Шэнэхээнэй шэлдэг шүлэгшэ

Мэдээжэ зүжэгшэн, уран шүлэгшэ, оршуулагша Чингис Гуруев шүлэгүүдые монгол хэлэнһээ буряад аялгада хүрбүүлһэн байна.



Хэлэ-бэшэгэй эрдэмэй доктор Л.Б. Бадмаев, буряадай уран зохёол шэнжэлэгшэ Б.К. Ширапов гэгшэд хинажа, тус ном ПАО «Республиканска типографи» гэһэн хэблэлэй газарта барлагдаа. 

Тус ном зохёогшын намтартай танилсаха гэбэл, Хүлэн-Буйрай Шэнэхээн нютагта бодонгууд омогой Һамын Бабуугай Намнандоржо болон хуасай угай Дабаанимын Сэбэгмид гэгшэдэй гэр бүлэдэ 1963 ондо түрэһэн байна. Үбгэ эсэгэнь Үлирэнгэ, харин нагаса талань Зугаалай нютагһаа гарбалтай, Тобын Түгэлдэр тайшаагай аха Хутагайн үри һадаһан ха. На. Сэмжэд Холбоо тосхоной (бригадын) һургуули 1980 ондо дүүргэжэ, Үбэр-Монголой монгол хэлэ бэшэгэй тусхай һургуули 1985 ондо түгэсхээ. Манжуур хотын Үндэһэн шажанай ёһо гуримай (суртахуунай) хэрэг эрхилхэ эмхидэ (тобшоондо) ажалайнгаа намтар эхилээд, 1987 ондо Хүлэн-Буйр хотын Урлигай ордондо хүдэлжэ эхилээ. 



Сэмжэд хүүхэн анханһаа уран зохёолдо һэдэбтэй байжа, бүри багаһаа шүлэг найруулжа эхилһэн. 1980 ондо «Буряад басаган» гэһэн шүлэгөө хотын сониндо хэблүүлээ. 2007 ондо «Хүнүүгэй хара нюдэтэ үхин» гэһэн шүлэгүүдэйнь ном гараа. 2012 ондо Монгол Уласай «Хүдэлмэриин хүндэ» гэһэн медальда, 2018 ондо Үбэр-Монголой өөртөө заһаха ороной Засагай ордоной зүгһөө уран зохёолой талаар хамагай томо хүндэлэл болохо «Солонго» шагналда хүртөө. Эдир залууһаа эдэбхи үүсхэл ехэтэй ябажа, Шэнэхээн буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн нэрэ солодо дэмы хүртөөгүй.
 


Ирагуу найруулагшын «Буряад» гэһэн шүлэг бэшэһыень, мэдээжэ дуушан Сэсэгма тэрэнииень гоёшоогоод, аялга тааруулан далижуулжа, олоной һонорто хүргэһэн байна. На. Сэмжэдэй зохёолнуудые уншаад байхадаа, тэрэниие дууша сэдьхэлтэй арадайнгаа бэлигэй һабаһаа һайса хүртэһэн байна гэхээр. Шүлэгүүдынь хүгшэн эжын айрагаар, элдэһэн хониной арһаар, аргалай утаагаар, ая-гангаар анхилһан мэтэ жэнхэни буряад шэнжэтэй. Мүрнүүдэйнь голто сохилоон соо утын замда бүншэһэн сар тэргын хахинаан, уһан жороо моридой хатараан, тэмээдэй буйлаан, нума һомын эшхэрээншье соностоһон мэтэ. Юрэдөөл, буряадһаа гарбалтай На. Сэмжэд гү, али олон хилын саанахи бусад найруулагшадайшье уран зохёолнуудаар танилсажа, гээһэнээ оложо, мартаһанаа һэргээжэ байбалнай һайн һэн. Түүхын зарлигаар хилэ, зай таһаран һуубашье, үндэһэн соёл, ёһо заншалаа эб хамта үргэжэ ябабалнай дэмбэрэлтэй хэрэг байха.



