Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
«Эрдэм ухаан шажан мүргэлгүй дохолон...»
17 мая 2022
8526
Гүн ухаанай эрдэмэй доктор, Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин профессор, эрдэм ухаанай болон уран уралигай Петровско академиин бодото гэшүүн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, элитэ эрдэмтэн М.Д.Зомоновой түрэhөөр 80 наhанай ой гүйсэбэ.
«Эрдэм ухаан шажан мүргэлгүй дохолон, харин шажан мүргэл эрдэм ухаангүй hохор юм» гэhэн А.Эйнштейнэй хараа бодол мэдээжэ ааб даа ( эссе «Наука и религия»). М.Д.Зомонов эзотерическэ социальна шухаг үзэгдэл ( феномен ) болохо буряад бөө мүргэлые эрдэмтэ философой һанамжа бодол баримталан шэнжэлнэ. Бөөнэр болон удаганарай үеһөө үедэ дамжуулдаг нюуса һургаал, эльбэ шэдиин аргануудые тэрэ түрүүшынхиеэ гүн ухаанай эрдэмэй хэлээр тайлбарилан тодорхойлно.
Хуралдаанай үедэ (М.Зомонов баруун гарһаа)
Философиин эрдэмэй түүхэдэ тогтонижоһон һанамжын ёһоор, миф (үльгэр домог ) болон шажан мүргэл хоёр философиин эрдэмэй эхин юм. Тиимэһээ бөө мүргэл хүн түрэлтэнэй эгээн урданай шүтөөн хадаа гүн ухаанай эрдэмэй үндэһэ һууриин нэгэ хуби гээд тоологдоно.
М.Д.Зомонов буряад бөө мүргэлые гүн ухаанай, түүхын эрдэмэй талаар, үндэһэн соёлой, арадай жэнхэни ёһо заншалнуудай түүхэтэ хүгжэлтын талаар шэнжэлһэн габьяатай. Тэрэнэй арбаад захата бүтээлнүүд Россиин, хари гүрэнүүдэй эрдэмтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэнхэй. Гадна багшанар болон оюутадта туһа болохо һуралсалай дүрбэн пособи, эрдэмтэдэй, үргэн олониитын һонорто зуугаад статья олон янзын хэблэлнүүдтэ барлуулһан байна.
Түрэл һайхан Түнхэн аймагай Хойтоголой һургуулида ород ба буряад хэлэнэй багшаар ажалайнгаа намтарые эхилээ һэн. Наһанайнь нүхэр Екатерина Ханзанчиновна мүн лэ эндэ багшалаа.
Хан Шаргай Ноёной хада
Хойтоголhоо холо бэшэ Түнхэнэй табан хүшэтэнэй аха заха Хан Шаргай Ноёной буудал, мүргэл шүтөөнэй нангин газар оршодог. 2014 ондо М.Зомоновой хэблүүлhэн «Тезаурус бурятского шаманизма» гэhэн ном соонь элитэ композитор Ю.Ирдынеевэй зохёоhон хугжэмтэй, мүн Буряадай мэдээжэ зохёолшодой найруулhан магтаалай үгэнүүдтэй Буряадай тахилгата уулануудай соло магтаал үгтэhэн юм. Түнхэнэй тахилгата газарнуудай магтаалые арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор А.Ангархаевhаа автор бэшэжэ абаhан байгаа:
1969 ондо М.Д.Зомонов ЛГУ-гай философиин факультедэй аспирантурада һуража эхилээд, 1973 ондо гүн ухаанай эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа һэн. Энээнэй һүүлээр ВСТИ, ВСГАКИ, БГСХА дээдэ һургуулинуудта, мүн Томскын политехническэ болон Новосибирскын гүрэнэй дээдэ һургуулинуудай Буряад таһагуудта удаа дараалан 2002 он болотор багшалһан байна.
2002-2003 онуудта Санкт-Петербургын университедэй гүн ухаанай таһагай докторантурада һураад, эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалаа бэлэй. ВСГИК-эй профессор М.Д.Зомонов культурологиин болон искусство шэнжэлэлгын танхимда олон жэл аша үрэтэй хүдэлhэн байна.
