Далайн сэрэгшэдэй дайшалхы зам

Нютагаймнай уһан сэрэгшын ябалсаһан тон түрүүшын, 75 үдэрэй уһан дорохи онгосын автономко тухай дурсалга Уһан сэрэгшэдэй (ВМФ) Үдэрөөр дашарамдуулагдана

Эдэнэй нэгэн Анатолий Нимбуевич Дашиев Яруунын аймагай Хандир гэжэ газарта 1922 оной июниин 22-ой үдэр түрэһэн. 7 наһандаа Эгэтын дасанда хубарагаар үгтэхэ байһыень, саг хубилжа, Эгэтын «Улаан гэртэ» мэдээжэ сэхээтэн Жалсан Жабон багшада заалгажа, үзэгтэ ороо. Хархада 7 класс дүүргээд, һая нээгдэһэн Нарһатын дунда һургуули ошожо һуралсаа. Аттестат абаһанай удаа үнинэй тэгүүлдэг Каспийска сэрэгэй дээдэ һургуулида ороод байтарнь дайн эхилшоо. Дайсан Кавказ тээшэ тэгүүлжэ, Эсэгэ ороноо хамгаалалгын хэрэгтэ курсантнууд хабаадалсангүй юу байхаб, дээгүүрхидынь сэрэгтэ татагдаад, бага курсынхидынь дүтүүр тойрон алба хээ. Анатолий 1944 ондо «Вячеслав Молотов» крейсерэй дальномерщик, удаань далайн «ангуушадай» бригадын матрос, дайсанай онгосонуудые гүльмэдэ (противолодочные сети) оруулха ба өөһэдынгөө корабльнуудай ябаха замынь (фарватер) сахидаг байгаа.



Нэгэтэ училищидань союзнигуудай сэрэгэй түлөөлэгшэ, американ контр-адмирал Дункан ерэбэ, тиин курсантнуудай дунда азиад хүбүүнэй байхые хараад, асууба:

- Энэ Чан Кайши уһан сэрэг бэлдэжэ байна аал?

- Үгы, бэшэ. Энэтнай манай эрхэтэн, Байгал шадарай буряад юм. — гэжэ тэрээндэ харюусаа һэн ха.

1945 оной апрель һарада олон курсантнуудай тоодо Номгон далай флот (ТОФ) эльгээгдэжэ, Владивосток хотын Улисс бухтадахи М-22 гэжэ уһан дорохи онгосын штурман болобо. Гурба һара болоод, империалис Японитой дайн эхилшоо. 35 хүн экипажтай «Малютка» онгосоорхин байлдаанда хам оролсон, өөһэдынгөө корабльнуудта зам гаргажа ябаа. Далай дээрэ штурман «онгосын шэхэн ба нюдэн» гэжэ дэмы нэрлэгдээгүй, тэрээнһээ олон юумэн дулдыдадаг.

1948 оной октябрь соо Охта хотын офицернуудай курсда һуралсаад, далайн штурман гэһэн зэргэтэй Совгаваньдаа бусаа. 1955 ондо Уһан сэрэгэй академи түгэсхэжэ, ТОФ-ой Камчаткын Авачинска буландахи подводно онгосонуудай бригадын флагманска штурман болоо.

