Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Буурашагүй үүсхэлээрээ алдаршаhан зохёолшо
29 марта 2023
1916
Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат, арадай уран зохёолшо Цыден-Жап Арсаланович Жимбиевэй түрэhѳѳр 95 жэлэй ойдо
Эгсэ 75 жэлэй саана, 1948 ондо, буряад угсаатан сооhоо эгээн түрүүн Цыден-Жап Жимбиев М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай богоhо алхажа ороhон алдартай.
Цыден-Жап Жимбиев
1928 ондо тэрэ үедэ Буряад-Монголой АССР-эй Хёлго-Хуасайн аймагай Бадын сомоной Хүсѳѳтэ нютагта тэрэ түрэhэн юм. Эдир наhаниинь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэй дайралдаа. 13-тай Цыден-Жап хүбүүн hургуулияа орхижо, колхоздоо учетчигой, адуу манагшын, механизаторай ажал бүтээhэн юм.
Гурбадахи ангиин hурагша Цыден-Жап Жимбиев ханын сониндо шүлэг зохёодог байгаа. Улаан-Yдын театрально-хүгжэмэй училищиин оюутан байхадаа, «Буряад-Монголой үнэн» сониндо шүлэгүүдээ хэблүүлhэн юм. Эдэ шүлэгүүдынь аха үеын буряад зохёолшодой hайн сэгнэлтэдэ хүртѳѳд, Москвада Литинститудта мэргэжэлтэ hуралсал гараха хүсэлынь дэмжэгдээ бэлэй. Эндэ hураха үедѳѳ «Баян нуга» («Богатая нива») гэжэ поэмэеэ нара харуулаа. Залуу оюутан Цыден-Жап Жимбиев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо hэн. Энэ үндэр жэшээень саашадаа дагаhан буряад залуу зохёолшод Николай Дамдинов, Солбон Ангабаев гэгшэд баhал Литинститудай оюутан байхадаа, түрүүшын номоо нара харуулhан, СССР гүрэнэй олон яhата уран зохёолшодой үргэн жагсаалай зэргэдэ ороhон байха юм.
1950-яад онуудай тэнгээр КПСС-эй ЦК-гай уряалаар хүдѳѳ ажахы hэргээхын тула «гушамянгатан» ороной hуурин тосхонуудта ерэhэн байгаа. Цыден-Жап Жимбиев тэдэнэй тоодо Агадаа ерээд, Согто-Хангилда 1956-1958 онуудта хүдэлhэн юм. Тэрэ үедѳѳ хүдѳѳгэй ажалшадай hуудал байдал тухай тодорхой ажаглалта, мэдээнүүдые нарибшалан суглуулаа. Энэ ажалай дүнгѳѳр «Талын харгынууд» гэжэ романаа хэблүүлжэ, үргэн олониитын анхаралда хүдѳѳ ажахы хүгжѳѳлгэдэ hаад болодог хүндүүлхэй асуудалнуудые тобойсо табижа шадаhан юм. Согто-Хангилай зон уран зохёолшо Цыден-Жап Жимбиевтэ «Хүндэтэ колхозник» гэhэн нэрэ зэргэ олгоhон юм. Тус роман хальмаг хэлэндэ оршуулагданхай.
Энэ романай hүүлээр hубариhан «Урасхал», «Гал могой жэл» гэhэн захатануудынь «Байгал», «Байкал», «Сибирские огни» болон түбэй «Дружба народов» сэтгүүлнүүдтэ буряад ба ород хэлэн дээрэ нара хараhан байна. «Гал могой жэл» романиинь тува, молдаван, поляк болон немец хэлэн дээрэ хэблэгдээ hэн.
Энээнhээ гадна шүлэгүүдэй болон рассказуудай олон суглуулбари ном хэблүүлhэн: «Шэнэ үльгэр», «Шүлэг минии хүлэг», «Yргэн талын дуунууд», «Шалгалта», замай тэмдэглэлнүүдэй ном «Москва — Прага — Гавана». Шүлэгүүдэй болон рассказуудай номуудынь узбек, туркмен, латыш, удмурт, мари, чуваш, яхад хэлэндэ оршуулагдаhан байгаа.
Ц-Ж.Жимбиев, Х.Намсараев, М.Шолохов
«Совет хамба-лама» гэhэн баримтата туужаяа хамба-лама Жамбал-Доржи Гомбоевой арюун дурасхаалда зорюулhан юм.
