Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Yнэн сэхэ ирагуу мүрнүүд
7 июня 2023
2703
Буряадай арадай поэт Алексей Бадаевай 95 жэлэй ойдо
Буряад-Монголой АССР-эй Ивалгын аймагай Ользон нютагта 1928 ондо түрэhэн Алексей Бадаевай хуби заяан бусад тэрэ сагай олон мянган эдиршүүлэй наhанай эхинтэй адлишуу юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, 13 наhатай байhан хүбүүхэн дайнда мордоhон эрэшүүлые халажа, үетэнтэйгээ хамта эртээр хүндэ ажал хэжэ эхилhэн. 14-тэйхэн Алексей Бадаев фронт хангажа байhан авиазаводто слесариин hурагшаар хүдэлдэг hэн. Удаань түмэр замай техникумдэ hуража, техник-механигай мэргэжэлтэй болоо бэлэй.
Алексей Бадаев
Пермь хотын Молотовой уhан сэрэгэй авиационно-техническэ училищида hуража гараад, 1951 ондо Алас-Дурна зүгтэ уhан сэрэгэй авиацида алба гарахаяа эльгээгдэнэ.
1956 ондо капитан Алексей Бадаев албанhаа табигдаад, Улаан-Yдэ ерэжэ, Намжил Балданогой зууршалгаар «Буряад үнэн» сониной соёлой таhагта сурбалжалагшаар хүдэлнэ. Бага наhанhаа уран үгын эди шэдидэ дурлажа, гуурhаяа туршаhан юм. Бүри дайнай үедэ эдир Алексей Бадаев буряад сониндо шүлэгүүдээ хэблүүлhэн юм. 1947 ондо, түмэр замай техникумэй оюутан ябахадаа, Буряадай эхилэн бэшэгшэдэй нэгэдэхи конференцидэ хабаадалсаха хубитай байгаа. Залуу зохёолшодо нютагайнь солото уран бэлигтэн Баваасан Абидуев, Намжил Балдано гэгшэдэй зохёохы ажал яларма үндэр жэшээ болоhон байхадаа магадгүй.
Лейтенант Розановскитой
1958 ондо «Полкын туг доро» гэhэн нэрэтэй Алексей Бадаевай түрүүшын номынь нара хаража, ѳѳрын уянга хоолойтой, онсо харасатай уянгата найруулагшын мүндэлhэн ушарые гэршэлээ бэлэй. Поэт Алексей Бадаев ажабайдалай баян дүй дүршэлтэй, сэрэгэй албанай үедэ хани нүхэсэлэй, ээм ээмээ нэгэдэн, жэгдэ жагсан дабшалгын хүсэ hайса бэе дээрээ үзэhэн ёhотой бүhэтэйшүүлэй нэгэн гэжэ уншагшад мэдэрээ ёhотой. Хараха янзада гоё гоо шэмэглэлгүй шүлэгүүдынь гүн гүнзэгы удхатай, сэсэн бодол шэнгээhэн гэжэ эли hэн.
В.Сангитай
1962 онhоо Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта хоёр жэлэй дээдэ литературна курсануудта hурана. Хэлэ бэшэгэй талаар тусхай мэргэжэлгүй зохёолшод эндэ hурахадаа, уран бэлигээ хурсадхадаг, зохёохы олон арга дүрэнүүдтэй болодог байгаа.
Номуудынь
Энэ ехэ аша үрэтэй hуралсалай үрэ дүн гэхэдэ, Алексей Бадаевай «Харюусалга» гэжэ буряад номынь Буряадай номой хэблэлдэ, Москвагай «Советский писатель» хэблэлдэ «Человек идет» гэжэ шүлэгүүдэйнь ном ород хэлэн дээрэ 1964 ондо гарана. Жэшээлхэдэ, хүнэй Газар дэлхэйдээ, Эхэ байгаалидаа хандаса айхабтар гамтай, харюусалгатай байха ёhотой, Газар дайдаяа зобоохогүй гэhэн гүн бодолые иимэ hонирхолтой, хүлеэгдээгүй зэргэсүүлгэ хэрэглэжэ зураглана:
Олон сонхото
үйлэ хубита дабхараар
үргэбшэ хэжэ,
Олиггүйгѳѳр зобоно Газар,
түрэдэггүй эхэнэр мэтэ.
