Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Гэгээрэл соёрхогшо Ямпил гулваагай удам
26 апреля 2022
596
XVIII зуунжэлэй эхеэр Хориин зүүн талын (мүнөө Яруунын) Үльдэргэ нютагта Зодбо гэжэ хүн ажаһууһан
Зодботон Дагба-Жалсан, Ямпил, Жана, Дамби гэжэ 4 хүбүүдтэй һэн. Хоёр ехэ хүбүүдэйнь нэрэнүүд түүхэдэ бэшэгдээ: Дагба-Жалсаниинь Анаа дасанай шэрээтэ, Манзашэри бурханай хубилгаан гэгдээ, харин Ямпилынь Хориин Зүүн-Хүбдүүдэй управын гулваа байһан. Жана-Маанчиин Илья хүбүүнэй Цырегма басаган Батын Дондог гэжэ нютагайнгаа хүндэ гараад, Мэдэгма Удьяна хоёр басагадтай болоһон, тэдэнь мүнөө Зодботон хотоной уг дамжуулан ажаһууна. Дамби хүбүүниинь Анаа дасанай лама байһан гэхэ.
Ямпил гулваа
1891 он, Ямпил Зодбоев 2 оноодо зүүн гарһаа 3-дахи
80 жэлэй туршада (1822-1902) байһан Хориин степной Дүүмэ 14 буса түрэлтэнэй захиргаануудтай (инородно управануудтай) һэн. Зүүн Хүбдүүдэй управын гулваа Зодбын Ямпил энэ тушаалдаа олон жэлдэ, 1900 ондо наһа баратараа байгаа.
Ямпил гулваатан адуу малаар элбэг, Хүреэтын баруун эрьеын Заха-Толгойдо үбэлжөөнтэй, Хонти хадын зүүн хаяада хабаржаан, намаржаантай, харин баруун хойнонь, Баруун-Үльдэргэ горхоной эрьеэр зуһалантай байһан. Ямпил гулваагай харюусалга доро нютагай зайһангуудай хүтэлдэг Ашангын, Һалхитын, Хүреэтын, Эгэтын, Ехэ Хүндын, Нарин Горхоной родовой управленинууд ородог һэн. Гулваа зайһануудтаяа хүнэйнгээ, малайнгаа тоо бүридхэхэ, алба налог татаха, харгын хүдэлмэридэ зоноо эмхидхэн ябуулха гэхэ мэтэ олон жэжэ томо асуудалнуудые шиидхэдэг байгаа. Тиихэдэ Шэтын тракт хэгдэжэ, туйлай ехэ ажал зоной нюрганда ашагдаһан. «Зүүн Хүбдүүдэй 1510 дүүшэ хүн Сагсын үртөөһөө Шара горхон хүрэтэр 10-хи модонһоо 8 модон 250 сажан хүрэтэр засана» гэһэн захиралта Хориин Дүүмэһээ буухадань, эндэхи зон май һараһаа эхилээд, үбһэндэ оротороо 10 хүдэлмэришэ дүүшэһээ нэгэ хүн мори тэргэтэйгээр, хүрзэ болон бусад хэрэгсэлнүүдээ абаад харгын ажалда гараха уялгатай һэн. Николай хаан тайжын угтамжада хори зон бүхыдөө 8966 түх. 48 мүнгэ суглуулһан, тэрэнэй тоодо Зүүн Хүбдүүдэй управа 755 түх 85 мүнгэ оруулаа юм. Тэрэ сагта нэгэ жагсаһан (томо) сар 25-30 түхэригтэ хүрэдэг һэн гэхэ, тэрээгээр бодобол, нилээн ехэ мүнгэн суглараа гээшэ. Угтамжа дээрэ Ямпил гулваа Хориин дүүмын зүгһөө цесаревичта мүнгэн һандали үргэжэ барилсаһан. Ямаршье уялгата ажалаа Зодбын Ямпил гулваа сэхэ сэбэрээр бэелүүлжэ, зондоо зохид ябаһандаа, хүнүүдтэ муугаар хэлүүлээгүй.