Буряадай түүхэ шэнжэлhэн хэдэн зохёолыень нэрлэе: «300 лет Указу Петра I», очерк, (1998), «Родословная хоринских бурят», эссе, (2001), Ш.Б.Чимитдоржиевтай хамта бэшэhэн «Поездка делегации хори-бурят к Петру I в 1702-1703 гг.» (2000). «Сагаан шубууд» гэhэн гаршагтай түүхэтэ роман-трилогиин нэгэдэхи номыень гаргаhан юм. Гайхамшаг буряад эрдэмтэн Доржи Банзаровай Эрхүүдэ хүдэлhэн hүүлшын үе тухай роман бэшэжэ эхилээд, дүүргэжэ үрдеэгүйнь харамтай.
1970-аад онуудта Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев хүүгэдтэ зорюулагдаhан хэдэн номуудые хэблүүлээ hэн: «Саhан дээрэ сэсэгүүд» (1970), «Сурхарбаан» (1971), «Унаган нүхэд» (1974). Эдэ номуудынь ородшологдоод, үргэн ороноймнай олон мянган эдир бага уншагшадта хүрэhэн байна.
1986 ондо Ц-Д.А.Жимбиев республикада түрүүшынхиеэ хүүгэдэй «Хараасгай» журнал хэблүүлжэ эхилээ hэн. Буряад, ород, зарим дугаарынь эвенк хэлэн дээрэ, эхиндээ 7 мянган хэhэгээр хэблэгдэhэн энэ журнал хоёр hарада нэгэ дахин гарадаг байгаа. Ахамад редактор Ц-Д.Жимбиевтэй хамта уран зохёолшо Рахмет Шоймарданов, сурбалжалагша Агу Содномов, уран зурааша Александр Хоренов журналай дугаарнуудые бэлдэдэг байгаа.
Буряадаймнай уран зохёолшод Бавасан Абидуевай, Жамсо Тумуновай, Чимит Цыдендамбаевай, Данри Хилтухинай, Николай Дамдиновай, Цырендулма Дондогойн, Владимир Липатовай, Геннадий Башкуевай болон бусад уран гуурhатанай мэдээжэ ба шэнэ бүтээлнүүд «Хараасгайн» хуудаhанууд дээрэ хэблэгдэжэ, эдирхэн уншагшадта хүрэдэг бэлэй. Буряад арадай аман зохёол, ёhо заншал, нютагай байгаали, урданай түүхэ тухай хэблэлнүүд сэдхүүлэй дугаарнуудта анхарал татадаг байгаа.
Р.Шоймарданов "Хараасгайда" хүдэлөө
СССР гүрэн түрын hалан hандаржа, хүүгэдэй хэблэлдэ мүнгэн hомологдохоёо болиходо, 2001 ондо, hүүлшынгээ хоёр дугаар 2-2 мянган хэhэгээр гаргаад, «Хараасгай» сэдхүүл уншагшадтайгаа хахасаа бэлэй.
Хүүгэдэй сэдхүүлэй редактор байха үедѳѳ Ц-Ж.А.Жимбиев үүсхэл гаргажа, «Их наадам» гэжэ бүхэдэлхэйн монгол угсаата хүүгэдэй hайндэр эмхидхээ hэн. Монгол, буряад, хальмаг үндэhэтэ хүүгэдэй уран зохёолшод Ази, Европо, Америкын гүрэнүүдhээ Монгол орондо сугларжа, танилсаhан, дүй дүршэлѳѳрѳѳ хубаалдаhан байха юм. Хальмаг Уласай Юрэнхылэгшэ, ФИДЕ-гэй Юрэнхылэгшэ Кирсан Илюмжиновтай хэлсэжэ, Улаан-Yдэдэ болон Байгал дээрэ «Кирсан-Шатар» гэhэн уласхоорондын хүүгэдэй шатарай мүрысѳѳ эмхидхээ бэлэй. Бавасан Абидуевай дурасхаалда зорюулhан «Тэхэ Бабанын түрэhэн үдэр» гэhэн hайндэрэй зугаа наада үүсхэhэн байха. Тэрэнэй эдэбхи үүсхэлээр дэлхэйн киногой одон, режиссер Валерий Инкижиновэй жаса байгуулагдаад, бэдэрэлгын ашаар тэрэнэй хуби заяанай шэнэ хуудаhанууд мэдэгдээ hэн. Париж шадарай Сен Женевьев — де Буа гэжэ газарта хүдѳѳлэгдэhэн Валерий Инкижиновэй хүүр харууhалгын мүнгэн түлэгдэhэн юм. Манай Буряад Уласhаа Соёлой яаманай бүлэг зон, зохёолшод, уран зураашад ошожо, уран бэлигтэй буряад хүбүүнэй дурасхаалые мүнхэлжэ, зула бариhан байна.
Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев Бүгэдэ буряадай «Алтарганын» наадануудта ехэ хубитаяа оруулжа, эдэбхитэйгээр хабаададаг байгаа. Арадай ёhо заншал hэргээхые оролдодог баhа ехэ эдэбхитэн Василий Доржиевич Аюровтай хамта Доодо-Ивалгада ехэ hонин хэмжээ ябуулга эмхидхэhэн байна. Энэ ушар тухай уран зохёолшо Басаа Валера иигэжэ бэшэhэн юм: «Урдань яажа арhа элдэдэг, hэеы дарадаг байгааб гэжэ мүнѳѳнэй зондо харуулха зорилготой энэ хэмжээндээ намайе уряа hэн. Тэрэ үедэ би hэеы гэрнүүдые бүтээдэг хубиин эмхитэй байгааб, тиин тэрэ hайндэртэ hэеы гэрэй хоёр модон хана асаржа бэлэглэhэн хүм.
Урдань хониной нооhоор элдэбын ооhорнуудые, зээгүүдые томодог, хүнжэл, дэбдихэр дарадаг, шэрдэг шэрэдэг, гутал оёжо үмдэдэг байhан. Хурьганай hэеы, ахар hэеы, бүдүүн нооhон hэеы, жара hэеы гэхэ мэтэ элдэб зүйл байгаа» («Буряад үнэн», 24.10.2018).
"Хараасгай"
Басаа Валера Цыден-Жап Жимбиевэй ехэ бэрхэ шатаршан байhан тухай иимэ дурсалга үлээhэн: «Цыден-Жап Арсаланович аргагүй бэрхэ шатаршан байгаа. Хаа-яа „Хараасгайн“ редакцида ажалайнь hүүлээр ороходомни, аймшагтай шуналтайгаар ямар нэхэ хүнтэй шатар наадажа hууха.
...Буряадай Эрдэмэй түбтэ Ш.Б.Чимитдоржиевтай, Ю.Б.Рандаловтай, бусад шатарта дуратай эрдэмтэдтэй ото наададаг байгааб. Тэдээндэ ороходоо, би шатарта шал бирагүй байгааб. Нэгэтэ Цыден-Жап Арсаланович эрдэмтэдтэй наадахаяа ерэбэ. Ямар бэрхээр шатар наадахыень хаража, гайхахын ехээр гайхаа бэлэйб. Саг соо наадаха. Жимбиев ѳѳртѳѳ хахад минута табиха, нүгѳѳдэдѳѳ — гурбан минута. Огто юумэн болгонгүй диилэдэг hэн. Эрдэмтэ-шатаршад хэды бэрхэшье hаа, тэрээнтэй тэнсэхэгүй байшоо hэн даа» (дээрэ дурдагдаhан сониной дугаар).
Хальмаг болон монгол уран зохёолшодтой, соёлой болон уралигай ажал ябуулагшадтай ехэ нягта харилсаа холбоо тогтооhон юм. Аха дүү арадуудай хани барисаа бэхижүүлхэ, буряад зоной нэрэ хүндые дээшэлүүлхэ талаар тэрэ ехэ ажал ябуулhан. Басаа Валера Цыден-Жап Арсалановичай аша туhаар хальмаг арадай уран зохёолшо, солото ирагуу найрагша, Социлис Ажалай Герой Давид Кугультиновтай 1996 ондо Улаан-Yдэдэ уулзаха аза талаан тудалдаhан тухай бэшэнэ: «Кугультинов „Гэсэр“ зохид буудалда тогтоhон байгаа. Оробобди. Таhаг соонь хүнүүд дүүрэн, тэрэ тоодо Дугаржап Дашиев байгаа. Тэдэ хоёр гар гараа барилсан, мүрѳѳ ташалсаад хѳѳрэлдэнэд. Кугультинов тэндэ байhан зондо хандажа, хэды дахин дабтана: „Вы, буряты, берегите Дугаржапа. Он — великий певец вашего народа. Берегите его“. Цыден-Жап Арсаланович даруухан гэшхэдэлээр ошожо, Кугультиновтай юуншьеб тухай хѳѳрэлдэнэ.