Эхын барагдашагүй гунигаар
гуниглаха тэрэ үргэлжэ.
Эхын ехэ гунигые
аргалашагүй, удаанай, хэтын
Хүсэл бодолойнгоо хойноhоо
шухагүй ѳѳдѳѳ эрмэлзэhэн
Хүнүүд Газарай гуниг ойлгоногүй...
Ивалгын багашуул поэдэй шүлэг уншана
Алексей Данилович Бадаевай зохёохы замай шэнэ шата эхилнэ. Тэрэнэй зохёолнууд ородшологдожо, бүхы Россиин уншагшадта хүрэhэн юм. «Огонек», «Смена», «Октябрь», «Работница», «Юность», «Дружба народов» сэдхүүлнүүдтэ, «Литературная газета», «Литературная Россия» сонинуудта тэрэнэй зохёолнууд хэблэгдэнэ. Новелла Матвеева, Олег Дмитриев, Илья Фоняков, Владимир Костров, Юрий Ряшенцев, Евгений Храмов болон бусад мэдээжэ ород уран гуурhатан буряад поэдэй уянгалан найруулhан шүлэгүүд соо бүхы хүн түрэлтэнэй хуби заяан тухай гүн бодолнуудые, гуманис шэглэлэй үнэтэй сэнтэй зүйлнүүдые шухалада тоолоhон гол удхыень үндэрѳѳр сэгнэhэн байгаа. Поэдэй уран бүтээл тухай шүүмжэлгэ-рецензинүүд соо мэдээжэ уран зохёол шэнжэлэгшэд hайн сэгнэлтэ үгэнэ.
Буряад поэдэй зохёолнууд армян, азербайджан, латыш, киргиз, мордва, татаар, туркмен, тыва, хакас, хальмаг, яхад хэлэн дээрэ толилогдоо бэлэй. Энээнhээ гадна Монголдо ба Польшодо номуудынь нара хараа.
Буряадай телевиденидэ буряад дамжуулгануудай редакциин ахамад редактораар гушаад шахуу жэлдэ хүдэлhэн юм. Харюусалгата энэ ажалайнгаа хажуугаар гуурhаяа орхингүй, уянгата номуудаа гаргажал байгаа: «Энеэбхилhэн мүшэд» (1967), «Хабарай шэнжэ» (1969), «Талын аялга» (1972), «Байгалай зүүдэн» (1975), «hур харбаанай дуунууд» (1978), «Олзонойм хаданууд» (1981), «Олзон-Туяа» (1988) болон бусад.
Алексей Бадаев бэлигтэй оршуулагша байгаа. Евгений Винокуровай, Юлия Друнинагай, Ярослав Смеляковай, Эдуардас Межелайтисай, Расул Гамзатовай шүлэгүүдые уран ульгамаар буряадшалаа hэн.
1970-1980 онуудта тэрэнэй гуурhан дороhоо мүндэлhэн балладанууд, сонедүүд, сонедүүдэй гүрлѳѳ, поэмэнүүд зохёохы арга шадабариинь бүри үргэн дэлисэтэй, гүнзэгы хурса бодолтой боложо байhые гэршэлнэ. Алексей Бадаевта «поэтическэ бэшэ» темэнүүд үгы шэнги. Гайхамаар жэгтэй «Түгсүүлнүүд тухай баллада» энээнэй гэршэ:
Арбагархан борохон түгсүүлнүүдээ,
Хаанашье ябабал, модод,
Хаа-яа hанадаг байгыт.
Абдар, мачта, түлеэн болоош hаа,
Аба, эжынэртээ ашыень харюулыт...
Эхэ, эсэгэдээ, хүгшэн эжыдээ зорюулhан уянгата шүлэгүүдынь буряад хүнэй сэдьхэл хүмэрюулхээр. Хүгшэн эжын хайратай дүрэ энхэргэн дулааханаар зураглаа:
Хүндэ ажалда бүхышэhэн
Хүгшэн эжымни,
Yльгэрэй hайхан абхайдал,
Yлгын дуунай эхи табижа,
Бага наhанайм
Барагдашагүй хүсэлдэ хүргѳѳ.