Суута эрдэмтэд Д.Банзаров, М.Хангалов, Ц.Жамцарано, Г.Санжеев, С.Балдаев, А.Окладников, А.Уланов, С.Чагдуров, Н.Шаракшинова, И.Манжигеев, Т.Михайлов, Д.-Н.Дугаров, Г.Галданова, И.Урбанаева, М.Зомонов гэгшэдэй аша габьяагаар ХХI зуунай эхиндэ бүхы дэлхэйн эрдэмэй хүгжэлтын оршомдо буряад бөө мүргэл шэнжэлэлгэ үндэр шатада тоологдоно ха юм.
Чингисэй шүтөөн Ордосдо
Эрдэм шэнжэлэлгын ехэ ажал бэелүүлхэ зуураа М.Д.Зомонов хэдэн үеын оюутадай хүндэтэ багша байhан юм. Эрдэмэй харгы шэлэһэн дүрбэн шабинарынь тэрэнэй хүтэлбэри доро кандидадай диссертаци үндэр хэмжээндэ хамгааланхай. Урдандаа Югославиин ниислэлнүүдэй нэгэн байһан Загреб хотоһоо уг гарбалтай Радка Релич шабинь бөөгэй онго оруулгын ёһо шэнжэлжэ, 2012 ондо ВСГАКИ-гай диссоведтэ энэ ажалаа эрхимээр хамгаалаа һэн. Оюун бэлигтэ энэ залуу эрдэмтэн ланза, ород, англи хэлэнүүдые һайн мэдэхын хажуугаар буряад хэлэ, үндэһэн ёһо заншал, бөө мүргэл гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн байна.
Буряад бөө мүргэлэй эгээн шухала удхатай ойлгосонуудай долоон толи эрдэмтэн барлуулһан юм. Үгэ, ойлгосо бүхэн тобшо аад, тодорхой тайлбаритайгаар эдэ толинууд соо үгтэнхэй.
Мэдээжэ түүхын эрдэмтэн Б.Р.Зориктуевтай хамта буряад бөө мүргэлэй түүхэдэ хабаатай нэрэнүүд болон үйлэ хэрэгүүд тухай, гол ойлгосонууд болон нангин шүтөөнүүд тухай тобшолон ниитэлhэн толи хуушан монгол хэлэн дээрэ Үбэр Монголдо хэблээ hэн. Философско герменевтикэ болон семиотикодо зорюулагдаһан һүүлшын хэдэн ажалынь шэнжэлэлгын шэнэ шатада эрдэмтын гараад байһые гэршэлнэ.
Буряад Уласай, бүхэроссиин болон гадаадын гүрэнүүдэй түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай үндэр шатын хэмжээнүүдтэ, олониитын үйлэ хэрэгүүдтэ өөрын ехэ хубитаяа оруулдаг М.Д.Зомонов Росси гүрэнэй бүридэлдэ Буряад ороной ороһоор 350 жэлэй ойн баярай, Улаан-Үдэ хотын байгуулагдаһаар 350 жэлэй ойн баярай, мүн «Буряад арадай үмэнэ аша габьяагай түлөө» медальнуудаар шагнагданхай.
Захата хэдэн номуудыень тэрэнэй хүбүүн, Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүн, онсо бэлигтэй Жаргал Зомонов өөрынгөө зурагуудаар шэмэглэһэн юм. Далита загалмай, архетипүүд, гэгээн шара модон (мировое древо), табан хушуута онгон, шанар абалга, жэгүүртэ хандагай унаһан бөөгэй ниидэлгэ болон бусад олон гайхамшаг үзэгдэл болон үйлэ, ойлгосонуудые тэрэ зураглана.
Уран зурааша Жаргал Зомонов
Михаил Дармаевич Екатерина Ханзанчиновна хоёрой хүмүүжүүлһэн гурбан үринэр булта эрхим бэрхэ мэргэжэлтэд юм: Жаргал уран зурааша, багша; Эржена — экономическа эрдэмэй кандидат; Алла — дээдэ гарай эмшэн. Аша, зээнэр үндыжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаража байна.
Философиин талаhаа түрүүшынхиеэ шэнжэлээ
Гүн ухаанай эрдэмэй түүхэдэ түрүүшынхиеэ буряад бөө мүргэлэй һүлдэ тэмдэгүүдэй уг үндэһэнэй (гносеологиин) шэнжэлэл тухай «Познание и семиотика бурятского шаманизма» гэжэ гаршагтай ном тэрэ хэблүүлhэн юм.