Би Дондок Улзытуевай hанамжануудаа бэшэдэг, бусад уран зохёолшодто hанамжануудыень бэшүүлдэг дэбтэрые Валя нүхэрhѳѳнь „заатагүй бусаахаб“ гэжэ үгэеэ үгэжэ, арай гэжэ абаhан байгааб. Тиин тэрэнииень баринхай юм Кугультиновта дүтэлжэ: „Дондок Улзытуевые хэр мэдэхэ hэмта?“ — гэжэ асуубаб. Тэрэмни ухаа алдаад: „Мэдэнгүй яахабиб? Дондок минии hайн нүхэр байhан юм. Буряадайтнай агууехэ поэт гээшэ. Дондок Улзытуеваа хэзээдэшье бү мартаарайгты“, — гэжэ харюусаба. Би Дондогой дэбтэр hарбайжа, hанамжаяа бэшэжэ үгэхыень дурадхааб. Кугультинов гуурhаяа гаргажа, Дондок тухай дулаахан үгэнүүдые бэшээд үгэбэ.
Давид Кугультинов
Давид Кугультиновай Дондок тухай дурсалгатай тэрэ дэбтэр мүнѳѳ Шэбэртэдэ Дондок Улзытуевай музей соо хадагалаатай байдаг, абажа уншахада болоно» («Буряад үнэн», 24.10.2018).
СССР-эй болон Россиин Федерациин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Николай Островскиин нэрэмжэтэ Бүхэсоюзна литературна шангай лауреат, Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат, Россиин Федерациин, Буряад болон Хальмаг республикануудай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай арадай уран зохёолшо Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев ниитын эдэбхитэй ажал ябуулагша байгаа. Түрэл арадайнгаа нэрэ хүндые дээшэлүүлхын тула оролдожо, буурашагүй үүсхэл гаргажа, бэелүүлhэн ехэ ажал хэрэгүүдээрээ, хэблүүлhэн 50 гаран номуудаараа зоной сэдьхэлдэ, түүхэдэ хэтэдээ үлэнхэй.
Цыден-Жап Жимбиев
1928 ондо тэрэ үедэ Буряад-Монголой АССР-эй Хёлго-Хуасайн аймагай Бадын сомоной Хүсѳѳтэ нютагта тэрэ түрэhэн юм. Эдир наhаниинь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэй дайралдаа. 13-тай Цыден-Жап хүбүүн hургуулияа орхижо, колхоздоо учетчигой, адуу манагшын, механизаторай ажал бүтээhэн юм.
Гурбадахи ангиин hурагша Цыден-Жап Жимбиев ханын сониндо шүлэг зохёодог байгаа. Улаан-Yдын театрально-хүгжэмэй училищиин оюутан байхадаа, «Буряад-Монголой үнэн» сониндо шүлэгүүдээ хэблүүлhэн юм. Эдэ шүлэгүүдынь аха үеын буряад зохёолшодой hайн сэгнэлтэдэ хүртѳѳд, Москвада Литинститудта мэргэжэлтэ hуралсал гараха хүсэлынь дэмжэгдээ бэлэй. Эндэ hураха үедѳѳ «Баян нуга» («Богатая нива») гэжэ поэмэеэ нара харуулаа. Залуу оюутан Цыден-Жап Жимбиев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо hэн. Энэ үндэр жэшээень саашадаа дагаhан буряад залуу зохёолшод Николай Дамдинов, Солбон Ангабаев гэгшэд баhал Литинститудай оюутан байхадаа, түрүүшын номоо нара харуулhан, СССР гүрэнэй олон яhата уран зохёолшодой үргэн жагсаалай зэргэдэ ороhон байха юм.