1958 онһоо Рига, Калининград хотонуудта далайн сэрэгэй дээдэ һургуулинуудта багшалаа. Фрунзиин нэрэмжэтэ сэрэгэй дээдэ училищида сэрэгэй эрдэмэй кандидадай диссертаци хамгаалжа, «судовождение» гэһэн хэшээл олон жэлдэ зааһан. Багшалха сагтаа хэдэн үе офицернүүдые һургажа гаргаа. Мүнөөшье 90 һайса гаран наһатай аад, ухаан бодолоор һонор сэсэн, бэеэр бэхи саб гэмэ зандаа юм. Наһанайнь нүхэр Наталья Михайловна врач мэргэжэлтэй, наһаараа сасуурхуу, сэбэр сэмсэгэр, үүлтэртэ сэхээтэн зангаа алдаагүй, тэрэнэй эсэгэнь мүн уһан сэрэгэй офицер һэн. Ирина басаганиинь — инженер, Еленань — искусствовед, Василий зээнь — Корабельнэ институт дүүргэһэн, Дмитрий зээнь — портовой коммуникациин инженер. Эбтэй эетэй гэр бүлын хүндэтэй эсэгэ Анатолий Нимбуевич далайн сэрэгтэ 35 жэлэй туршада алба хэжэ гараа юм. «Улаан одоной», «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай» II шатын орденуудаар, «Шэн зоригой түлөө», «Японии илаһанай түлөө» гэхэ мэтэ олон медальнуудаар шагнагдаһан.

2006 ондо флагманска штурман, I рангын капитан, Далайн сэрэгэй эрдэмэй кандидат Анатолий Нимбуевич хэдэн нүхэдөөрөө, хэдышье үндэр наһатайшуул байбашье, хамтынгаа хүсөөр «Түрүүшын мартагдаһан автономко» («Первая и забытая автономка») гэжэ ном бэшэжэ, тухандань хүргэһэн габьяатай. Зүблэлтын сагта түрүүшынхиеэ удаан болзороор, 75 үдэрэй туршада, уһан дорохи онгосоор автономкодо ябажа ерээ ха юм. Тэрэ гэһээр эгсэ 50 жэлэй үнгэрһэн хойно Санкт-Петербург хотодо тус ном хэблэгдэн гараба.

1956 оной октябриин 5 —най игаабари үдэр 611 проектын Б-63 гэжэ шэб шэнэхэн дизель-электрическэ уһан дорохи онгосо (ДЭПЛ) урда зүг тээшэ «хэбтэн» холын аянда гараһан. Бусаха болзорынь — байгша оной декабриин 19-дэ һэн. Экипажай урда олон янзын, хүндэ хүшэр зорилго даабаринууд табигдаа. Энэ болбол тэрэ үеын анха түрүүшын, удаан сагай туршалга байгаа бшуу. Шэнэ, немец онгосын чертеж хэрэглэн бүтээһэн онгосын оньһо туршахаһаа гадна, 2,5 һара соо уйтан бүтүү түмэр соо хүн яагаад амидарха байнаб гэжэ хаража үзэгдэхэ. Һаядаа түби дээрэ шахардуу байдалай тогтонги байхада, Номгон далайда ямар үйлэ хэрэгүүд үнгэрнэб гэжэ тагнаха, тон нюусаар хорожо ябаха, эгтээ дээшээ гарахагүй, хэнтэйш харилсахагүй, шуурган соо зорюута уһанай нюрууда тогтоод, яанаб гэжэ хараха гэхэ мэтын хатуу шанга даабаринуудтай һэн. 



Энэ автономкодо ябахадаа, Анатолий Нимбуевич бэлигтэй бэрхэ, зүн бэлигээр уридшалан ойлголго (интуиция), ухамайлалга (логика), тоололго (расчет) гэхэ мэтые тэнсүүлхэ шадалтай штурман байһанаа харуулжа, навигациин эрдэмдэ тон өөрын, шэгнүүртэй үгэ оруулжа шадаа. 

«Түрүүшын аад, мартагдаһан автономко» гэһэн номой гол удха болоһон уһан сэрэгэй офицернүүдэй замай тэмдэглэлнүүд һонирхолтойшье, һургаалтайшье. Тэдэнэй Эхэ орондоо бэеэ үгэнги эрэлхэг үйлэ хэрэгүүдынь, шугам шэнги сэхэ сэбэр абари зангынь эндэ бэшэгдэһэн мүрнүүдһээнь элирэн тодорно. Номһоо абтаһан хэдыхэн хэһэг хаража үзэе:

«Тус ном саг ошохо бүри түүхэдэ сэнтэй зүйл болохо. Манайхинай үлүү гаратараа юумэ нюудагһаа боложо, хэзээ болоһон хэрэгүүд тухай мэдээсэл хахад зуунжэлэй үнгэрһэн хойно тунхаглагдана. Мүнөөшье Б-63 онгосын туршалгануудай документнууд «долоон суургын» саана зандаа. Одоошье бүтэхэгүй хэрэг! Тэрэ бүхы флодой хүгжэлтые хойшонь татана гэе. Мүнөө бодоод үзэхэдэ, 50 жэлэй саанахи Б-63 онгосын документнүүдые нээхээр болоо! Оршон сагта тэрэ гүрэнэй нюуса бэшэ болонхой, зүгөөр уһан дорохи тамаралгын түүхэ шэнжэлхэдэ хэрэгтэй байхал. Тииншье зүблэлтын ба ородой уһан сэрэгшэдэй туйлай ехэ бэрхэшээлнүүдые дабажа, эрэлхэг габьяа харуулжа ябаһан тухайнь арад зондоо дуулгахаар, нэрэнүүдынь нэрлэхээр болоо. — Контр-адмирал Лебедько Владимир Георгиевич.

«Хамта дээрээ 75 сүүдхын туршада Б-63 подводно онгосомнай 6158 миль 68 сүүдхэ соо 3,7 узел, харин РДП доро 4986 миль 52 сүүдхэ соо 4 узелэй дунда скорость харуулжа ябаа. Иимэ ушар тамаралгын түүхэдэ үзэгдөөгүй. Зүгөөр тус гайхамшаг үрэ дүн тухай һаял элирхэнь гээшэ...» — Капитан-лейтенант, тиихэдэ Б-63 онгосын БЧ-2-3-н командир Клубков Юрий Михайлович.

«10 үдэрэй туршада астрономическэ обсерваци хэгдээгүй. Дээгүүрнай аймшагтай дошхон 2 циклон үнгэрөө. Ойя-Сио урасхал һүрижэ, 0, 25 узел харуулан, 10 сүүдхэ соо 6 миль гээхэдээ, гутаралдан ябаабди. Тиижэ байтараа, хүйтэн халуун урасхалнуудые бортын саанахи (забортная вода) уһантайнь cасуулхадаа, сэхэ урдаһаа сохиһон хүйтэн агаарай гадуур ябаһан аад, тэрэниие дэмы тоололсоһон байгаабди. Энээн тухай Анатолий Нимбуевич Дашиев тон гүнзэгыгөөр лоци шэнжэлжэ баримталһан байна. Саашанхи обсерваци тэрэнэй бодомжын зүб байһые гэршэлээ...» — Контр-адмирал Гонтаев Алексей Михайлович (тиихэдэ подводно онгосонуудай 10-хи дивизиин 182 бригадын дарга).

«Мүнөөшье болотор өөһэдынгөө старшина болон матросуудаар омогорходогби. Тэдэнэр албан уялгаяа һайн ойлгодог, ямаршье бэрхэшээлһээ тунхаряагүй зон... Аяншалгамнай айхабтар хүндэ һэн. Уласхоорондын харилсаан һайн гэхээр бэшэ. Зүүн зүгэй азиатска региондо болоһон үйлэ хэрэгүүдые тагнажа, уридшалан мэдэхэ хэрэгтэй һэн... Тойроод дайсад дүүрэн һэн, США-гай хүсэн түгэс флот эзэн янзаар бэеэ харуулха. Юрэдөөл, дайсад бидэнэрые һэмээхэн һүнөөжэрхихэ аргатайл байгаа. Зүгээр энээн тушаа хэншье бодоогүй, булта амиды мэндэ, заримамнайл тон элүүр гэхээр бэшэ болонхой бусаа бэлэйбди», — I рангын капитан, БЧ-5 моторно бүлэгэй командир, лейтенант-инженер Гринев Иван Алексееевич.