«Хүн өөрын нэрэтэй, тиимэhээ оршон дэлхэй баhа нэрэтэй байха ёhотой, юундэб гэхэдэ, нэрэгүй дэлхэй юуншье бэшэ, хэншье бэшэ» гэhэн ёhо заршамаар буряад бөө мүргэлтэн оршолон дэлхэйе амиды болгожо, шэнжэлэн ойлгоно. Байгаалиин бодото байдал, мүн ниигэмэй бодото байдал бөө мүргэлтэнэй ухаан бодолдо материальна болон оюун сэдьхэлэй дүрэнүүд болон тодоржо, ами ороно, нангин удха олоно. Бодото байдал эдэ дүрэнүүдтэ адли бэшэ, толидо харагдадаг дүрэ бэшэ юм. Бодото байдалые оригинал гэбэл, тэрэнэй дүрэ копи болоно.
Бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд олон ондоо түхэлэй байдаг гээд эрдэмтэн тодорхойлно: уран дүрэтэ (икона), нэгэ тодорхой удхатай (индекс), бэлгэ тэмдэг (символ). М.Д.Зомоновой тодорхойлhоор, эдэ тэмдэгүүд буряад бөөгэй аман зохёолдо нөөсэлэгдэнхэй. Муу зүүдэн, нохойн улилдаан, hүниин сагта малай мөөрэхэ ушар, газаа хирээгэй хаагалаан, шаазгайн шаханаан, бүбөөлжэнэй бүбэнэхэ, үнеэн гү, али гүүн эхирлэхэ, нарай үхибүүнэй шүдэтэй түрэхэ, тархиин үhэнhөө урид hахал hамбайн бууралтаха, хуй hалхинай гэр, хото хорёо дайраха гэхэ мэтэшэлэн олон үйлэ ушарнууд индекснүүдэй тоодо ороно. Эрдэмтын hанамжаар, буряад бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд — индекснүүдые тусгаар шэнжэлхэ хэрэгтэй.
Ж.Зомоновай зураг
«Эжэн-архетип» гэhэн ойлгосо энэ ном соо онсо hуури эзэлнэ. Бөө мүргэлтэнэй ажабайдалда, хуби заяанда нүлөөлхэ арга шэдитэй эжэнүүд бүхы дэлхэйе эзэлэнхэй: а) газар уhанай эжэнүүд; б) тэнгэриин эжэнүүд; в) ажал хэрэгэй, уран дарханай эжэнүүд; г) сэрэг суурай, ниитын ажал ябуулгын эжэнүүд; д) эрдэм hуралсалай, урлалай, наада тоглолгын эжэнүүд; е) гэр бүлын ба гал гуламтын эжэнүүд; ж) үбшэ хабшанай эжэнүүд болон бусад.
М.Д.Зомоновой согсолhоор, бодото байдалые амитай болгохо ёhо хадаа буурай холын эртэ сагта бүрилдөөд, эжэн — архетипүүдые бии болгоhон түүхэтэй. Эсэгэ Малаан тэнгэри, Эхэ Юурэн төөдэй, Хан — Хурмас тэнгэри, Атаа Улаан тэнгэри, Эрлен-хан, Хан-Шаргай, Буха ноён, Сахяадай-ноён, ада, анахай, муу шубуун, боохолдой гэхэ мэтэ бусад олон эжэн, заяанууд буряад бөө мүргэлтэнэй ухаан сэдьхэлдэ hуурияа олодог. Эжэн-архетипүүдтэ шүтэлгэндэ хабаатай байхадаал эдэ һүлдэ тэмдэгүүд нангин удхатай болодог юм. Эжэнүүдтэ һүгэдэлгые имагтал буряад бөө мүргэлэй уг үндэһэн шэнжэ гээд эрдэмтэн элирүүлнэ.
Тахилгата газараа магтаха заншал
Шалсаана Буурал баабайн дэргэдэ
Бөө мүргэлэй ёһололнууд, дурдалга, нэрэ томьёо, ёһо заншал болон бусад шухала удхатай мэдээсэлнүүдые буряад хэлэн нөөсэлжэ, үеһөө үедэ дамжуулдаг байна. Буряадуудай хара шажанай аман зохёолой хэлэ шэнжэлhэн философско ажалнууд үгы шахуу гээд М.Д.Зомонов тэмдэглэнэ.
Бөө мүргэлтэн үгын хүсөөр эжэнүүдтэй харилсана. Тотемдэ hүгэдэхэ үе сагhаа эхилээд, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ шүтэхэ түүхэтэ үе хүрэтэр бөө мүргэлтэн үгын эди шэдидэ үнэншэдэг hэн. Энэл эшэ hуури дээрэ, энэ этигэл найдал дээрэ бөөгэй бүхы үргэл мүргэл үндэhэлдэг.