1898 ондо Цырендоржо Аюшинай һүүлээр шэнээр тайшаа һунгагдаха болоходонь, олон зон Ямпил Зодбоевые дэбшүүлхэ дуратай байгаа. 1900 ондо Ямпил гулваа Хандажаб басагаяа оршуулагшаар, шуран бэрхэ Мүнхэ хүбүүе туһалагшаар абаад, мүн хоёр харуулшадтай Санкт-Петербург зориһон юм. Хаанай зүбшөөлөөр тайшаа болохо үнэмшэлгэтэй болоод, бусаха замдаа хүйтэ абажа, Красноярск хотоһоо холо бэшэ наһанһаа нүгшэбэ. Тиигэжэ Хориин дүүмын һүүлшын гулваагаар Эрдэни Вамбоцыренов һунгагдаа юм.
Үндэһэн бэшэг түхөөгшэ
Тэрэ холын хараатай, гүнзэгы бодолтой хүн һэн. Хододоо эсэгэ мэтээр зондоо хандажа, үмөөрхэ сэдьхэлтэй ябаа. Нютагайхинаа, илангаяа, эдир үетэниие гэгээрүүлжэ, бэшэг номтой болгожо табиха гэжэ үнэнтөөр, хэнэйшье баалалтагүй, тон өөрынгөө һаналаар оролдоо. Гэртээ шабинарые суглуулжа, худам монгол бэшэг заадаг һэн. Ганса Үльдэргын бэшэ, ондоо нютагуудһаашье һураха дуратай үхибүүд ерэжэ, гэртэнь байраар байжашье, бэшэг номдо орожо байгаа. Бишыдан багша гэжэ хожомынь суурхаһан нютагай хүбүүе үзэгтэ оруулһыень, тэрэнь хэдэн үеын шабинарта үндэһэн бэшэг дамжуулжа шадаа. Мүн мэдээжэ аргаша, үзэлшэ Дари хээтэй багадаа хонииень харюулалсадаг байжа, гулваада «цагаан толгой» (букварь ст/монг п-ти) заалгаа. Эдир басаганай ном үзэхэ абьяастай, ойлгомжо һайтай байхадань багшань баярлаад, хазаар хударгатай мори бэлэглэһэн гэхэ. Ямпил гулваа үхибүүдые үгытэй ядуу, хүнэй өөрын гэжэ илгангүй, урдахи харгыень нээжэ, ерээдүй сагта соёл болбосоролтой, зондо туһатай хүнүүд болоһой гэжэ сэдьхэжэ ябаа.
Һуралсалдаа үлэмжэ хурса аад, үгытэй айлай Цыбиг Базарсада хоёрые хүбүүшэлжэ, өөрынгөө нэрэдэ оруулаад, зөөри зөөшөөр ядаангүй, дээдэ эрдэм олгожо, нэрэтэй түрэтэй хүнүүд болгоһон байна. Мүн өөрынгөө басагадта һайн һургуули, мэргэжэл олгожо, зоной зэргэдэ табяа. Мэргэн бодолтой, холые уридшалан харадаг Ямпил гулваа нютаг орондоо мүнөөшье хүрэтэр һайханаар дурсагдадаг.
Оршон сагайшье байдалаар эд агуурсаар түншэтэй зон байбал, гансал өөрыгөө баяжуулхаяа бодонгүй, Ямпил гулваагай жэшээгээр нютагайнгаа бэлигтэй аад, саашаа һураха аргаар ядалсаһан залуушуулые дэмжэжэ, харгыень нээлсэбэл, эхэ орондоо, арад түмэндөө туһатай эрдэмтэд, мэргэжэлтэд, бэлигтэн ургажа, тэдхэгшэдэ зөөри зөөшэ дараһанһаа һураггүй сэсэн, буянтайшье үйлэ хэрэг болохо һэн.
