Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Нангин дурасхаалай уряалаар
9 июня 2020
906
2010 ондо Агууехэ Илалтын 65 жэлэй ойн баярай медаль абахадаа, Буряад Уласай арадай, РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн Клавдия Шулунова иигэжэ хэлээ һэн.
«Дайн тухай дурасхаал — манай нангин дурасхаал. Ветеран бүхэндэ энэ шагнал — эрэлхэг зоригто, хүшэр хүндэшье һаа, арюун һайхан залуу наһан тухаймнай дурасхаал ха юм. Тэрэ гайхамшаг үедэ эдирхэн бидэнэр ара талада ехэшүүлэй ажал хэжэ, мүн госпитальда шархатагшадай урда дуу дуулажа байһамнай энэ наһанаймнай айхабтар харюусалгатай хэрэг гэжэ ото һанадагби. Тэрэ нангин дурасхаалай уряалаар би мүнөө хүрэтэр дайнай ба ажалай ветерануудта дуугаа бэлэглэжэ ябана гээшэб».
Клавдия Шулунова
1933 ондо Ага һууринда Доржи Морхоевич Шулуновай гэр бүлэдэ түрэһэн Клава үхин хойноо табан дүүнэрые дахуулһан юм. 1896 ондо Алайрта түрэһэн абань дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үедэ сэрэгтэ ябаһан тухай Клавдия Доржиевнагай һонин дурсалга «Отблеск времени» гэжэ Г.Ж.Раднаевагай бүридхэн хэблүүлһэн ном соо уншаа һэм. Уран дархан эсэгыень Туулын буу зэбсэг хэдэг заводто эльгээһэн байна. Тэндэһээ буу хэдэг хэдэн мастернуудтай хамта Польшо руу абаашаад, Орос гүрэнэй ноёд һайд наашань гаргахаяа мартажархиһан байха юм. Үлэн хооһоор ядаржа зобожо байгаад, тэдэ зон гэдэргээ Россидаа бусажа ерэһэн юм. Доржи Шулунов ябагаар Польшоһоо Алайртаа хүрэжэ ерэһэн намтартай.
Эндэнь уданшьегүй Зүблэлтэ засаг тогтожо, Д.М.Шулунов хүдөөгэй сомоной түрүүлэгшэ, ЧОН отрядай командир ябаһан юм. Агада багшанарай техникумдэ ажаллаа. 1934 ондо Зэдын аймагай Дотоодын хэрэгүүдэй таһагта хүдэлхөөр эльгээхэдэнь, Лапшиново һууринда гэр бүлэтэеэ зөөгөө һэн. К.Д.Шулуновагай дурсалгаһаа: «Гэртэхимни һургуулида орохоһоом урид үхибүүдэй саадта үгөө юм гү даа. Нэгэтэ намаяа садигһаа абахаяа эжынгээ ерэхэдэ: «Эжы, дайн болоо!» — гэхэдэм, эжымни: «Муу юумэ зүгнэжэ байһан юун гэһэн басаган бэ!» — гээд лэ, альгадаһан ха. Гэбэшье удангүй тэрэл жэлдээ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилшоо һэн гэжэ эжымнай хэлэгшэ бэлэй.
1941 ондо, минии һургуулида ороһон жэлдэ, абыемнай Вася гэжэ моритойнь хамта сэрэгтэ абаа һэн. Хэдэн жэл болоод, аба һөөргөө бусаа. Абыемнай сэрэгэйхидтэ мяха бэлэдхэлгэдэ ябахыень бусааһан байгаа. Абынгаа ойһоо асарһан бодон гахайн, гүрөөһэнэй мяханда тамга табилсажа байһанаа һананаб. Заримдаа зэрлиг галуунуудые буудажа асархадань, солдат хүбүүдэй абаашахаяа ерэтэр, үдэнһөөнь һалгаажа, сэбэрлэжэ үрдидэг байгааб. Эжымнай үдөөрнь дэрэнүүдые хэдэг һэн. Һүүлдэ Хяагтада һуража байхадаа, эдэ дэрэнүүдээ багшанартаа худалдажа, амидардаг байһамби.
