхадань, тэрээндэ аргалуулхаяа ойро дүтын, бүри холын нютагуудһаа хүн зон субадаг һэн. Профессор Б.П. Махатов иигэжэ бэшээ: «Үни холын 1907-1909 онуудаар манайхин Кабанскын аймагай Хандала нютагта байдаг һэмди. Би наадажа байтараа зүүн ээмээ хухалаад, абатаяа Дээдэ-Үдэ зорижо, Базар-Сада Ямпиловта хүрэжэ ерээбди. Тэрэ нюргаар үндэр, аргагүй сэбэрхэн шарайтай хүн бидэнэрые илдам хүндэмүүшээр угтан абаа. Һайса шэнжэлжэ хараад, юу хэхэ яахые заажа, зүблэжэ табяа һэн».

1901 ондо Ямпиловые Шэтэ руу ябуулжа, эндэ лазаредэй бага (младший) врачаар хүдэлжэ, сэрэгэйнь албан эхилээ. Шэтэдэ военнэ-фельдшерскэ ба эхэнэрнүүдэй нарайлалгада туһамжын һургуули нээгдэбэ. Мүн Байгалай үмэнэхи хизаарта эмшэд аргашадые бэлдэхэ хэрэгтэ тон шухала удха дүүргэдэг Шэтын военнэ-фельдшерскэ һургуулида Б-С. Ямпилов анатоми заадаг һэн. 1905 ондо тус һургуули усадхагдаһан. 1903 ондо Хяагтын аймагай Троицкосавскын уездын Сүхын лазаредые даагшаар К. Колчевский, харин бага врачаар Б-С. Ямпилов томилогдоо. Ажалай Герой Цокто Номтоевой бэшээ: «Базар-Сада Ямпилов сэрэгэй врачаар алба хэһэн. Шэтэ, Дээдэ-Үдэ, Троицкосавск хотонуудаар алба хэжэ ябатараа, 1904 оной ород-япон дайнда хабаадалсаа, Дээдэ-Үдын полкын врачаар алба хэжэ гараа. Дайнай һүүлээр Байгалай үмэнэхи хизаарай хасаг сэрэгэй албанда эмнэлгын ажалаа үргэлжэлүүлээ».

1910 ондо Базар-Сада Ямпилов Троицкосавскын уездын Хударын сэрэгэй һургуули ахалагша врачаар табигдаад хүдэлжэ байтараа подполковнигай нэрэ зэргэдэ хүртэбэ. 1012 ондо Хяагтын хасаг сэрэгүүдэй 1-дугаар сэрэгэй таһагта ахамад врачаар хүдэлжэ байхадаа, нюдэнэй үбшэнүүдые аргалха хэрэгтэ мэргэжээ. Дүрбэн жэлэй туршада 50 койкатай больницада нюдэнэй үбшэнтэниие, сэрэгэйхид гү, юрын эрхэтэд гү илгаагүй бултыень эрхим үрэ дүнтэйгөөр аргалжа гараһан байна. Удангүй коллежскэ советник (зүблэгшэ) Ямпилов Троицкосавск хотодо Байгалай үмэнэхи хизаарай хасаг сэрэгүүдэй 1-хи сэрэгэй таһагай ахамад врач болобо. Эндэ хүдэлжэ байхадаа тарбаган тахалтай (чума) эдэбхитэй тэмсэл ябуулһан. Хэнһээшье түрүүн үбдэһэн нэгэ сэрэгшые тарбаган тахалаар үбдэбэ гэжэ һэжэглээд, тус тахал саашаа һүжэрхэгүйн тула зүб арга хэмжээнүүдые гансата абажа, бэшэ нүхэдөөрөө ажаллаа. Хожомынь хэдэн жэлнүүдтэ медицинын албанай полковник Базар-Сада Ямпилов Дээдэ-Үдын Дээдэ-Онгостойн сэрэгэй госпитальда хүдэлжэ гараа. Тэрэнэй саашанхи ажаябуулга, хуби заяан тушаань ямаршье мэдээсэл олдоогүй. Тус номой авторай багсаамжаар XX зуунжэлэй хубисхалта сэмүүн сагаар тэрэ хаана нэгэтэ наһа баража болоо.
«Хэншье мүнхэ бэшэ, булта үнгэрхэ, зүгөөр хүнэй һайхан нэрэ хэтэдээ үлэхэ...»