«Бидэ яаралгүй аад, үсэд нэтэрүүгээр урда зүг баряад лэ ябанабди. Үдэртөө РДП доро ябаһаарнай, гадаа далайн уһан бүлеэн, харин отсек соомнай халуун боложол байгаа. Булта трусыгаараа, ехэнхидээ хүлһөө аршаха полотенце хүзүүндээ зүүгээд ябахаш. Отсек соо бодоод ябахын аргагүй, тэг дундань лэ тэниихээр, бэшэ зайнь элдэб торпеднэ аппарадуудаар дүүрэшэнхэй. 5-хи, 6-хи отсегууд соо 50-60 градус халуун бусалха. Нөөхи хартаабхамнай үжэжэ, амилхын аргагүй, хүлһэтэй аршуулаар булта хамараа хааха,бүглэхэеэ оролдохош.

Гадаада далайн хүсэн гайхамшаг даа — палубын мантан хэһэгые зүйдэлөөрнь хурса хутагаар отолжо абажархиһан мэтэ һэн. „Зай, даа, — гэжэ хэншьеб хэлэнэ. — Мүнөө бидэ үмдөө шобтогойлһон хүндэл адлибди“. Бүгшэм халуун, уйтан отсегүүд, утаа уняар матросуудай бэедэ мүү нүлөө үзүүлээ. Жэгтэй юумэн гэбэл, эрэ зоной үбдэдэггүй, хүхэнэй хабдар — мастидааршье үбдэһэн байна. Хирургда отолуулаагүйдэ аргагүй иимэ ушарнууд тохёолдоо... Офицернуудай кают-компани операционнын үүргэ дүүргэбэ. Доктор Михаил Сирадзе „медбрад“ хоёр сагаан халаадуудаа үмдэбэд.

— Скальпель, — гэжэ доктор команда үгэбэ.

— Есть! — гэжэ „медбрат“ дорюунаар харюусаад, бииксэ сооһоо скальпель гаргажа, хирургда һарбайба. 

Докторой түрүүшын зурлаа отоломсоор, простыня гансата шуһаар лэбшэбэ.

- Тампон, — гээд, доктор гараа һарбайба.

Нүгөөдэнь нэгэ жэгтэй һулаар, абяа аниргүйгөөр тампоноо һарбайһан бэеэрээ стол доогуур хүнтэржэ, хүнэгтэй уһа руу тархяа шэхээд унашаба (тэрэ шуһа хараад муурадаг байшоо). Үшөө хоёр дахин иимэрхүү операци хэгдэхэдээ, түргөөр, эмхитэйгээр, юрын зангаар үнгэрөө, юуб гэбэл, гражданкада ветеринар ябаһан матрос медбрадай уялга дүүргээ бшуу.» — Флагманска штурман, I рангын капитан Дашиев Анатолий Нимбуевич.

«Түрүүшын үдэрнүүд ехэ хүндөөр үнгэрөө, уларил шуургатай, онгосоёо РДП доро оруулжа ядаабди. Онгосомнай мушхаржа байһан хүсэтэ долгёор нэгэ өөдөө далайн нюруу руу, нэгэ доошоо оёоргүй нүхэ руу шэдүүлжэ байгаа... Уһан дээрэ гамгүй онгосынгоо иишэ тиишээ шэдүүлжэ байхадань, матросууднай «травилжа» (бөөлжэжэ) гү, али үхэһэн амидын хоорондо хэбтээ. Бүхы отсегуудай шалань ябахын аргагүй һэн. Тоогүй оло дахин дээшэ доошоо орожо байхада, сагаан түмэр (жестяные) баанханууд шангаар таршаганалдажа, шэхэнэй һарьһан хаалта (перепонки) тэһэрэн алдаха юм. Тиин «срочное погружение» гэһэн захиралта буужа, дизель зогсоогдожо, электромотор доро ябажа эхилхэш... Бүхы экипажда хараһан үзэһэнөө, отсегууд соо юун болоноб, оньһон техникэ ямараа хүдэлнэб, хуруу хухадгүй хамаг һониноо үдэр бүри дневнигтээ бэшэжэ байха уялга үгтэнхэй һэн...