Дайнай хооһон жэлнүүдтэ хани басагантаяа таряалан дээрэһээ хоолос түүгшэ һэмди. Гэртээ асарһан хоолосыем эжымнай үйрүүлээд, жэжэ болотор нюдөөд, шэрэм дээрэ һүтэйгөөр шанадаг байгаа. Саһанай орохын урда хүлдэһэн хартаабха суглуулдаг һэмди. Һаамхай нэгэ үнеэнтэй байжа, олоһон хартаабхаяа һүн соо эжымнай низалаад, ехэ амтатай кисель шанадаг һэн.
Һургуулида һурагша бүхэндэ нэгэ-нэгэ зүһэм хара хилээмэ үгэхэдэнь, тэрэнэйнгээ хальһые гэртээ ошотороо эдижэрхидэг һэм. Үлэһэн зөөлэн талхыень асархадам, эжымнай жаахан тэбхэрхэнүүд болгожо, хэршэжэ хатаагаад, тэрэнээ «шоколад» гээшэ гэжэ байгаад, нэгэ-нэгээр маанадта үгэдэг бэлэй.
Клавдия Шулунова
Һургуулида хүгжэмэй хэшээл заадаг Степан Николаевич Юдин түрүүшымни багша болоно. 1944 ондо военкомадһаа багшадамнай: «Оюун бэлигтэй бэрхэ үхибүүдээ абаад, город ошожо, госпитальда концерт харуула» гэжэ захирһан юм. Багшамнай хэдэн үхибүүдые, тэрэ тоодо намайе түргөөр бэлдээд, Улаан-Үдэ асаржа, «ногоон дэлгүүрэй» хажууда байһан госпитальда бидэнэр концерт табяа бэлэйбди. Ехэ магтаалда хүртэжэ, амаргүй баян юумэ гэртээ ерэһэнээ мартагшагүйб. Госпитальда хэбтэһэн сэрэгшэд бидэниие конфетэ, печенеэр хүндэлхэдэнь, өөрөө эдингүй, суглуулһаар байтарни, фартугаймни хармаанаар дүүрэн болошоһон байгаа.
Бултандамнай нэгэ-нэгэ шоколад үгөө һэн. Гэртээ ерэтэрээ тэрэнээ эдингүй, эжыдээ барюулхадаа: «Шинии үгэдэг шоколад шоколад бэшэ, ёһотой шоколад энэ байна» гээ бэлэйб. Харин эжымни: «Энэшни городой шоколад гээшэ» гэжэ хэлээд, баһал өөрынхеэрээ тэбхэрхэнүүд болгожо хэршэһэнэй һүүлээр хүршэнэртэеэ хубаалдаһыень мартагшагүйб«.
Степан Николаевичай эмхидхэһэн агитбригадатай хамта эдир Клава Шулунова аймагайнгаа нютагуудаар ябажа, концертдэ дуу дууладаг, хатардаг байгаа. Эсэгэнь ехэ гоёор дууладаг, нютагай зон «Дууша Доржо» гэжэ нэрлэдэг байгаа. Харин эжынь ехэ хатарха дуратай байгаа гээд таниха зон дурсаһан. Клава басаган эхэ эсэгынгээ уран бэлигһээ хүртэлсэһэн байгаал даа.
11 наһандаа Клавдия Шулунова колхоздо хүдэлжэ захалаа. 15-тайдаа зунай амаралтын үедэ хүүгэдэй саадта хүмүүжүүлэгшээр хүдэлөө. Эгээ түрүүшынхиеэ ехэ тайзан дээрэ 1948 оной апрелиин 30-да гараһан юм. Майн нэгэнэй һайндэрые угтуулһан найр нааданда Петропавловкын соёлой байшанда болоһон энэ концертын үедэ буряад, ород дуунуудые дуулажа, халуун альга ташалганаар үдэшэгдөө бэлэй. Тиигэжэ онсо өөрын бэлигтэй дуушанай зохёохы наһанай үргэн ута зам эхилһэн түүхэтэй.