Эхэ, эсэгын орондо
Энхэрэн үргѳѳ...
Поэт Цыжип Очировна Цынгуева нүхэртэеэ
«Эхэнэрэй хуби заяан» гэжэ поэмэ соогоо, мүн тоогүй олон уянгата шүлэгүүд соогоо эхын, дуратай эхэнэрэй тодо hайхан дүрэнүүдые найруулаа. Наhанайнгаа хани нүхэр Цыжип Очировна Цынгуевада зорюулжа, тон үнэн сэхээр ѳѳрынгѳѳ дүрэ «Поэдэй hамганда» гэжэ шүлэг соо зураглаа бэлэй. Поэдэй абари зангые сагай ошохо бүри элеэр ойлгожо эхилhэн hамганайнь захагүй тэсэбэриие, хайрлал этигэлые эдэ уянгата мүрнүүд дамжуулна:
...Урма зоригжолой нирваанда hууха багтань
Уймаршаг поэдээ халбагаар шахуу тэжээнэш.
Yргэhэгүй hүниеэ, этигэлээ зорюулаагүй hааш,
Yгы байха hэн поэдшни, поэдэй hамган!
Поэдшни хүн гээшэ гүбэ — муутай, hайтайл.
Поэдээ зэмэлнэ, хоринолши баhа заримдаа.
Yдэшэнь поэдhээнь зугадахаар бэлэн байбашье,
Yглѳѳнь hэридэгши поэдэй hамган зандаа.
Энэ шүлэгэй hүүлэй дүрбэн мүр поэдэй наhанай нүхэр болохо хуби заяатай Цыжип Очировнагай эрэлхэг зоригто, аша габьяада баяр хүргэhэн удхатай:
Шанга тэсэбэриинш түлѳѳ, габьяагайш түлѳѳ
Шамдаа hүгэдэжэ дохиноб, поэдэй hамган.
Хожом поэдтэш табиха гээ юм hаа хүшѳѳ,
Сохом шамда табилсахал, поэдэй hамган!
Ирагуу найруулагша Алексей Бадаевай олохон шүлэгүүд дуунууд болоhон: «Ивалгамни», «Булган тоонто Буряаднай», «Хориин вальс» гээд, булта дээрээ зуугаад гаран дуу бэлигтэй буряад композиторнууд зохёоhон байна. Жэшээнь, Анатолий Андреевэй хүгжэм зохёоhон «Ивалгамни» гэжэ дуун:
Түрэл нютаг Ивалгамни,
Уужам Сэлэнгэ, Хамар-Дабаамни,
Энхэ жаргалайм эхин гуламта
Эхэ эсэгым үлгы нютаг — Ивалгамни.
Сэдьхэл зүрхым дуудан hэргээдэг
Баян Тугадни, сэнхир Халюута,
hайхан басагад, баатар хүбүүдэй
Найдан хүндэлдэг үлгы нютаг — Ивалгамни.
Олониитын ажал хэрэгүүдтэ эдэбхитэй оролсодог Алексей Бадаев 1959 ондо Москвада болоhон Буряадай уралиг болон литературын хоёрдохи декадада, Азиин, Африкын оронуудай уран зохёолшодой уласхоорондын уулзалгада (Ташкент, 1976 он), Монгол ороной уран зохёолшодтой уулзалгануудта нэгэтэ бэшэ хабаадаhан юм.
Аймаг зоной хүндэлэл
2003 ондо «Хуби заяан» гэжэ шүлэгүүдэй номой түлѳѳ Буряадай Гүрэнэй шанда хүртэhэн габьяатай. Россиин үндэр шагналда — Хани барисаанай ордендо хүртэhэн байна.
Буряадай арадай поэт, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Алексей Данилович Бадаевай «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» гэhэн хоёр боти ном буряад ба ород хэлэн дээрэ 2007 ондо Буряад Уласай Соёлой яаманай зууршалгаар гараhан юм.