Манай ябаһан харгы зам тайфунуудай шэлжээтэ хүдэлөөнтэй нэгэ шэгтэй байгаа. Номгон далайн энэ аймаг «тайфунуудай үлгы» гэгдэдэг. Гүндүү шанга шуурган буужа, зүг шэгээ агшан зуура һэлгэжэ байгаа. Хүсэтэ долгидой сасардаһад һомоной бууһандал үбшэнтэйгөөр нюур руу шабадана. 15 метр үндэртэй долгид хаданууд мэтээр хаа хаанаһааш аймшагтайгаар соройлдон бодохо юм. Дээрэхи рубкын люк руу уһан байнгүй шожогонон адхаржа, зайн галай самбар (электрический щит) руу тудажа, үзүүр ниилүүлжэ (замыкание) гал сасаруулна . Субмаринамнай мантан долгидой халбагар бүд холбожо байһан зүүн мэтээр үзэгдөө. Нэгэ дээшээ үүлэн хүрэтэр шэдүүлжэ, нэгэ доошоо долгидой дундахи нүхэ руу хүнтэржэ байхадаа, онгосомнай 30 метр һэнжэлсэһэн амплитудатай синусоида зуража байһаншуу һэн. Долгиной оройһоо харахада, океан бүри холуур талмайран, элһэн гүбээтэ сүл губи һануулха юм.



Далайн томо онгосомнай уһан уулын үндэртэ орогүй жаахан, энэ ехэ уһантай сасуулхада, хэмжүүргүй бишыхан зүйл мэтэ үзэгдөө бэлэй. Океанай бүтүү шуухираан, шуурганай эшхэрээн, долгидой мундуугаар онгосын бэе наншаан, тэнгэриин буудалай хаа хаанагүй сохёон — эдэ бүгэдэтэй тэмсэлдэн гараха үйлэ онгосодомнай тудаа. Сахилгаанууд сэб сэхэ океан руу шарбан сохино. Гэнтэ энэ үнэхөөр байдал бэшэ, харин ямар нэгэн фантастическэ киногой кадрнууд гээшэ гү гэжэ һанагдаха юм. Хэды жэхыдэһэ хүрэмэ аймшагтайшье һаань, адаглан байхада һонин байгаа. Хоёр оролгын туршада энэ гоё үзэгдэл һайхашаан хаража ябаабди. Һүүлдэнь мэдэхэдэмнай, бидэ хитадуудай «драконой нюдэн» гэжэ нэрлэдэг тайфунай тэг дунда ороод ябаһан байгаабди..."

«Бидэнэй 120 метрэй гүнзэгыдэ ябахада, 1-хи отсекһээ элидхэл ерэбэ:

- Лагай шахтаһаа ртуть хаягдаба!

Гансата өөдөө гаража, РДП доро байбабди. Гидродинамическэ лагай амһарта ЛПЛ-1 БЧ-1-нэй 1-хи отсектэ һэн. Хамаг штурманууд гүйлдэжэ ерээд харахадань, лагай түб руу дохёо ябуулдаг дифференциальна манометрэй фланцын 2 татуурга (болт) унанхай байгаа. Гадаа хүсэнһөө боложо, элшэ хубаадаг оньһон ба ртуть хоёр шахагдан гараһан байба бшуу. Штурманска электрик В. Ильичев, ахалагша штурман А. Дашиев хоёр улаан гараараа адхарһаниие адха адхаар суглуулжа, һөөргэнь хэжэ байгаа...»