1954 ондо Москвада болоһон Уран һайханай бүлгэмүүдэй 1-дэхи бүхэсоюзна урилдаанда Клавдия Шулунова амжалта туйлаад, соёлой училищидаа болзорһоо урид шалгалта тушаажа, дүүргээд, «Байгал» ансамбльда ажалда ороо һэн. Зохёохы наһанайнгаа 50 жэлые алдар суута энэ ансамбльда зорюулһан юм.
Дайнай һүүлээр «Байгал» ансамблиин бүридэлдэ зохёохы намтараа эхилһэн уран бэлигтэйшүүл соо Клавдия Шулунова тусгаар һуури эзэлнэ гээд олон нэрэ солотой искусствын ажал ябуулагшад тэмдэглэһэн юм.
Аймшагтай дайнай һүүлээр улад зоной сэдьхэлэй шарханууд эдэгэжэ ядажа, үншэрһэн зоной нулимсын хатаагүй сагта солото дуушан К.Шулунова буряад эстрадын эхи табилсаһан юм. Хоолойгоо, мэргэжэл шадабарияа мүлихэ талаар тусгаар һураагүй, одоол ёһотой арадай дуушан байһан. Гансал суута Ирма Яунзем дуушанай заадаг курса дүүргээ һэн. Л.Зыкина, О.Воронец солото дуушад энэ багшада заалгаһан гээд тэмдэглэе.
1959 ондо Москвада һүр ехэтэйгээр үнгэрһэн буряад литература болон искусствын хоёрдохи декадада К.Д.Шулунова Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан габьяатай. 1961 ондо Буряадай АССР-эй габьяата, 1973 ондо Уласай арадай артистын, һүүлдэ РСФСР-эй габьяата артистын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
Буряад тала
«Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ ара талада шэн габьяата ажалай түлөө», мүн Г.Жуковай медальнуудаар шагнагдаһан К.Д.Шулунова 1995 ондо дайнай үеын сэрэгшэ-поэдүүдэй шүлэгүүд дээрэ үндэһэлһэн концерт-лекци бэлдээд, 150 түлөөһэгүй концерт һуралсалай элдэб эмхи зургаануудта харуулһан байна. Эдэ олон жэлнүүдтэ, 2014 ондо 82 наһан дээрээ алтан дэлхэйһээ халин ошотороо, нангин дурасхаалай уряалаар уран бэлигээ, уянгата һайхан дуунуудаа солото буряад дуушан Клавдия Шулунова үнэн зүрхэнһөө улад зондоо бэлэглэжэл байгаа.
Клавдия Шулунова
1933 ондо Ага һууринда Доржи Морхоевич Шулуновай гэр бүлэдэ түрэһэн Клава үхин хойноо табан дүүнэрые дахуулһан юм. 1896 ондо Алайрта түрэһэн абань дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үедэ сэрэгтэ ябаһан тухай Клавдия Доржиевнагай һонин дурсалга «Отблеск времени» гэжэ Г.Ж.Раднаевагай бүридхэн хэблүүлһэн ном соо уншаа һэм. Уран дархан эсэгыень Туулын буу зэбсэг хэдэг заводто эльгээһэн байна. Тэндэһээ буу хэдэг хэдэн мастернуудтай хамта Польшо руу абаашаад, Орос гүрэнэй ноёд һайд наашань гаргахаяа мартажархиһан байха юм. Үлэн хооһоор ядаржа зобожо байгаад, тэдэ зон гэдэргээ Россидаа бусажа ерэһэн юм. Доржи Шулунов ябагаар Польшоһоо Алайртаа хүрэжэ ерэһэн намтартай.