25 номой автор, буряад арадайнгаа сагаан сэдьхэл, сарюун үндэр бодолые магтан түүрээhэн арадай поэт Алексей Данилович Бадаев 82 наhан дээрээ 2009 ондо түрэлѳѳ урилаа бэлэй. Сэсэн гүн удхатай, үнэн сэхэ уянгата мүрнүүдынь, сарюун дорюун дуунуудынь буряад уран зохёолой, дуу хүгжэмэй алтан жасада хэтэ мүнхэдѳѳ оронхой, арад зоной хужарлаха уран шэмэг болон үлэнхэй.
Алексей Бадаев
Пермь хотын Молотовой уhан сэрэгэй авиационно-техническэ училищида hуража гараад, 1951 ондо Алас-Дурна зүгтэ уhан сэрэгэй авиацида алба гарахаяа эльгээгдэнэ.
1956 ондо капитан Алексей Бадаев албанhаа табигдаад, Улаан-Yдэ ерэжэ, Намжил Балданогой зууршалгаар «Буряад үнэн» сониной соёлой таhагта сурбалжалагшаар хүдэлнэ. Бага наhанhаа уран үгын эди шэдидэ дурлажа, гуурhаяа туршаhан юм. Бүри дайнай үедэ эдир Алексей Бадаев буряад сониндо шүлэгүүдээ хэблүүлhэн юм. 1947 ондо, түмэр замай техникумэй оюутан ябахадаа, Буряадай эхилэн бэшэгшэдэй нэгэдэхи конференцидэ хабаадалсаха хубитай байгаа. Залуу зохёолшодо нютагайнь солото уран бэлигтэн Баваасан Абидуев, Намжил Балдано гэгшэдэй зохёохы ажал яларма үндэр жэшээ болоhон байхадаа магадгүй.
Лейтенант Розановскитой
1958 ондо «Полкын туг доро» гэhэн нэрэтэй Алексей Бадаевай түрүүшын номынь нара хаража, ѳѳрын уянга хоолойтой, онсо харасатай уянгата найруулагшын мүндэлhэн ушарые гэршэлээ бэлэй. Поэт Алексей Бадаев ажабайдалай баян дүй дүршэлтэй, сэрэгэй албанай үедэ хани нүхэсэлэй, ээм ээмээ нэгэдэн, жэгдэ жагсан дабшалгын хүсэ hайса бэе дээрээ үзэhэн ёhотой бүhэтэйшүүлэй нэгэн гэжэ уншагшад мэдэрээ ёhотой. Хараха янзада гоё гоо шэмэглэлгүй шүлэгүүдынь гүн гүнзэгы удхатай, сэсэн бодол шэнгээhэн гэжэ эли hэн.
В.Сангитай
1962 онhоо Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта хоёр жэлэй дээдэ литературна курсануудта hурана. Хэлэ бэшэгэй талаар тусхай мэргэжэлгүй зохёолшод эндэ hурахадаа, уран бэлигээ хурсадхадаг, зохёохы олон арга дүрэнүүдтэй болодог байгаа.
Номуудынь
Энэ ехэ аша үрэтэй hуралсалай үрэ дүн гэхэдэ, Алексей Бадаевай «Харюусалга» гэжэ буряад номынь Буряадай номой хэблэлдэ, Москвагай «Советский писатель» хэблэлдэ «Человек идет» гэжэ шүлэгүүдэйнь ном ород хэлэн дээрэ 1964 ондо гарана. Жэшээлхэдэ, хүнэй Газар дэлхэйдээ, Эхэ байгаалидаа хандаса айхабтар гамтай, харюусалгатай байха ёhотой, Газар дайдаяа зобоохогүй гэhэн гүн бодолые иимэ hонирхолтой, хүлеэгдээгүй зэргэсүүлгэ хэрэглэжэ зураглана:
Олон сонхото
үйлэ хубита дабхараар
үргэбшэ хэжэ,
Олиггүйгѳѳр зобоно Газар,
түрэдэггүй эхэнэр мэтэ.
Эхын барагдашагүй гунигаар
гуниглаха тэрэ үргэлжэ.
Эхын ехэ гунигые
аргалашагүй, удаанай, хэтын
Хүсэл бодолойнгоо хойноhоо
шухагүй ѳѳдѳѳ эрмэлзэhэн
Хүнүүд Газарай гуниг ойлгоногүй...