Урда үеын олон суута үльгэршэд бөөнэр байhан гээд мэдэнэбди: Пёохон Петров, Папа Тушемилов, Альфор болон бусад. Үльгэршын хуур юрын хүгжэмэй тоног бэшэ, мүн лэ өөрын эжэтэй гэжэ тоологдодог hэн. Хара шажанай шүтөөнэй hүлдэ тэмдэгүүд хүнэй бодото байдалтай сэхэ холбоотой хадаа нангин удхатай боложо, ажабайдалдань нүлөөлхэ үүргэтэй гээд бөө мүргэлтэн этигэнэ. Энэ ушарые тодорхойлхо гэбэл, буряад поэзиин тоогүй олон зохёолнуудые жэшээ болгон нэрлэхээр. Михаил Зомоновой согсолборилhон «Тезаурус бурятского шаманизма» гэжэ ном сооhоо нютагуудай тахилгата газарай магтаалнууд уншагшадта hонин байха гээд hанагдана. Ю.Ирдынеевhээ бэшэжэ абаhан магтаал:
Яруунада Дүрөө Шулуунай тахилга
Уран зохёолшо В.Намсараевhаа иимэ магтаал бэшэжэ абаа:
Мэдээжэ режиссер С.Бальжановhаа бэшэжэ абаа:
Мүнөө буряад угсаата залуу үеын түрэл хэлэеэ алдажа, урданай ёһо заншал болон бүхыдөө үндэһэн соёлоо мартажа байгаа шахардуу сагта, элитэ эрдэмтэн М.Д.Зомоновой бэелүүлжэ байһан ажал тон ехэ удха шанартай болоно.
Буряад бөө мүргэлые уг үндэһэн удхаарнь онобшолон шэнжэлһэн М.Д.Зомонов арадайнгаа оюун сэдьхэлэй энэ нөөсэ баялигые бүхы дэлхэйдэ, саашанхи үенүүдтэ дамжуулhан аша габьяатай.
Хуралдаанай үедэ (М.Зомонов баруун гарһаа)
Философиин эрдэмэй түүхэдэ тогтонижоһон һанамжын ёһоор, миф (үльгэр домог ) болон шажан мүргэл хоёр философиин эрдэмэй эхин юм. Тиимэһээ бөө мүргэл хүн түрэлтэнэй эгээн урданай шүтөөн хадаа гүн ухаанай эрдэмэй үндэһэ һууриин нэгэ хуби гээд тоологдоно.
М.Д.Зомонов буряад бөө мүргэлые гүн ухаанай, түүхын эрдэмэй талаар, үндэһэн соёлой, арадай жэнхэни ёһо заншалнуудай түүхэтэ хүгжэлтын талаар шэнжэлһэн габьяатай. Тэрэнэй арбаад захата бүтээлнүүд Россиин, хари гүрэнүүдэй эрдэмтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэнхэй. Гадна багшанар болон оюутадта туһа болохо һуралсалай дүрбэн пособи, эрдэмтэдэй, үргэн олониитын һонорто зуугаад статья олон янзын хэблэлнүүдтэ барлуулһан байна.
Түрэл һайхан Түнхэн аймагай Хойтоголой һургуулида ород ба буряад хэлэнэй багшаар ажалайнгаа намтарые эхилээ һэн. Наһанайнь нүхэр Екатерина Ханзанчиновна мүн лэ эндэ багшалаа.
Хан Шаргай Ноёной хада
Хойтоголhоо холо бэшэ Түнхэнэй табан хүшэтэнэй аха заха Хан Шаргай Ноёной буудал, мүргэл шүтөөнэй нангин газар оршодог. 2014 ондо М.Зомоновой хэблүүлhэн «Тезаурус бурятского шаманизма» гэhэн ном соонь элитэ композитор Ю.Ирдынеевэй зохёоhон хугжэмтэй, мүн Буряадай мэдээжэ зохёолшодой найруулhан магтаалай үгэнүүдтэй Буряадай тахилгата уулануудай соло магтаал үгтэhэн юм. Түнхэнэй тахилгата газарнуудай магтаалые арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор А.Ангархаевhаа автор бэшэжэ абаhан байгаа:
Тэгшэ Шаргай бурхамнай
Тэнгэриhээ буудалтай.