«Камчаткада дүтэлжэ ябатараа, аймшагтай ехэ шуурганда сохюулаабди. Тиимэ хэлбэлзээндэ (качка) бүхы замдаашье ороогүй һэмди. Онгосымнай хажуу тала (борт) 50 градус, нэгэ дахин 55 градуста хэбтээ. Арангын (мостик) орой дээгүүр долгид эгтээ хүльбэржэ байгаа. Вахтенна офицер дохёошон (сигнальщик) хоёр хаалтын талмай дээрэ тросоор барюулһаа бүхөөр уягданхайшье һаа, долгид тэдэниие бортын саана нии-нии шэдэжэ, шал-пял болошонод. Шанга һалхин эндэһээш, тэндэһээш буужа, мүльһэн сэсэрдэһээр нюурыш сохихо юм. Канадка, хүбэн үмдэн, сабхишни вахтадаа орон сасуушни норошохо, хүйтэн уһан нюргыш дагжа урдаһаар, сабхяаршни дүүрэхэ. Эндэхи шторм тропигуудайхидаа ороходоо, һураггүй шэрүүн, тэндэ юуншье һаа, уһаниинь иимэ хүйтэн бэшэ. Хэдэн оролго иижэ зобоһоноймнай удаа командирнууднай уһан доро орохо шиидхэбэри абаба. Бага-багаар доошолжо эхилбэбди, 40 метртэ хэлбэлзээн 20 градус, 50 метртэ — 14 градус, 70 метртэ — 12 градус намхаржа, хүнгэн болошоно. Отсегуудаар ябажа харахада, муудаһан хүн үгы, булта хэлбэлзээндэ шэдүүлжэ һуранхай байба», — Ахалагша лейтенант Клубков Юрий Николаевич, командир БЧ-2-3 Б-63.

«Воскресениин үдэр бултадаа амаралтын үдэрэй хубсаһа үмдэхэ ёһотой һэмди, зүгөөр ажабайдалнай өөрынхеэрээ заһаба. Энэ халуунда үдэр һүнигүй трусыгөөр ябаха гэжэ шиидхээ. Бидэндэ үгэжэ табиһан экспериментальна мылэнь далайншье, юрыншье уһанда мылэдэхэ юм бэшэ. Тиимэһээ отсек бүри спирттэй тампонуудые тараагаа... Номгон далай нэрээрээл номгон... Штурмануудай баримтаар 5-6 баллһаа нэгэтэшье буугаагүй. 

Нэгэ һүниин шторм соо 5-хи отсегэй вахтенно онгосын корпус руу бүтүүгээр наншаха абяан дуулдаба гэжэ элидхээ. Үүр хираанаар дээшээ гаража, юунэй болоһые шалгаха гэлсэбэ. Аварийна парти (хоёр трюмнэ мэргэжэлтэд ба инженер-механик) инструменттэй сүүмхэеэ бэлдэнхэй, страховочно тросоор уягдажа, рубка руу шэглэбэ. Шторм бууража эхилбэшье, томо гэрэй тухай долгинууд подлодка дээгүүрнай хүмэрилдэһэн зандаа. Дээшээ гарахадаа, харан гэһээмнай кораблиимнай ЛК (легкий корпус) шуурганда сохюулһанай удаа зарим хубинуудынь үгы байба. Механигууднай эмдэрһэн юумэ олоходонь, трубопровод эндэ тэндээ һаланхай байба. Задалжа асархадань, сварщигуудай ажал эхилээ. Тиигэжэ онгосомнай абарагдажа, үшөө баазада ерэхэдээ, 20 тонна түлишэ үлээжэ асараабди». — Командир БЧ-5, капитан-лейтенант, инженер Фролов Николай Павлович