Ивалгын багашуул поэдэй шүлэг уншана
Алексей Данилович Бадаевай зохёохы замай шэнэ шата эхилнэ. Тэрэнэй зохёолнууд ородшологдожо, бүхы Россиин уншагшадта хүрэhэн юм. «Огонек», «Смена», «Октябрь», «Работница», «Юность», «Дружба народов» сэдхүүлнүүдтэ, «Литературная газета», «Литературная Россия» сонинуудта тэрэнэй зохёолнууд хэблэгдэнэ. Новелла Матвеева, Олег Дмитриев, Илья Фоняков, Владимир Костров, Юрий Ряшенцев, Евгений Храмов болон бусад мэдээжэ ород уран гуурhатан буряад поэдэй уянгалан найруулhан шүлэгүүд соо бүхы хүн түрэлтэнэй хуби заяан тухай гүн бодолнуудые, гуманис шэглэлэй үнэтэй сэнтэй зүйлнүүдые шухалада тоолоhон гол удхыень үндэрѳѳр сэгнэhэн байгаа. Поэдэй уран бүтээл тухай шүүмжэлгэ-рецензинүүд соо мэдээжэ уран зохёол шэнжэлэгшэд hайн сэгнэлтэ үгэнэ.
Буряад поэдэй зохёолнууд армян, азербайджан, латыш, киргиз, мордва, татаар, туркмен, тыва, хакас, хальмаг, яхад хэлэн дээрэ толилогдоо бэлэй. Энээнhээ гадна Монголдо ба Польшодо номуудынь нара хараа.
Буряадай телевиденидэ буряад дамжуулгануудай редакциин ахамад редактораар гушаад шахуу жэлдэ хүдэлhэн юм. Харюусалгата энэ ажалайнгаа хажуугаар гуурhаяа орхингүй, уянгата номуудаа гаргажал байгаа: «Энеэбхилhэн мүшэд» (1967), «Хабарай шэнжэ» (1969), «Талын аялга» (1972), «Байгалай зүүдэн» (1975), «hур харбаанай дуунууд» (1978), «Олзонойм хаданууд» (1981), «Олзон-Туяа» (1988) болон бусад.
Алексей Бадаев бэлигтэй оршуулагша байгаа. Евгений Винокуровай, Юлия Друнинагай, Ярослав Смеляковай, Эдуардас Межелайтисай, Расул Гамзатовай шүлэгүүдые уран ульгамаар буряадшалаа hэн.
1970-1980 онуудта тэрэнэй гуурhан дороhоо мүндэлhэн балладанууд, сонедүүд, сонедүүдэй гүрлѳѳ, поэмэнүүд зохёохы арга шадабариинь бүри үргэн дэлисэтэй, гүнзэгы хурса бодолтой боложо байhые гэршэлнэ. Алексей Бадаевта «поэтическэ бэшэ» темэнүүд үгы шэнги. Гайхамаар жэгтэй «Түгсүүлнүүд тухай баллада» энээнэй гэршэ:
Арбагархан борохон түгсүүлнүүдээ,
Хаанашье ябабал, модод,
Хаа-яа hанадаг байгыт.
Абдар, мачта, түлеэн болоош hаа,
Аба, эжынэртээ ашыень харюулыт...
Эхэ, эсэгэдээ, хүгшэн эжыдээ зорюулhан уянгата шүлэгүүдынь буряад хүнэй сэдьхэл хүмэрюулхээр. Хүгшэн эжын хайратай дүрэ энхэргэн дулааханаар зураглаа:
Хүндэ ажалда бүхышэhэн
Хүгшэн эжымни,
Yльгэрэй hайхан абхайдал,
Yлгын дуунай эхи табижа,
Бага наhанайм
Барагдашагүй хүсэлдэ хүргѳѳ.
Эхэ, эсэгын орондо
Энхэрэн үргѳѳ...