Үндэр хангай Бүрин Хаамнай
Мүнхэ Сарьдаг hуудалтай.
Алтан хүреэ Мундарга,
Агуу Чингис, Хүхэ Мон.
Ангар мүрэни эзэн дарга
Ама Сагаан ноён мүн.
1969 ондо М.Д.Зомонов ЛГУ-гай философиин факультедэй аспирантурада һуража эхилээд, 1973 ондо гүн ухаанай эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа һэн. Энээнэй һүүлээр ВСТИ, ВСГАКИ, БГСХА дээдэ һургуулинуудта, мүн Томскын политехническэ болон Новосибирскын гүрэнэй дээдэ һургуулинуудай Буряад таһагуудта удаа дараалан 2002 он болотор багшалһан байна.
2002-2003 онуудта Санкт-Петербургын университедэй гүн ухаанай таһагай докторантурада һураад, эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалаа бэлэй. ВСГИК-эй профессор М.Д.Зомонов культурологиин болон искусство шэнжэлэлгын танхимда олон жэл аша үрэтэй хүдэлhэн байна.
Суута эрдэмтэд Д.Банзаров, М.Хангалов, Ц.Жамцарано, Г.Санжеев, С.Балдаев, А.Окладников, А.Уланов, С.Чагдуров, Н.Шаракшинова, И.Манжигеев, Т.Михайлов, Д.-Н.Дугаров, Г.Галданова, И.Урбанаева, М.Зомонов гэгшэдэй аша габьяагаар ХХI зуунай эхиндэ бүхы дэлхэйн эрдэмэй хүгжэлтын оршомдо буряад бөө мүргэл шэнжэлэлгэ үндэр шатада тоологдоно ха юм.
Чингисэй шүтөөн Ордосдо
Эрдэм шэнжэлэлгын ехэ ажал бэелүүлхэ зуураа М.Д.Зомонов хэдэн үеын оюутадай хүндэтэ багша байhан юм. Эрдэмэй харгы шэлэһэн дүрбэн шабинарынь тэрэнэй хүтэлбэри доро кандидадай диссертаци үндэр хэмжээндэ хамгааланхай. Урдандаа Югославиин ниислэлнүүдэй нэгэн байһан Загреб хотоһоо уг гарбалтай Радка Релич шабинь бөөгэй онго оруулгын ёһо шэнжэлжэ, 2012 ондо ВСГАКИ-гай диссоведтэ энэ ажалаа эрхимээр хамгаалаа һэн. Оюун бэлигтэ энэ залуу эрдэмтэн ланза, ород, англи хэлэнүүдые һайн мэдэхын хажуугаар буряад хэлэ, үндэһэн ёһо заншал, бөө мүргэл гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн байна.
Буряад бөө мүргэлэй эгээн шухала удхатай ойлгосонуудай долоон толи эрдэмтэн барлуулһан юм. Үгэ, ойлгосо бүхэн тобшо аад, тодорхой тайлбаритайгаар эдэ толинууд соо үгтэнхэй.
Мэдээжэ түүхын эрдэмтэн Б.Р.Зориктуевтай хамта буряад бөө мүргэлэй түүхэдэ хабаатай нэрэнүүд болон үйлэ хэрэгүүд тухай, гол ойлгосонууд болон нангин шүтөөнүүд тухай тобшолон ниитэлhэн толи хуушан монгол хэлэн дээрэ Үбэр Монголдо хэблээ hэн. Философско герменевтикэ болон семиотикодо зорюулагдаһан һүүлшын хэдэн ажалынь шэнжэлэлгын шэнэ шатада эрдэмтын гараад байһые гэршэлнэ.
Буряад Уласай, бүхэроссиин болон гадаадын гүрэнүүдэй түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай үндэр шатын хэмжээнүүдтэ, олониитын үйлэ хэрэгүүдтэ өөрын ехэ хубитаяа оруулдаг М.Д.Зомонов Росси гүрэнэй бүридэлдэ Буряад ороной ороһоор 350 жэлэй ойн баярай, Улаан-Үдэ хотын байгуулагдаһаар 350 жэлэй ойн баярай, мүн «Буряад арадай үмэнэ аша габьяагай түлөө» медальнуудаар шагнагданхай.