1950-яад онуудай тэнгээр КПСС-эй ЦК-гай уряалаар хүдѳѳ ажахы hэргээхын тула «гушамянгатан» ороной hуурин тосхонуудта ерэhэн байгаа. Цыден-Жап Жимбиев тэдэнэй тоодо Агадаа ерээд, Согто-Хангилда 1956-1958 онуудта хүдэлhэн юм. Тэрэ үедѳѳ хүдѳѳгэй ажалшадай hуудал байдал тухай тодорхой ажаглалта, мэдээнүүдые нарибшалан суглуулаа. Энэ ажалай дүнгѳѳр «Талын харгынууд» гэжэ романаа хэблүүлжэ, үргэн олониитын анхаралда хүдѳѳ ажахы хүгжѳѳлгэдэ hаад болодог хүндүүлхэй асуудалнуудые тобойсо табижа шадаhан юм. Согто-Хангилай зон уран зохёолшо Цыден-Жап Жимбиевтэ «Хүндэтэ колхозник» гэhэн нэрэ зэргэ олгоhон юм. Тус роман хальмаг хэлэндэ оршуулагданхай.
Энэ романай hүүлээр hубариhан «Урасхал», «Гал могой жэл» гэhэн захатануудынь «Байгал», «Байкал», «Сибирские огни» болон түбэй «Дружба народов» сэтгүүлнүүдтэ буряад ба ород хэлэн дээрэ нара хараhан байна. «Гал могой жэл» романиинь тува, молдаван, поляк болон немец хэлэн дээрэ хэблэгдээ hэн.
Энээнhээ гадна шүлэгүүдэй болон рассказуудай олон суглуулбари ном хэблүүлhэн: «Шэнэ үльгэр», «Шүлэг минии хүлэг», «Yргэн талын дуунууд», «Шалгалта», замай тэмдэглэлнүүдэй ном «Москва — Прага — Гавана». Шүлэгүүдэй болон рассказуудай номуудынь узбек, туркмен, латыш, удмурт, мари, чуваш, яхад хэлэндэ оршуулагдаhан байгаа.
Ц-Ж.Жимбиев, Х.Намсараев, М.Шолохов
«Совет хамба-лама» гэhэн баримтата туужаяа хамба-лама Жамбал-Доржи Гомбоевой арюун дурасхаалда зорюулhан юм.
Буряадай түүхэ шэнжэлhэн хэдэн зохёолыень нэрлэе: «300 лет Указу Петра I», очерк, (1998), «Родословная хоринских бурят», эссе, (2001), Ш.Б.Чимитдоржиевтай хамта бэшэhэн «Поездка делегации хори-бурят к Петру I в 1702-1703 гг.» (2000). «Сагаан шубууд» гэhэн гаршагтай түүхэтэ роман-трилогиин нэгэдэхи номыень гаргаhан юм. Гайхамшаг буряад эрдэмтэн Доржи Банзаровай Эрхүүдэ хүдэлhэн hүүлшын үе тухай роман бэшэжэ эхилээд, дүүргэжэ үрдеэгүйнь харамтай.
1970-аад онуудта Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев хүүгэдтэ зорюулагдаhан хэдэн номуудые хэблүүлээ hэн: «Саhан дээрэ сэсэгүүд» (1970), «Сурхарбаан» (1971), «Унаган нүхэд» (1974). Эдэ номуудынь ородшологдоод, үргэн ороноймнай олон мянган эдир бага уншагшадта хүрэhэн байна.
1986 ондо Ц-Д.А.Жимбиев республикада түрүүшынхиеэ хүүгэдэй «Хараасгай» журнал хэблүүлжэ эхилээ hэн. Буряад, ород, зарим дугаарынь эвенк хэлэн дээрэ, эхиндээ 7 мянган хэhэгээр хэблэгдэhэн энэ журнал хоёр hарада нэгэ дахин гарадаг байгаа. Ахамад редактор Ц-Д.Жимбиевтэй хамта уран зохёолшо Рахмет Шоймарданов, сурбалжалагша Агу Содномов, уран зурааша Александр Хоренов журналай дугаарнуудые бэлдэдэг байгаа.
Буряадаймнай уран зохёолшод Бавасан Абидуевай, Жамсо Тумуновай, Чимит Цыдендамбаевай, Данри Хилтухинай, Николай Дамдиновай, Цырендулма Дондогойн, Владимир Липатовай, Геннадий Башкуевай болон бусад уран гуурhатанай мэдээжэ ба шэнэ бүтээлнүүд «Хараасгайн» хуудаhанууд дээрэ хэблэгдэжэ, эдирхэн уншагшадта хүрэдэг бэлэй. Буряад арадай аман зохёол, ёhо заншал, нютагай байгаали, урданай түүхэ тухай хэблэлнүүд сэдхүүлэй дугаарнуудта анхарал татадаг байгаа.