Үбэр-Монголой хойто хизаараар түбхинэһэн буряад зоной ажамидаралынь зуугаад жэл соо хуушанайхияа алдаагүй, түүхэ домог, табан хушуу мал, үндэһэн хэлэн, ёһо заншал гэхэ мэтэеэ бүрин бүтэн үлээжэ шадаа. Энээн тушаа На. Сэмжэдэй шүлэгүүдэй мүрнүүд гүйсэд элирхэйлнэ. Эхэнэр найруулагшын доторой юртэмсэдэ сагай һэлгээнэй уларилдал алибаа мэдэрэлнүүд бурьялан, ирагуу найрагайнь уян хүбшэргэйнүүдые шэнхинүүлээ. Шүлэгүүдэй согсолбориин түрүүшын хуудаһанһаа юун элирнэб?


1) Найруулагша түрэлхиин бэлигтэй, тэрэнэй һанаан бодолой гүн сооһоо булагай уһандал эршэтэйгээр шүлэгэйнь мүрнүүд дэбэрэн гараад, сүлөөтэ дайдаар мүрэн голдол халбайн, хүүен урдаха шадалтай;
2) Хэды эхэнэр түрэбэшье, бүһэтэй зонһоо дутуугүй сүлөөтэ хараа бодолтой, нютаг орондоо, арад түмэндөө һаналаа табиха үнэншэ уужам сэдьхэлтэй;
3) Шүлэгүүдэй онсо һайшаагдама зүйл — жэнхэни буряад хэлэн. Холисогүй сэбэр, урданай яряанай гүн шэнжэ алдаагүй, уян нугархай, үлэтэй шэмэтэй үгэнүүдээр холбогдоһон мүрнүүдынь үнжэгэ зөөхэй түрхиһэндэл сэдьхэлдэ шэнгэсэтэй;
4) Зохёогшо баян торгон хэлэн дээрээ уран найруулгын оньһон арга, янзануудые шадамараар хэрэглэжэ, буряад найруулгын дүрим баримталхаһаа гадна бэшэшье хэб түхэлнүүдые зүрхэтэйгээр туршажа үзэнэ.



«Хүннүүгэй хара нюдэтэ үхин» гэһэн уншагшадай һонирхол татама гаршагтай номынь гурбан бүлэгтэ хубаагданхай: 

1-дүгээр бүлэгтэ ороһон шүлэгүүд соогоо орон нютагай шарай урдын сагуудай сууряа, үндэһэн һуудал байдал, сэдьхэл бодол хүлгөөһэн элдэб ушарал, мэдэрэл гэхэ мэтые уудалан, үнэншэмөөр зураглаа. «Минии нютаг — Шэнэхээн», «Бурхан Халдуунай бүргэд», «Халхын гол», «Намарай һүни Алашаа руу унаһан шүүдэрэй дуһал», «Эсэгын гуламтада багтадаггүй үхинэй заяа», «Намар яаһан гунигтай бээ?», «Хүннүүгэй харахан нюдэтэй үхин», «Үбэр-монголой захяа» г.м. хамта 54 уянгата найруулгануудынь уншагшадай һанаа бодол хүсэд тэжээхэ байһаниинь элитэ. 



«Шэр-шэр һэбшээтэй, шэхэнэй сахариг жэнгирнэ. Сэр-сэр бороотой, субын тобшо мүнгэтэнэ», «Буряад эрын зүрхэн тамирһаа дуһал хүртэжэ, буряад эхын хэбэл туяатуулан, түрэл һэлгэһэн, буурал Алан-Гуагай гэрэлээр ерэһэн һүнэһэнби, Ботохой-Тарганай эритэ һэлмээр бүжэглэхэ залгагшаньби...» «Губиин дунда нюусаханаар шаргалтаһан Алашаа, гуйбашагүй аян субаагай үзүүрэйнь зориг», «Гурбан юһэнэй жабар ехэтэй сэб хүйтэндэ гунигаа зүрхэн дээрэшни дахин адхангүй...» «Оршоһон түмэн бодосто эхин-түгэсхэлэй хэмжээ тогтооһон орог һаарал шоно эзэнтэй монгол обогой гүйдэл мэтэ саг хугасаа...».