Захата хэдэн номуудыень тэрэнэй хүбүүн, Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүн, онсо бэлигтэй Жаргал Зомонов өөрынгөө зурагуудаар шэмэглэһэн юм. Далита загалмай, архетипүүд, гэгээн шара модон (мировое древо), табан хушуута онгон, шанар абалга, жэгүүртэ хандагай унаһан бөөгэй ниидэлгэ болон бусад олон гайхамшаг үзэгдэл болон үйлэ, ойлгосонуудые тэрэ зураглана.
Уран зурааша Жаргал Зомонов
Михаил Дармаевич Екатерина Ханзанчиновна хоёрой хүмүүжүүлһэн гурбан үринэр булта эрхим бэрхэ мэргэжэлтэд юм: Жаргал уран зурааша, багша; Эржена — экономическа эрдэмэй кандидат; Алла — дээдэ гарай эмшэн. Аша, зээнэр үндыжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаража байна.
Философиин талаhаа түрүүшынхиеэ шэнжэлээ
Гүн ухаанай эрдэмэй түүхэдэ түрүүшынхиеэ буряад бөө мүргэлэй һүлдэ тэмдэгүүдэй уг үндэһэнэй (гносеологиин) шэнжэлэл тухай «Познание и семиотика бурятского шаманизма» гэжэ гаршагтай ном тэрэ хэблүүлhэн юм.
«Хүн өөрын нэрэтэй, тиимэhээ оршон дэлхэй баhа нэрэтэй байха ёhотой, юундэб гэхэдэ, нэрэгүй дэлхэй юуншье бэшэ, хэншье бэшэ» гэhэн ёhо заршамаар буряад бөө мүргэлтэн оршолон дэлхэйе амиды болгожо, шэнжэлэн ойлгоно. Байгаалиин бодото байдал, мүн ниигэмэй бодото байдал бөө мүргэлтэнэй ухаан бодолдо материальна болон оюун сэдьхэлэй дүрэнүүд болон тодоржо, ами ороно, нангин удха олоно. Бодото байдал эдэ дүрэнүүдтэ адли бэшэ, толидо харагдадаг дүрэ бэшэ юм. Бодото байдалые оригинал гэбэл, тэрэнэй дүрэ копи болоно.
Бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд олон ондоо түхэлэй байдаг гээд эрдэмтэн тодорхойлно: уран дүрэтэ (икона), нэгэ тодорхой удхатай (индекс), бэлгэ тэмдэг (символ). М.Д.Зомоновой тодорхойлhоор, эдэ тэмдэгүүд буряад бөөгэй аман зохёолдо нөөсэлэгдэнхэй. Муу зүүдэн, нохойн улилдаан, hүниин сагта малай мөөрэхэ ушар, газаа хирээгэй хаагалаан, шаазгайн шаханаан, бүбөөлжэнэй бүбэнэхэ, үнеэн гү, али гүүн эхирлэхэ, нарай үхибүүнэй шүдэтэй түрэхэ, тархиин үhэнhөө урид hахал hамбайн бууралтаха, хуй hалхинай гэр, хото хорёо дайраха гэхэ мэтэшэлэн олон үйлэ ушарнууд индекснүүдэй тоодо ороно. Эрдэмтын hанамжаар, буряад бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд — индекснүүдые тусгаар шэнжэлхэ хэрэгтэй.
Ж.Зомоновай зураг
«Эжэн-архетип» гэhэн ойлгосо энэ ном соо онсо hуури эзэлнэ. Бөө мүргэлтэнэй ажабайдалда, хуби заяанда нүлөөлхэ арга шэдитэй эжэнүүд бүхы дэлхэйе эзэлэнхэй: а) газар уhанай эжэнүүд; б) тэнгэриин эжэнүүд; в) ажал хэрэгэй, уран дарханай эжэнүүд; г) сэрэг суурай, ниитын ажал ябуулгын эжэнүүд; д) эрдэм hуралсалай, урлалай, наада тоглолгын эжэнүүд; е) гэр бүлын ба гал гуламтын эжэнүүд; ж) үбшэ хабшанай эжэнүүд болон бусад.