Р.Шоймарданов "Хараасгайда" хүдэлөө
СССР гүрэн түрын hалан hандаржа, хүүгэдэй хэблэлдэ мүнгэн hомологдохоёо болиходо, 2001 ондо, hүүлшынгээ хоёр дугаар 2-2 мянган хэhэгээр гаргаад, «Хараасгай» сэдхүүл уншагшадтайгаа хахасаа бэлэй.
Хүүгэдэй сэдхүүлэй редактор байха үедѳѳ Ц-Ж.А.Жимбиев үүсхэл гаргажа, «Их наадам» гэжэ бүхэдэлхэйн монгол угсаата хүүгэдэй hайндэр эмхидхээ hэн. Монгол, буряад, хальмаг үндэhэтэ хүүгэдэй уран зохёолшод Ази, Европо, Америкын гүрэнүүдhээ Монгол орондо сугларжа, танилсаhан, дүй дүршэлѳѳрѳѳ хубаалдаhан байха юм. Хальмаг Уласай Юрэнхылэгшэ, ФИДЕ-гэй Юрэнхылэгшэ Кирсан Илюмжиновтай хэлсэжэ, Улаан-Yдэдэ болон Байгал дээрэ «Кирсан-Шатар» гэhэн уласхоорондын хүүгэдэй шатарай мүрысѳѳ эмхидхээ бэлэй. Бавасан Абидуевай дурасхаалда зорюулhан «Тэхэ Бабанын түрэhэн үдэр» гэhэн hайндэрэй зугаа наада үүсхэhэн байха. Тэрэнэй эдэбхи үүсхэлээр дэлхэйн киногой одон, режиссер Валерий Инкижиновэй жаса байгуулагдаад, бэдэрэлгын ашаар тэрэнэй хуби заяанай шэнэ хуудаhанууд мэдэгдээ hэн. Париж шадарай Сен Женевьев — де Буа гэжэ газарта хүдѳѳлэгдэhэн Валерий Инкижиновэй хүүр харууhалгын мүнгэн түлэгдэhэн юм. Манай Буряад Уласhаа Соёлой яаманай бүлэг зон, зохёолшод, уран зураашад ошожо, уран бэлигтэй буряад хүбүүнэй дурасхаалые мүнхэлжэ, зула бариhан байна.
Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев Бүгэдэ буряадай «Алтарганын» наадануудта ехэ хубитаяа оруулжа, эдэбхитэйгээр хабаададаг байгаа. Арадай ёhо заншал hэргээхые оролдодог баhа ехэ эдэбхитэн Василий Доржиевич Аюровтай хамта Доодо-Ивалгада ехэ hонин хэмжээ ябуулга эмхидхэhэн байна. Энэ ушар тухай уран зохёолшо Басаа Валера иигэжэ бэшэhэн юм: «Урдань яажа арhа элдэдэг, hэеы дарадаг байгааб гэжэ мүнѳѳнэй зондо харуулха зорилготой энэ хэмжээндээ намайе уряа hэн. Тэрэ үедэ би hэеы гэрнүүдые бүтээдэг хубиин эмхитэй байгааб, тиин тэрэ hайндэртэ hэеы гэрэй хоёр модон хана асаржа бэлэглэhэн хүм.
Урдань хониной нооhоор элдэбын ооhорнуудые, зээгүүдые томодог, хүнжэл, дэбдихэр дарадаг, шэрдэг шэрэдэг, гутал оёжо үмдэдэг байhан. Хурьганай hэеы, ахар hэеы, бүдүүн нооhон hэеы, жара hэеы гэхэ мэтэ элдэб зүйл байгаа» («Буряад үнэн», 24.10.2018).
"Хараасгай"
Басаа Валера Цыден-Жап Жимбиевэй ехэ бэрхэ шатаршан байhан тухай иимэ дурсалга үлээhэн: «Цыден-Жап Арсаланович аргагүй бэрхэ шатаршан байгаа. Хаа-яа „Хараасгайн“ редакцида ажалайнь hүүлээр ороходомни, аймшагтай шуналтайгаар ямар нэхэ хүнтэй шатар наадажа hууха.