Эндэнь уданшьегүй Зүблэлтэ засаг тогтожо, Д.М.Шулунов хүдөөгэй сомоной түрүүлэгшэ, ЧОН отрядай командир ябаһан юм. Агада багшанарай техникумдэ ажаллаа. 1934 ондо Зэдын аймагай Дотоодын хэрэгүүдэй таһагта хүдэлхөөр эльгээхэдэнь, Лапшиново һууринда гэр бүлэтэеэ зөөгөө һэн. К.Д.Шулуновагай дурсалгаһаа: «Гэртэхимни һургуулида орохоһоом урид үхибүүдэй саадта үгөө юм гү даа. Нэгэтэ намаяа садигһаа абахаяа эжынгээ ерэхэдэ: «Эжы, дайн болоо!» — гэхэдэм, эжымни: «Муу юумэ зүгнэжэ байһан юун гэһэн басаган бэ!» — гээд лэ, альгадаһан ха. Гэбэшье удангүй тэрэл жэлдээ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилшоо һэн гэжэ эжымнай хэлэгшэ бэлэй.
1941 ондо, минии һургуулида ороһон жэлдэ, абыемнай Вася гэжэ моритойнь хамта сэрэгтэ абаа һэн. Хэдэн жэл болоод, аба һөөргөө бусаа. Абыемнай сэрэгэйхидтэ мяха бэлэдхэлгэдэ ябахыень бусааһан байгаа. Абынгаа ойһоо асарһан бодон гахайн, гүрөөһэнэй мяханда тамга табилсажа байһанаа һананаб. Заримдаа зэрлиг галуунуудые буудажа асархадань, солдат хүбүүдэй абаашахаяа ерэтэр, үдэнһөөнь һалгаажа, сэбэрлэжэ үрдидэг байгааб. Эжымнай үдөөрнь дэрэнүүдые хэдэг һэн. Һүүлдэ Хяагтада һуража байхадаа, эдэ дэрэнүүдээ багшанартаа худалдажа, амидардаг байһамби.
Дайнай хооһон жэлнүүдтэ хани басагантаяа таряалан дээрэһээ хоолос түүгшэ һэмди. Гэртээ асарһан хоолосыем эжымнай үйрүүлээд, жэжэ болотор нюдөөд, шэрэм дээрэ һүтэйгөөр шанадаг байгаа. Саһанай орохын урда хүлдэһэн хартаабха суглуулдаг һэмди. Һаамхай нэгэ үнеэнтэй байжа, олоһон хартаабхаяа һүн соо эжымнай низалаад, ехэ амтатай кисель шанадаг һэн.
Һургуулида һурагша бүхэндэ нэгэ-нэгэ зүһэм хара хилээмэ үгэхэдэнь, тэрэнэйнгээ хальһые гэртээ ошотороо эдижэрхидэг һэм. Үлэһэн зөөлэн талхыень асархадам, эжымнай жаахан тэбхэрхэнүүд болгожо, хэршэжэ хатаагаад, тэрэнээ «шоколад» гээшэ гэжэ байгаад, нэгэ-нэгээр маанадта үгэдэг бэлэй.
Клавдия Шулунова
Һургуулида хүгжэмэй хэшээл заадаг Степан Николаевич Юдин түрүүшымни багша болоно. 1944 ондо военкомадһаа багшадамнай: «Оюун бэлигтэй бэрхэ үхибүүдээ абаад, город ошожо, госпитальда концерт харуула» гэжэ захирһан юм. Багшамнай хэдэн үхибүүдые, тэрэ тоодо намайе түргөөр бэлдээд, Улаан-Үдэ асаржа, «ногоон дэлгүүрэй» хажууда байһан госпитальда бидэнэр концерт табяа бэлэйбди. Ехэ магтаалда хүртэжэ, амаргүй баян юумэ гэртээ ерэһэнээ мартагшагүйб. Госпитальда хэбтэһэн сэрэгшэд бидэниие конфетэ, печенеэр хүндэлхэдэнь, өөрөө эдингүй, суглуулһаар байтарни, фартугаймни хармаанаар дүүрэн болошоһон байгаа.
Бултандамнай нэгэ-нэгэ шоколад үгөө һэн. Гэртээ ерэтэрээ тэрэнээ эдингүй, эжыдээ барюулхадаа: «Шинии үгэдэг шоколад шоколад бэшэ, ёһотой шоколад энэ байна» гээ бэлэйб. Харин эжымни: «Энэшни городой шоколад гээшэ» гэжэ хэлээд, баһал өөрынхеэрээ тэбхэрхэнүүд болгожо хэршэһэнэй һүүлээр хүршэнэртэеэ хубаалдаһыень мартагшагүйб«.