М.Д.Зомоновой согсолhоор, бодото байдалые амитай болгохо ёhо хадаа буурай холын эртэ сагта бүрилдөөд, эжэн — архетипүүдые бии болгоhон түүхэтэй. Эсэгэ Малаан тэнгэри, Эхэ Юурэн төөдэй, Хан — Хурмас тэнгэри, Атаа Улаан тэнгэри, Эрлен-хан, Хан-Шаргай, Буха ноён, Сахяадай-ноён, ада, анахай, муу шубуун, боохолдой гэхэ мэтэ бусад олон эжэн, заяанууд буряад бөө мүргэлтэнэй ухаан сэдьхэлдэ hуурияа олодог. Эжэн-архетипүүдтэ шүтэлгэндэ хабаатай байхадаал эдэ һүлдэ тэмдэгүүд нангин удхатай болодог юм. Эжэнүүдтэ һүгэдэлгые имагтал буряад бөө мүргэлэй уг үндэһэн шэнжэ гээд эрдэмтэн элирүүлнэ.
Тахилгата газараа магтаха заншал
Шалсаана Буурал баабайн дэргэдэ
Бөө мүргэлэй ёһололнууд, дурдалга, нэрэ томьёо, ёһо заншал болон бусад шухала удхатай мэдээсэлнүүдые буряад хэлэн нөөсэлжэ, үеһөө үедэ дамжуулдаг байна. Буряадуудай хара шажанай аман зохёолой хэлэ шэнжэлhэн философско ажалнууд үгы шахуу гээд М.Д.Зомонов тэмдэглэнэ.
Бөө мүргэлтэн үгын хүсөөр эжэнүүдтэй харилсана. Тотемдэ hүгэдэхэ үе сагhаа эхилээд, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ шүтэхэ түүхэтэ үе хүрэтэр бөө мүргэлтэн үгын эди шэдидэ үнэншэдэг hэн. Энэл эшэ hуури дээрэ, энэ этигэл найдал дээрэ бөөгэй бүхы үргэл мүргэл үндэhэлдэг.
Урда үеын олон суута үльгэршэд бөөнэр байhан гээд мэдэнэбди: Пёохон Петров, Папа Тушемилов, Альфор болон бусад. Үльгэршын хуур юрын хүгжэмэй тоног бэшэ, мүн лэ өөрын эжэтэй гэжэ тоологдодог hэн. Хара шажанай шүтөөнэй hүлдэ тэмдэгүүд хүнэй бодото байдалтай сэхэ холбоотой хадаа нангин удхатай боложо, ажабайдалдань нүлөөлхэ үүргэтэй гээд бөө мүргэлтэн этигэнэ. Энэ ушарые тодорхойлхо гэбэл, буряад поэзиин тоогүй олон зохёолнуудые жэшээ болгон нэрлэхээр. Михаил Зомоновой согсолборилhон «Тезаурус бурятского шаманизма» гэжэ ном сооhоо нютагуудай тахилгата газарай магтаалнууд уншагшадта hонин байха гээд hанагдана. Ю.Ирдынеевhээ бэшэжэ абаhан магтаал:
Байгал далайн хойморто
Баатар Баргын тайлгатай
Буурал урайн Бүргэд сүлдэ
Бууса — арал Ойхомнай.
Боолон-Түмэр, Манхасар,
Баргажандаа зальбармай.
Бүртэ-Шоно, Гуа-Марал,
Бархан уула тахимай.
Үүлэн дээгүүр дэгдэдэг
Үндэр хара морито
Үлгэн Яруунымнай hүлдэ
Үбгэн буурал Дархита.
Яруунада Дүрөө Шулуунай тахилга
Уран зохёолшо В.Намсараевhаа иимэ магтаал бэшэжэ абаа:
Урайн баян үргэлтэй
Угайм буян мүргэлтэй,
Агуу тайбан Дэмчэг hүлдэ,
Арюун hайхан Алхана.
Мэдээжэ режиссер С.Бальжановhаа бэшэжэ абаа:
Хүжэ мүнгэн дэлхэйдэ
Хүрин буурал моритой
Хонгор hайхан Хориин hүлдэ
Хотог үндэр Тудхалта.
Мүнөө буряад угсаата залуу үеын түрэл хэлэеэ алдажа, урданай ёһо заншал болон бүхыдөө үндэһэн соёлоо мартажа байгаа шахардуу сагта, элитэ эрдэмтэн М.Д.Зомоновой бэелүүлжэ байһан ажал тон ехэ удха шанартай болоно.
Буряад бөө мүргэлые уг үндэһэн удхаарнь онобшолон шэнжэлһэн М.Д.Зомонов арадайнгаа оюун сэдьхэлэй энэ нөөсэ баялигые бүхы дэлхэйдэ, саашанхи үенүүдтэ дамжуулhан аша габьяатай.