Цыбиг Ямпилов — эрдэмтэн, дипломат
Ашанга нютагай Цыдып Монтоев гэжэ хүн арба хүрөөгүй Цыбиг хүбүүгээ гулваагайда асаржа, ном бэшэг заахыень гуйба. Ямпил гулваа хүбүүнэй һүбэлгэн хурса байһыень гансата ойлгоод, «энэ хүбүүгээ намдаа үгэ, һургуулида һургая, холо ошохо хүбүүн байна» гэжэ эсэгыень идхаба, тэрэнь дуратайгаар зүбшөөгөө һэн. Цыбиг Ямпилов Санкт-Петербург хотодо зүүн зүгэй хэлэ бэшэг шудалжа, 5 хари хэлэтэй эрдэмтэн болоо. Тэрэниие зүүн зүгэй оронууд руу ажаллахыень эльгээһэн, тиин тэрэ Түбэд Энэдхэг оронуудта хамта 16 жэлдэ ажаһуугаа. Далай ламын этигэмжэтэн болон, Индиин парламентын гэшүүнээр 5 жэлдэ һууба, һаарамбын зиндаада хүртэбэ. Хожомынь гэртээ бусахадань, нютагайнь зон ехээр баясан, аргагүй ехэ угтамжа бэлдэжэ, Анаа дасанда шэнэ гэр барижа үгөө. Цыбиг Ямпилов тэрээндэнь уярбашье, булта зондоо баярые хүргөөд зондоо ойлгуулан хэлэбэ: «Минии һаарамба зиндаамни будын шажан шудалһанай түлөө бэшэ, харин хүндын тэмдэг гэжэ үгтэһэн нэрэ соло юм» гэжэ. Үльдэргэ нютагтаа жэл тухай байгаад, Агваан Доржиевтай сугтаа Санкт-Петербург зорижо, тэндэхи дасанай ойро эрдэм шэнжэлгынгээ ажал ябуулжа байһан гэхэ. Тиин 1920-ёод онуудаар Агваан Доржиевэй үүсхэлээр Түбэд оронтой холбоо барисаа байгуулхын тула В.И. Ленинэй даабаряар буряад, хальмаг 7 хүнэй делегации бүридхэгдэжэ, Далай ламатай уулзаха замда гараа. Ленин Доржиев хоёрой зүбшэлгөөр делегациин толгойлогшоор Цыбиг Ямпилов һунгагдаа бэлэй. 1921 ондо Богдын хүреэнһээ гараад, шэрүүн уларилтай Сартын губяар гараха замдаа Цыбиг Ямпилов хүндөөр үбшэлжэ, наһа барашоо бэлэй. Иигэжэ Ямпил гулваагай үргэжэ хүн болгоһон хүбүүн гүрэн түрын түүхэтэ хэрэгүүдтэ оролсон, агууехэ зонуудаар харилсан ябаха үндэр заяанда хүртөөл даа.
Базарсада Ямпилов — Буряадай түрүүшын сэрэгэй эмшэн (военврач)
Медицинскэ албанай полковник, Байгалай үмэнэхи хасаг сэрэгщэдэй 1-хи сэрэгэй таһагай ахамад врач Б-С. Ямпилов (1870-1918) мүн Ямпил гулваада үргэгдэжэ, эрхим хүмүүжүүлгэдэ хүртэхэ золтой байһан (хэнһээ хаанаһаа үргэжэ абаһан тухайнь мэдэгдэнэгүй). Буряад ороной эмшэд, медицинын эрдэмэй кандидат, хирург Аюр Базарович Раднаев түрүүтэй Базар-Сада Ямпиловай эмшэн болоһон 100 жэлэйнь ойтой дашарамдуулан Үльдэргын арадай музейн ханада дурасхаалайнь самбар тодхоо һэн.
Тэрэ Хориин захиргаанай Анаагай буряад училищида эхин һургуулиин эрдэм абажа, саашадаа Дээдэ-Үдын уезднэ училищида орожо һуралсаа. 1884 ондо Шэтын гимназида орожо һуралсаха үедөө Гомбожаб Цыбиков ба Михаил Танский гэгшэдтэй нэгэ ангида сугтаа һуража, үерхэн нүхэсөө, Гомбожабтай саашадаашье дүтэ харилсажа ябаа юм.