Ном зохёогшо Д. Батоевай хэлэһээр, Үльдэргын үбгэд аяар холын 1970 ондо Ямпил гулваагайда Базар-Сада хүбүүниинь немец яһанай Мария һамгантаяа ходо айлшалдаг, гулваагай бага басаган Кармыень үргэжэ абаһан гэжэ дуулгаһан байна. Мария эжынь Карма (Хармаа) басагаяа ехэ һайнаар хүмүүжүүлһэн, хамаг юумэндэ һургаһан байна. Хожомынь Карма үзэгдөөгүй амтатай котлетаараа, мүн сэмсэгэр сэхээтэн маягаараа зониие гайхуулдаг байгаа гэхэ. Үльдэргөөрхин тэдэнэй айлшалхые хүндэтэйгээр хүлеэн угтадаг, илангаяа, саб гэмээр бэеэ абажа ябадаг, ухаатай, зондоо зохид Базар-Садын ерэхэдэ баярладаг һэн. Юуб гэбэл, тэрэнэй мэдэхэгүй зүйл байхагүй, яагаад газараа харууһалхаб, һайжаруулхаб гэхэ мэтын асуудалнуудта харюусаха, туһатай зүбшөөл үгэхэ. Урданай зон Базар-Сада аргагүй һайн эмшэн байһан, бага ехэ илгаагүй үбшэнтэниие аргалдаг һэн гэжэ хэлсэдэг.

Ном соо Б-С. Ямпиловай нютагаа айлшалһан тухай һонин дурсалганууд бии. Жэшээнь, Цокто Номтоевичай бэшэһээр, нэгэтэ бишыхан хүбүүд наадажа ябатараа рессорна тэргэтэй зоной ерэжэ ябахые холоһоо хараад, урдаһаань гүйлдэжэ ошоо ха. Тиин Ямпил гулваагай газаа байхадань, дүтэлхэдөө, һонюуша нэгэ хүбүүн хүнэй буухада тэргэ юундэ шэшэрнэб гэжэ харахаяа тонгойходоо толгойгоо пяс байса коляскада сохюулба. Ушаргүй гэмэлтэжэ, толгойдоо ялантай үлэһэн Дондог Батуев хожомынь Ямпил гулваагай дүү хүбүүн Ильягай (Жана-Манчын) аша басаган Цырегмагай нүхэр болохо заяатай байгаа. Тэрэ жаахан хүбүүндэ Базар-Сада өөрөө түрүүшын туһаламжа үзүүлһэн байгаа бэзэ.

2001 ондо Үльдэргэ нютагай мэдээжэ хирург, медицинын эрдэмэй кандидат, амисхалай физиологи ба патологиин Институдай Буряадай филиалые даагша, Оросой Холбооной габьяата врач Аюр Базарович Раднаев нютагайнгаа суутай хүбүүн, буряадай түрүүшын сэрэгэй доктор Базар-Сада Ямпиловай түрэһөөр 130 жэлэй ойн баярые эмхидхээ юм. Эрхим хэмжээндэ ойн баярыень тэмдэглэхын тула эмхидхэлэй хороон байгуулагдаа. Үльдэргын арадай музейн ханада Буряад республикын арадай уран барималшан Г.Г. Васильевай бүтээһэн Б-С. Ямпиловай барельеф тодхогдоо. Эрдэм-шэнжэлгын хуралдаа татагдажа, Базар-Сада Ямпилов ба Буряадай түрүүшын эмшэд тухай ном бэшэхэ тухай хэлсээ. Түсэблэһэн олон авторнуудай статьянуудтай номынь гаража, зондо тараагдаа. Статья зохёогшодой тоодо А.Б. Раднаев, Д.Б. Батуев хоёр оролсоо.

2023 ондо XIX зуунжэлэй буряадай түрүүшын врачай түрэһөөр 150 жэлэй ойе угтуулан, шэнэ ном нара хараба. Врач-гинеколог, эрдэмтэн, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, зохёолшо Дашадондог Бальжитович Батуев анхан бэшэһэн статьягаа саашань үргэлжэлүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ хүсэлдэ абтажа, энэ хэрэгтэнь нэмэри хүсэн болохо Сергей Дашидондокович Батуевые хабаадалсуулба. Тус сэдэбээ бэелүүлхын тула хаа-хаагуур эсэшэ сусашагүй ябагдаа, олон хүнүүдээр хөөрэлдөө хэгдээ Тиигээд энэ олоһон материалаа эблүүлжэ, ном болгожо гаргаба гээшэ, харин энээн дээрэ тогтонгүй, бэдэрэлгэ, шэнжэлгэеэ үргэлжэлүүлхэ һанаатайл ха, юуб гэбэл Б-С. Ямпиловай намтарта мэдэгдээгүй үлэһэн «сагаан толбонууд» үшөөл үлэнхэй. Хэн бэдэрнэб, тэрэ олодог, амжалта хүсэе!