Степан Николаевичай эмхидхэһэн агитбригадатай хамта эдир Клава Шулунова аймагайнгаа нютагуудаар ябажа, концертдэ дуу дууладаг, хатардаг байгаа. Эсэгэнь ехэ гоёор дууладаг, нютагай зон «Дууша Доржо» гэжэ нэрлэдэг байгаа. Харин эжынь ехэ хатарха дуратай байгаа гээд таниха зон дурсаһан. Клава басаган эхэ эсэгынгээ уран бэлигһээ хүртэлсэһэн байгаал даа.
11 наһандаа Клавдия Шулунова колхоздо хүдэлжэ захалаа. 15-тайдаа зунай амаралтын үедэ хүүгэдэй саадта хүмүүжүүлэгшээр хүдэлөө. Эгээ түрүүшынхиеэ ехэ тайзан дээрэ 1948 оной апрелиин 30-да гараһан юм. Майн нэгэнэй һайндэрые угтуулһан найр нааданда Петропавловкын соёлой байшанда болоһон энэ концертын үедэ буряад, ород дуунуудые дуулажа, халуун альга ташалганаар үдэшэгдөө бэлэй. Тиигэжэ онсо өөрын бэлигтэй дуушанай зохёохы наһанай үргэн ута зам эхилһэн түүхэтэй.
1954 ондо Москвада болоһон Уран һайханай бүлгэмүүдэй 1-дэхи бүхэсоюзна урилдаанда Клавдия Шулунова амжалта туйлаад, соёлой училищидаа болзорһоо урид шалгалта тушаажа, дүүргээд, «Байгал» ансамбльда ажалда ороо һэн. Зохёохы наһанайнгаа 50 жэлые алдар суута энэ ансамбльда зорюулһан юм.
Дайнай һүүлээр «Байгал» ансамблиин бүридэлдэ зохёохы намтараа эхилһэн уран бэлигтэйшүүл соо Клавдия Шулунова тусгаар һуури эзэлнэ гээд олон нэрэ солотой искусствын ажал ябуулагшад тэмдэглэһэн юм.
Аймшагтай дайнай һүүлээр улад зоной сэдьхэлэй шарханууд эдэгэжэ ядажа, үншэрһэн зоной нулимсын хатаагүй сагта солото дуушан К.Шулунова буряад эстрадын эхи табилсаһан юм. Хоолойгоо, мэргэжэл шадабарияа мүлихэ талаар тусгаар һураагүй, одоол ёһотой арадай дуушан байһан. Гансал суута Ирма Яунзем дуушанай заадаг курса дүүргээ һэн. Л.Зыкина, О.Воронец солото дуушад энэ багшада заалгаһан гээд тэмдэглэе.
1959 ондо Москвада һүр ехэтэйгээр үнгэрһэн буряад литература болон искусствын хоёрдохи декадада К.Д.Шулунова Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан габьяатай. 1961 ондо Буряадай АССР-эй габьяата, 1973 ондо Уласай арадай артистын, һүүлдэ РСФСР-эй габьяата артистын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
Буряад тала
«Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ ара талада шэн габьяата ажалай түлөө», мүн Г.Жуковай медальнуудаар шагнагдаһан К.Д.Шулунова 1995 ондо дайнай үеын сэрэгшэ-поэдүүдэй шүлэгүүд дээрэ үндэһэлһэн концерт-лекци бэлдээд, 150 түлөөһэгүй концерт һуралсалай элдэб эмхи зургаануудта харуулһан байна. Эдэ олон жэлнүүдтэ, 2014 ондо 82 наһан дээрээ алтан дэлхэйһээ халин ошотороо, нангин дурасхаалай уряалаар уран бэлигээ, уянгата һайхан дуунуудаа солото буряад дуушан Клавдия Шулунова үнэн зүрхэнһөө улад зондоо бэлэглэжэл байгаа.