Базарсада Ямпилов 11 Хориин тайшаанар соо 2-дохи оноодо зүүн гарһаа 4-дэхи Г.Цыбиковэй хажууда сэрэгэй хубсаһаар байна
Ямпил гулваа абань түбэд-монгол аргын суутай мэргэжэлтэн Петр Бадмаевтай һайн танил байжа, хүбүүгээ Санкт-Петербург ябуулха тухай хэлсэбэ. Тиигэжэ Базар-Сада П. Бадмаевай мүнгэ һан дээрэ нээгдэһэн гимназиин шаби болобо. 1894 ондо Б-С. Ямпилов Москвагай университедэй медицинскэ факультедтэ ороһон аад, жэл һураад, Юрьевскэ университедтэ оробо. 3-хи курсда Санкт-Петербургын Военно-медицинска академида һуралсаха болобо. Юундэ иитэрээ шэлээ, һэлгээ юм гэбэл, сэрэгэй академидэ һуралсалайнь программа үлүү һайн, үргэншье, гүнзэгышье байгаа. Зургаан жэлдэ һуража, сэрэгэй врач мэргэжэлтэй болоод, Дээдэ-Үдэ хотын лазаредтэ бага врачай тушаалтай болобо. Мүн военнэ-фельдшерскэ һургуулида анатоми заадаг байгаа. 1904 ондо ород-япон дайн эхилжэ, Петербург, Москва тээһээ сэрэгэй эшелонууд, санитарна поезднууд субажа эхилбэ. Базар-Сада Ямпилов Дээдэ-Үдын полкын врач байһанаа мүн дайнай газар руу ябуулагдаа. Дайнай дүүрэхэдэ, Дээдэ-Үдэеэ бусажа, хотын (городской) врачаар хүдэлбэ. 1910 ондо Троицкосавскын уездын Хударын сэрэгэй һургуулида ахалагша врачаар томилогдоо. 1912 ондо Хяагтын хасаг сэрэгүүдэй 1-хи сэрэгэй таһагай ахамад врачаар табигдаба. Саашадаа медицинскэ албанай полковник нэрэтэй боложо, Дээдэ Онгостойн сэрэгэй госпитальда хүдэлһэн байна. Немец яһанай һамгатай байһан, тэрээнтэеэ анхан Үльдэргэеэ айлшалхаа ерэхэдэнь, хүл табилган болоо гэхэ. Баян айлнуудһаа гоё аяга амһарта, самовар юумэ суглуулаа, ерэн гэхэдээ һамганиинь иигэжэ хэлээ гэхэ: «энэ дэмы, би жэнхэни буряадай байдалда байжа үзэхэ дуратай байгааб.» Һамганиинь хожом Хармаа дүү басагыень гэртээ байлгажа, багаһаань европейскэ соёл болбосоролтойгоор хүмүүжүүлжэ үндылгэһэн гэдэг. Базар-Сада Ямпиловай бүлэ 3 хүүгэдтэй, һүүлшын сагта Санкт-Петербургда байһан гэхэһээ бэшэ тэдээн тухай ондоо мэдээн үгы, хубисхалай үеэр наһа бараа гэжэ һураг дуулдаа гэхэ.