Номой гаршаг болоһон «Хүннүүгэй хара нюдэтэ үхин» шүлэгһөө хэһэг:



...Хүннүүгэй хара нюдэтэ үхинби, —
Хүрэл хуягай саана минии үзэсхэлэн,
Хүл доромни азарга барасай арһан,
Хүзүү, һээрэйнь зогдор бодожо,
амитай юм шэнги.
Хүбшын хүр саһан соо
дурлалтай үнгэлдэжэ,
Хүбүүнэй хүсые мэдэрһэн
түрүүшын һүниин дурсамжа.
Дэлһэтэ мориной нюрган дээрэһээ
һэлмын гэрэл толоржо,
Дэндүү сошомогоор орилһон
дууниинь зүүдэн хаяа?
Дээрэлхүү харасамни үлэ мэдэг
гунигтайшье һаа,
Бараан холын газарһаа харбахадаа,
хүнэй амиие алдахагүй.
Баабгайн һүрэг соо
гансаараа орожо үлдэһэн
Баруун хасараймни гүн һорьбо
харамсалтай,
Баһа уралаймни жэжэхэн
хара толбо
Эльгэнэйм хэлтэрхэй сооhоо
мүндэлһэн мэтэ, —
Энэ ехэ Монголой үнгэ дүүрэн
хүрин тала
Нюдэнэй тудаха зайда даншье
уужам тэнигэр аад,
Нюусахан гуниг мэтэ гүнзэгы
харасань ээдэрээтэй....

Эндэ шүлэгшэн «бараан холын газарһаа харбахадаа, хүнэй амиие алдахагүй», баабгайнуудтай тулалдаад, баруун хасартаа һорьботой үлэһэн омог дайша үхинэй дүрые гаргахадаа, тон тааруу, һүр ехэтэй үгэнүүдые оложо шадана. Хүннүүгэй харахан нюдэтэй басаган хэды хатуу абари зантай болобошье, зүрхөөр халуун, дурлаха, гуниглаха юрын хүүхэнэй мэдэрэлнүүдһээ алгасаагүй. Уран үгын хүсөөр уншагшадай нюдэндэ харагдамаар, этигэмээр дүрсэлхэ шадабари найруулагшын онсо бэлигые гэршэлнэ.



2-дугаар бүлэгтэнь хори гаран һонирхолтой шүлэгүүд оронхой: «Ороод ерээрэй», «Бороотой үдэрэй нюдэн», «Ирагуу найрагаймни үбдэгые», «Шинии сэдьхэл моритой», «Эрэ хүнэй түгэс гуа», «Аяа, миний басагад» гм. Эндэ ирагуу найруулагша хүнэй доторой байдалые шэнжэлэн, элишэлэн, тобойлгон харуулна. 

Туургата буряад арадайнгаа домог түүхые, элинсэг хулинсагайнгаа баатарлиг дүрсэнүүдые мүнөө үеын хүбүүд басагадтай жэшээлэн, «бари, үмдөөд үзэл даа хуяг дуулгыень, шамда хэр байнаб?» гэһэншүү шүлэгэй мүрнүүд бии. «Саб сагаан дэльбээрээ гэрэлтэһэн улаан сэсэг — Минии амгалан. Минии гуа үзэсхэлэнтэй яаһан юм бээ», «...нютагай нуур шэнги нэлэгэр харасадаа мянган шубуу буулгажа,...», «Хуушан модон гэр сээл ногоон голой эрьедэ байдаг. Он жэл, нара, һаранууд харлажа, набша намаатай модонуудай дунда дандаа, нюусатайхан зандаа байдаг», «Харасынгаа хирые шам дээрэ унагаахагүй, сэдьхэлэйнгээ зайе хиртүүлхэгүй», «...сагай зүүнэй хухаржа унатар, сагаан самсын элэжэ сооротор гансахан шамайе хүлеэнэб», «Өөрынгөө сэдьхэлэй үрөө руу забагаарнь һэмээхэн харабаб...Үүдэн зосоо тээһээ томо шулуун суургаар суургалаатай».