Поэт Цыжип Очировна Цынгуева нүхэртэеэ
«Эхэнэрэй хуби заяан» гэжэ поэмэ соогоо, мүн тоогүй олон уянгата шүлэгүүд соогоо эхын, дуратай эхэнэрэй тодо hайхан дүрэнүүдые найруулаа. Наhанайнгаа хани нүхэр Цыжип Очировна Цынгуевада зорюулжа, тон үнэн сэхээр ѳѳрынгѳѳ дүрэ «Поэдэй hамганда» гэжэ шүлэг соо зураглаа бэлэй. Поэдэй абари зангые сагай ошохо бүри элеэр ойлгожо эхилhэн hамганайнь захагүй тэсэбэриие, хайрлал этигэлые эдэ уянгата мүрнүүд дамжуулна:
...Урма зоригжолой нирваанда hууха багтань
Уймаршаг поэдээ халбагаар шахуу тэжээнэш.
Yргэhэгүй hүниеэ, этигэлээ зорюулаагүй hааш,
Yгы байха hэн поэдшни, поэдэй hамган!
Поэдшни хүн гээшэ гүбэ — муутай, hайтайл.
Поэдээ зэмэлнэ, хоринолши баhа заримдаа.
Yдэшэнь поэдhээнь зугадахаар бэлэн байбашье,
Yглѳѳнь hэридэгши поэдэй hамган зандаа.
Энэ шүлэгэй hүүлэй дүрбэн мүр поэдэй наhанай нүхэр болохо хуби заяатай Цыжип Очировнагай эрэлхэг зоригто, аша габьяада баяр хүргэhэн удхатай:
Шанга тэсэбэриинш түлѳѳ, габьяагайш түлѳѳ
Шамдаа hүгэдэжэ дохиноб, поэдэй hамган.
Хожом поэдтэш табиха гээ юм hаа хүшѳѳ,
Сохом шамда табилсахал, поэдэй hамган!
Ирагуу найруулагша Алексей Бадаевай олохон шүлэгүүд дуунууд болоhон: «Ивалгамни», «Булган тоонто Буряаднай», «Хориин вальс» гээд, булта дээрээ зуугаад гаран дуу бэлигтэй буряад композиторнууд зохёоhон байна. Жэшээнь, Анатолий Андреевэй хүгжэм зохёоhон «Ивалгамни» гэжэ дуун:
Түрэл нютаг Ивалгамни,
Уужам Сэлэнгэ, Хамар-Дабаамни,
Энхэ жаргалайм эхин гуламта
Эхэ эсэгым үлгы нютаг — Ивалгамни.
Сэдьхэл зүрхым дуудан hэргээдэг
Баян Тугадни, сэнхир Халюута,
hайхан басагад, баатар хүбүүдэй
Найдан хүндэлдэг үлгы нютаг — Ивалгамни.
Олониитын ажал хэрэгүүдтэ эдэбхитэй оролсодог Алексей Бадаев 1959 ондо Москвада болоhон Буряадай уралиг болон литературын хоёрдохи декадада, Азиин, Африкын оронуудай уран зохёолшодой уласхоорондын уулзалгада (Ташкент, 1976 он), Монгол ороной уран зохёолшодтой уулзалгануудта нэгэтэ бэшэ хабаадаhан юм.
Аймаг зоной хүндэлэл
2003 ондо «Хуби заяан» гэжэ шүлэгүүдэй номой түлѳѳ Буряадай Гүрэнэй шанда хүртэhэн габьяатай. Россиин үндэр шагналда — Хани барисаанай ордендо хүртэhэн байна.
Буряадай арадай поэт, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Алексей Данилович Бадаевай «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» гэhэн хоёр боти ном буряад ба ород хэлэн дээрэ 2007 ондо Буряад Уласай Соёлой яаманай зууршалгаар гараhан юм.
25 номой автор, буряад арадайнгаа сагаан сэдьхэл, сарюун үндэр бодолые магтан түүрээhэн арадай поэт Алексей Данилович Бадаев 82 наhан дээрээ 2009 ондо түрэлѳѳ урилаа бэлэй. Сэсэн гүн удхатай, үнэн сэхэ уянгата мүрнүүдынь, сарюун дорюун дуунуудынь буряад уран зохёолой, дуу хүгжэмэй алтан жасада хэтэ мүнхэдѳѳ оронхой, арад зоной хужарлаха уран шэмэг болон үлэнхэй.