Хармаа (Карма) — бага басаганиинь
Ямпил гулваа гурбан басагатай байһан. Ехэ үхин Хандажабынь (Цырен-Дулма) Хяагтын гимнази дүүргээд, Шэтэдэ саашаа һураһан, тэрэ сагтаа эрдэмтэй, унаган ород хэлэтэй бараг басаган ябаа. Хожомынь хальмаг хүндэ хадамда гаража, нүхэрэйнгээ нютаг руу ошоһон. Кирсан Илюмжиновэй угтай холбоотой гэжэ хэлсэдэг (Хармаагай аша хүбүүн Мэргэн энэ асуудалаар шэнжэлгэ эхилжэ байтараа, эртэ мордошоо). Дундахи Галсан-Дулмань дээдэ һургуулида һуража ябатараа, 17 наһандаа нүгшэбэ. Бага басаган Хармаа тухайнь монголой мэдэжэ сэхээтэн, оршуулагша Хасбаатарай Мэргэн хүгшэн эжыдээ зорюулжа, «Моя бабушка Ямпилын /Базарсадын/ Карма» гэжэ дурсамжа бэшэһэн байна, тэрээнһээнь богонёор үгэбэл иимэ:
«Минии хүгшэн эжы Хармаа 1895 ондо Үльдэргэ нютагта ухаатай бэрхэ хүн байһаараа суурхаһан Зүүн Хүбдүүдэй гулваа Зодбын Ямпилай бүлэдэ түрөө. Багадаа түрэһэн эжынгээ нүгшэхэдэ, Базар-Сада ахадаа үгтэжэ, немец абгайханһаа эрхим һайн хүмүүжүүлгэ абаһан байна. Жаахан басаган түрүүшээр гэрээ һанадаг һэн. Нэгэтэ гэрһээнь посылка ерэжэ, орын арһан гутал (унты) эльгээбэ. Зүгөөр асарһан хүниинь үрөөһэн гуталынь гээжэрхиһэн байгаад, басаган ехээр баярлажа байтараа, дары урмаа таһарһан тухайгаа наһан соогоо мартаагүй.
Тэндээ гимнази дүүргээд, фельдшерэй һургуулида һуралсаа. Тииһээр залуу басаган Цэбэгжаб гэжэ хүбүүнтэй танилсажа хадамда гараа. Тэрэнь Загарайн аймагай Шэнэстэй (Эрхирэг) нютагай олзын хэрэг эрхилэгшэ Дашиев Цэрэндоржын хүбүүн һэн. Цэбэгжаб Москва хотын Альфонс Шанявскиин Арадай университедтэ естественно-научна эрдэм шудалжа, багша болохоёо бэлдэжэ байгаа. Тиихэ сагта тэндэнь Сергей Есенин ба Николай Клюев гэгшэд суг һуралсажа байһан. Залуу хоёрой түрэ хурим баян дэлгэр үнгэржэ, түншэтэй һайхан байдал зохёогдоһониинь һэжэггүй. Хармаа эжымнай 1952 ондо наһа бараа, минии түрэхын урда 5 жэл урид нүгшэжэ, уулзаха хубигүй байгааб. Барһан хатуу саг бэе дээрээ үзэһэн, үбгэн абамнай 1937 оной хамалганда (репрессидэ) орожо, үхибүүдээ гансааран үндылгөө. Хэдэн ажал хэжэ, өөрынгөө бэрхээр хүүгэдээ эрдэм номдо һургажа, бултыень хүл дээрэнь табиһан юм. Эмшэнэй һургуулитай байһаниинь ехэ туһа болоһон гэдэг».
Ямпил гулваагай хүрьгэн — соёл гэгээрэл нэбтэрүүлэгшэ, олониитын габьяата ажалшан Цэрэндоржын Цэбэгжаб шэнэ Монгол ороной гүрэн түрын байгуулгада ехэ хубита оруулаа. Цыбен Жамсарано, Эрдэни Батухан, Бямбын Ринчен мэтэ буряадай сэхээтэнээр 1910 онһоо сугтаа хамсыгаа шамажа хүдэлөө һэн. Ц. Жамсараногой зууршалгаар тиишэ зөөжэ ошоо юм гэхэ. Улаан-Баатарай түрүүшын һуралсалай дунда һургуулиин багшаар ба захиралаар (директорээр) удаан хүдэлөө. Маршал Чойбалсан энэ һургуулиин шаби байһан гэхэ. Цэбэгжабай үхибүүдтэ Агваан Доржиев нэрэ үгэдэг байһан. Хасбаатар түрүүн Сүхэбаатар нэрэтэй байһыень цанид хамба найжань һэлгүүлһэн байна. Хармаа 1937 ондо Цэбэгжабыень хаалтада хааһан сагһаа «ангиин дайсанай бүлэ» гэгдэн, байха байрагүй һайса зүдэрһэн. Үбгэниинь гэдэргээ бусажа ерээгүй, гансата буудуулаа гэжэ тухайлдаг, хэлсэдэг байһан. Иигэжэ зобожо ябахадань, Должмаа хадам эжынь үхибүүдынь харалсажа, али болохоор дүнгэжэ, сэгнэшэгүй туһа хүргэһэн. Хармаа анхан эмшэнэй мэргэжэл абаһан хадаа, хүдэлхэ газар оложо ядаагүй. Мүн дайралдаһан ямаршье хүдэлмэри голонгүй хэжэ ябаа. Хүүгэдтээ эрдэм ном олгохын тула бүхы хүсэ шадалаараа шармайгаа.