...Буряадай Эрдэмэй түбтэ Ш.Б.Чимитдоржиевтай, Ю.Б.Рандаловтай, бусад шатарта дуратай эрдэмтэдтэй ото наададаг байгааб. Тэдээндэ ороходоо, би шатарта шал бирагүй байгааб. Нэгэтэ Цыден-Жап Арсаланович эрдэмтэдтэй наадахаяа ерэбэ. Ямар бэрхээр шатар наадахыень хаража, гайхахын ехээр гайхаа бэлэйб. Саг соо наадаха. Жимбиев ѳѳртѳѳ хахад минута табиха, нүгѳѳдэдѳѳ — гурбан минута. Огто юумэн болгонгүй диилэдэг hэн. Эрдэмтэ-шатаршад хэды бэрхэшье hаа, тэрээнтэй тэнсэхэгүй байшоо hэн даа» (дээрэ дурдагдаhан сониной дугаар).
Хальмаг болон монгол уран зохёолшодтой, соёлой болон уралигай ажал ябуулагшадтай ехэ нягта харилсаа холбоо тогтооhон юм. Аха дүү арадуудай хани барисаа бэхижүүлхэ, буряад зоной нэрэ хүндые дээшэлүүлхэ талаар тэрэ ехэ ажал ябуулhан. Басаа Валера Цыден-Жап Арсалановичай аша туhаар хальмаг арадай уран зохёолшо, солото ирагуу найрагша, Социлис Ажалай Герой Давид Кугультиновтай 1996 ондо Улаан-Yдэдэ уулзаха аза талаан тудалдаhан тухай бэшэнэ: «Кугультинов „Гэсэр“ зохид буудалда тогтоhон байгаа. Оробобди. Таhаг соонь хүнүүд дүүрэн, тэрэ тоодо Дугаржап Дашиев байгаа. Тэдэ хоёр гар гараа барилсан, мүрѳѳ ташалсаад хѳѳрэлдэнэд. Кугультинов тэндэ байhан зондо хандажа, хэды дахин дабтана: „Вы, буряты, берегите Дугаржапа. Он — великий певец вашего народа. Берегите его“. Цыден-Жап Арсаланович даруухан гэшхэдэлээр ошожо, Кугультиновтай юуншьеб тухай хѳѳрэлдэнэ.
Би Дондок Улзытуевай hанамжануудаа бэшэдэг, бусад уран зохёолшодто hанамжануудыень бэшүүлдэг дэбтэрые Валя нүхэрhѳѳнь „заатагүй бусаахаб“ гэжэ үгэеэ үгэжэ, арай гэжэ абаhан байгааб. Тиин тэрэнииень баринхай юм Кугультиновта дүтэлжэ: „Дондок Улзытуевые хэр мэдэхэ hэмта?“ — гэжэ асуубаб. Тэрэмни ухаа алдаад: „Мэдэнгүй яахабиб? Дондок минии hайн нүхэр байhан юм. Буряадайтнай агууехэ поэт гээшэ. Дондок Улзытуеваа хэзээдэшье бү мартаарайгты“, — гэжэ харюусаба. Би Дондогой дэбтэр hарбайжа, hанамжаяа бэшэжэ үгэхыень дурадхааб. Кугультинов гуурhаяа гаргажа, Дондок тухай дулаахан үгэнүүдые бэшээд үгэбэ.
Давид Кугультинов
Давид Кугультиновай Дондок тухай дурсалгатай тэрэ дэбтэр мүнѳѳ Шэбэртэдэ Дондок Улзытуевай музей соо хадагалаатай байдаг, абажа уншахада болоно» («Буряад үнэн», 24.10.2018).
СССР-эй болон Россиин Федерациин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Николай Островскиин нэрэмжэтэ Бүхэсоюзна литературна шангай лауреат, Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат, Россиин Федерациин, Буряад болон Хальмаг республикануудай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай арадай уран зохёолшо Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев ниитын эдэбхитэй ажал ябуулагша байгаа. Түрэл арадайнгаа нэрэ хүндые дээшэлүүлхын тула оролдожо, буурашагүй үүсхэл гаргажа, бэелүүлhэн ехэ ажал хэрэгүүдээрээ, хэблүүлhэн 50 гаран номуудаараа зоной сэдьхэлдэ, түүхэдэ хэтэдээ үлэнхэй.