"Командирай орлогшо байхадаа, эдеэ хоолой талаар харюусажа ябааб. Тиихэдэ 75 сүүдхын эдеэ уһа хэмжүүргүй ехээр ашаабди, эрье дээрэхи баазын пирс руу асарһан продуктнууд тон тааруугүй амһарта соо хэгдэнхэй һэн. Хайрсагуудынь люк руу орохогүй, картон хорообхонуудынь хахаржа, досоохи саахар, дабһан, гурил, крупанууд адхаржа, мэшээг соохинь онгосо руу ороһоор шиигтэжэ, муудажа эхилээ. Эдеэ хоол провизионко соо багтаагүй дээрэһээ бүхы отсегууд соо ябталагдаа. Хэдэн тонна шэнэ хартаабха овощуудые 1-хи отсектэ хэһыемнай, онгосомнай тэнсүүриеэ алдажа (дифферент), арайхан гэжэ гаваньһаа гаража ошообди. Хэдышье хартаабхаа хатаабашье һаамнай, удангүй, 2 неделиин туршада үжэжэ захалаа һэн. Продукт ашаха заабари-схемэмни яараан, мэгдээн, хабшуу соогуур дүүргэгдээгүй.

Сэбэр уһамнай тэгшэдхэлгын (уравнительнэ) цистернын цементлэгдээгүй ушарһаа жэбэрээ. Гадна газаадахи забортно уһан шэлжэн ороод, уһамнай дабһалагдашоо. Уухадаа клюквын экстракт холижо уугша һэмди. Сэбэр уһан үглөөнэй сайлалганда нэгэ нэгэ стаканаар хубаагдаха. Хилээмэмнай юундэшьеб эһэжэ үгөөгүй. Баанха соохи хара сухааринууд лэ абарагша һэн. Блины шарахада, матросууд тон дуратайгаар эдихэ. Теэд камбузай 60 градус хүрэтэр халажа байхада, яагаад тиимэ хүртэмжэтэйгээр бэлдэхэбши даа. Походто 10 боошхо спецзаказаар бэлдэһэн улаан түрьһэ (икра) абажа ябаһан аад, нэгэ боошхоёо задалаад, эдижэ шадангүй, уһа руу хаяабди, үлэһэниинь хожом баазада тушаагдаа. Дабһалһан загаһан, балык, колбаса болон сонгоомолнууд мүн лэ эдигдээгүй. Матросууд овощной консервэ болон комподуудые аргагүй дуратайгаар эдихэ, теэд тэдэнь үсөөн, хүртэсэнь бага һэн. Иимэрхүү юумэнэй боложо байгаашье һаань, булта албаяа доро дороо оролдосотой дүүргэжэ ябаабди. Автономно походто тамаралгын хэр үнгэрхые, онгосын ямар ябахые хүсэд мэдээгүй байхада, хэтэрмэ хүндэ даабаринууд үгтөө гэхээр. 

Походой дууһадха тээшэ Б-63 онгосомнай гайтай ехэ штормдо орожо гараа. Онгосын шуурганһаа уһан доро хорохо аргатайшье һаань, туршалгын даабаряар яажашье һаань тэнсэхэ ёһотой һэмди. Субмаринада һайсахан хүртөө. Үзэгдөөгүй хүсэтэй һалхин кораблиин гадар хуудаһа абажа хаяад, хамаг магистраль трубопроводууд нюсэгэлэгдэжэ, онгосомнай анатомическэ театрай үхэһэн бэе шэнги харагдажа байгаа. Яабашье арматурамнай тэнсээ, тиимэ ехэ эбдэрэл болоогүй«. — I рангын капитан, тиихэдэ ПЛ Б-63 командирай туһалагша байһан Шумков Николай Александрович.