«Шинии сэдьхэл моритой» гэһэн далда удхата (аллегори) шүлэгһөө хэһэг:

Сэдьхэлээ нам тээшэ
дандаа гүйлгэнэлши,
Алдуугүйгөөр харадагби,
энээниие огто мэдэнэгүйлши.
Янза бүриин зүһэтэй мори
һэлгэжэ унаһан сэдьхэлшни,
Яагаад юм бэ,
минии хажуугаар эрьелдэхэ юм.
Үглөөгүүр шаргал морёороо
аажамхан һайбарлуулжа,
Манайхиһаа гараад ябахадань,
эшэдэһэмни хүрөө,
хүн бү хараһай даа.
Үдэшэ одо мүшэдэй гэгээгээр
хүлһэтэй, хүлһэтэй... моритой,
Үүлэтэй үдэр һаарал моритой,
бороотой намар буурал моритой,
Сэлмэг үдэр халюун моритой...
шэмэрүүн һүни хара моритой,
Үүрээр сагаан моритой,
зүүдэндээ боро моритой...
..................... моритой, моритой хүнтэй
Һундалдаад дабхюулмаар...

Тус шүлэгүүд дотороо уран найруулагша инаг дуран, баяр, гуниг, уулзалга, хахасалга — мүнхэ дэлхэйн жама ёһо болохо эрэшүүлэй ба эмэгтэйшүүлэй дундын харилсаан, мүн юрэ хүн бүхэнэй, эдир залуу үетэнэй юун тухай сэдьхэжэ, ямар ушарһаа һанаа үнөөндэ абтажа байһые бэедээ дүтэ абан, шүлэг зохёолгын элдэб арга хэрэглэн бодомжолно. Мүн эрьенсэг дэлхэй дээрэ үглөөнһөө үдэшэ болотор үдэр бүри, үе бүри ушаран һубаридаг үйлэ хэрэгүүдэй хүнэй хуби заяанда, доторой байдалда нүлөөлдэг тухай саада наада шэнжыень гүн ухаанай хүсөөр шэнжэлһэн мэтээр, хёрхо наринаар тодорхойлон удхална.



3-дугаар бүлэгтэ зохёогшын 15 дуунай үгэнүүд оронхой. На.Сэмжэдэй үгэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн дуунууд гурбан гүрэнэй дэбисхэр дээрэхи монгол, буряад арадуудай дунда үргэнөөр мэдээжэ болонхой. Ехэнхи дуунуудынь үбгэ эсэгын, аба эжын гуниглан дурсаһан, сагай эрхээр орхижо нүүһэн тоонто нютагынь болохо Ара Монголой дайда — Буряад орондо зорюулжа бэшэгдэһэн. Мүн анхан зөөриин һабатай, зүрхэтэй буряадуудай хилэ дабажа ошоходо, угтажа, үргэмжэтэй түбхинүүлһэн Шэнэхээн нютагаа магтан, түүрээнэ. 

Илангаяа, поэтессын бэшэһэн «Буряад» гэһэн дууниинь Буряадай радио, телевиденеэр үргэлжэ дамжуулагдан, хаа-хаанагүй зэдэлжэ, улад зон сээжээр мэдэдэг, дуулалдадаг болонхой. Алдар солын далита шубуудые ниидүүлһэн, Шэнэхээнэй шэлдэг ирагуу найруулагша На. Сэмжэдтэ үшөө олон, хүнэй сэдьхэл доһолуулма шүлэг, дуунуудаа зохёожо байхыень хүсөөд, доро үгтэһэн дуунай үгэнүүдээр түгэсхэе.

Буряад

Наранай харгын үзүүр — буряад,
Жэлэй эрьесын хүрдэ — буряад,
Арюухан Ононой эхин — буряад,
Алан-Гуа эжын түрхэм — буряад.
Хун шубуунай хии морин — буряад,
Хуһан сэргын һүлдэ — буряад,
Баабай Саяанай орьёл — буряад,
Байгал далайн сээл — буряад.

Дабталга:

Буурал сагаан наһан — буряад,
Бурханда туласа буян — буряад.
Сэлмэг тэнгэриин шарай — буряад,
Сэсэн мэргэдэй ухаан — буряад,
Хаан эзэнэй жэгүүр — буряад,
Хатан эжын сэдьхэл — буряад.
Аян холын намтар — буряад,
Алтан шара шанар — буряад,
Амгалан байдалай төөргэ — буряад,
Аза жаргалай охин — буряад.

Дабталга.



Гэрэл зурагууд: На.Сэмжэдэй гэр бүлын архивһаа. Холбоо бариhан Буряадай бэлигтэй дуушан Бадма-Ханда Аюшеевада баяр баясхалан хүргэнэб.