«Онгосодомнай ехэ бага һандарал ударал дайралдажа, хүшэр байдалда ородогшье һаа, хэмнэйш зүрхөө эдижэ ябаагүй. Гарагай зургаа долоондо кинофильмнүүд харуулагдадаг һэн. Абажа ябаһан 10 лентын тоодо „Возраст любви“, „Танкер Дербент“, „Дело-306“, „Сказание о земле Сибирской“ гэхэ мэтэ кинонууд байгаа. Залуу матросууд, старшинанууднай Лолита Торресэй наададаг „Возраст любви“ гээшэдэ илангаяа дуратай байха, залуушуул гээшэ ааб даа. Энэ кино оло дахин харадаг хадаа сээжэ болошонхой, өөһэд хоорондоо нюур нюураар (по ролям) хубаажа, шогтой зугаатайгаар наадаха. Заримдаа кинонуудаа гэдэргэнь харуулаад табижа, шангаар энеэлдэхэ, хүхилдэхэ. Экипажай 3-най нэгэ хубинь 7-хи отсек руу суглархадань, онгосо хамар руугаа тонгойжо, 5-хи отсек руу РДП-гэй шахтын уһан гоожохо. Онгосо жолоодохонь улам хүндэ боложо, Номгон далайн 5000 метр гүнзэгы оёоргүй сээл руу шэнгэн алдажа байбашье, матросууд эрье дээрэ байһандал хүхюу зугаа дэлгэрүүлжэ, һэншье гэнгүй ябахал даа». — Артиллерийска ба минно-торпеднэ дайшалхы частиин командир, лейтенант Клубков Юрий Михайлович.



«Тус автономкодо ябаһан тухайгаа бүхы офицернүүд хамтын хүсөөр тоосоо табяабди. Бидэнэй оруулһан зарим тэды һанамжанууд хараада абтаһан. жэшээнь, 611 ба 641 проектын онгосонуудай һэльбэн шэнэдхэлгэдэ хэрэглэгдээ; РДП-н системын заһабарида, дизелиин газова хаалга тааруулхада; Уһанай амһарта шэнэлхэдэ гэхэ мэтэдэ. Харин личнэ составай талаар юуншье ондоо болоогүй гэбэшье, матросуудай байдал хүнгэдхэхын нэгэл һанамжамнай хараада абтаа. Жэл-хоёр жэл үнгэрһэнэй удаа уһан дорохи онгосонуудай сэрэгшэдтэ хара арһан, нүхэ һүбэтэй тапочкануудые бидэнэй дурадхалаар үгэдэг болоһониинь һайн. Манай поход тухай тоосоон тон ехэ нюусада тоологдон, 75 сүүдхын туршада бидэнэй походто ябаһан тухай хэншье дуулаагүй үлэһэн байна. Тэрэнэй хойшолонгоор хүндэ хүшэр зам гаталжа олоһон арга дадалнай хаанашье хэрэглэгдэнгүй дэмыдэ үлэһэниинь харамтай. Жэшээнь, Михаил Сирадзе гэгшын 100 метрэй гүнзэгыдэ хэһэн операци шудалагдаагүй. Харин 1960 ондо Б-90 онгосодо тон тиимэ операциин үнгэргэһэн ушарынь анха түрүүшынхиеэ хэгдэбэ гэгдээ...» — Ахалагша лейтенант Шумков Николай Александрович..

Иигэжэ манай алдар солото ажалай, дайнай геройнууд, уһан доро тамаралгын ветеранууд шэрымэ ехэ гадаада далайн гүн соогуур шудалагдаһаншье, танигдаагүйшье урасхалнуудаар ходоро ябажа, эгээлэй матрос гү, капитан гү илгаагүй эсэгэ ороной албанда сухаришагүй зориг харуулан ябаһан тухайнь уншахада омогорхол түрэмөөр байна. Ном бэшэхэдээ, булта 90 тойрон наһанай үбгэд дабажа гараһан бэрхэшээлтэ замайнь мартан мартагдажа байхада, өөһэдынгөө хүсөөр түрүүшын тэрэ удаан сагай аян тухайгаа һайхан дурасхаал бэшэжэ үлээбэ ха юм. Манай эрхим хүндэтэ Анатолий Нимбуевич дайшалхы нүхэдөөрөө ном бэшэжэ, үшөө нэгэ баатаршалга гаргаба гээшэл. Үльгэр домогто автономкын дурасхаал мүнхэлжэ, залуу үетэндэ жэшээ болгон энжэлһэн уһан сэрэгшэдтээ доро дохихоор гээшэл!