Хармаагай хүбүүн Хасбаатар
«Эжымнай гэрэй ажалда бидэниие хабаадуулдаггүй, номоол үзэгты» гэжэ хэлэдэг һэн гэжэ Хасбаатар хүбүүниинь дурсаа һэн. Эжын оролдолго аша үрэтэй байгаа. Ехэ басаган Ишханд, 1922 оной -эмшэн, анагааха ухаанай (медицинскэ) дээдэ һургуулиин багшаар, Пунцагноров, 1924 оной — Москвагай универститет дүүргэһэн түүхэшэн, БНМАУ-ын сайднарай зүблэлэй орлогшоор, Эрдэнэчимэг, 1926 оной — математик, Улаан-Баатарай дээдэ һургуулиин багшаар хүдэлжэ гараһан, Хасбаатар, 1930 оной — Москвагай литературна институт дүүргэһэн оршуулагша, Монгол ороной уран зохёол, хэлэ бэшэгтэ хабаатай хэрэгүүдые байгуулалсаһан.
Пунцагноров Москвагай Ломоносовой нэрэмжэтэ университедтэ һуралсаха болобо. Эжынь хүбүүгээ ниидэдэг задагай тэргэдэ (самолед) хүргэхэ замдань тэмээ хүтэлһэн хүдэһэн дэгэлтэй, хара боро шарайтай хүдөөгэй малшад ушарба. «Хөөрхэй, энэл арад түмэнэй ашаар һургуулида ябахашни, хүбүүмни», — гэжэ хэлэһыень ходо һанажа ябаа.
1948 ондо Хасбаатар мүн Москвада һураха болобо. Энээн тушаа Мэргэн хүбүүниинь иигэжэ бэшээ: «Удангүй абамнай дунда һургуулияа онсо һайн дүүргэжэ, Москвагай хэблэлэй дээдэ һургуулида һурахаар, холын аянда мордоо. Сугтаа хойшоо ошохо, арадай дуушан Хайдаб гуай тэрээн тухай дурсан яряа һэн: «Бидэ хоёр нилээн зобожо хүрэһэмди. Август һарада Улаан-Баатарһаа машинаар гараад, замдаа Тужын нарһан соо хоноод, Сүхэбаатар ошообди. Тэндэһээ ашаагаа мори тэргэдэ хээд, хойноһоонь ябагалһаар Наушки хүрэжэ, гал тэргэдэ һуугаабди. Дайнай һүүлэйхи үе хадаа вагоноор дүүрэн тахир эрэмдэг хүнүүд, 14 хоног ябажа, Москвагаа хүрөөбди. Ехэл хэсүү байгаа даа». Хасбаатар гэртээ айлай одхон хүбүүн, эжы, эгэшэ, ахын харууһан доро байһанаа түрүүшээр зүдэрөөд абаа. Стромынка гудамжын оюутадай байрада, нэгэ комнатада 7-8 хүн байгаа. Һамгантаяашье ерэнхэй, хүшэгэ татаад байха, үдэр һүнигүй хүнүүд һүндэлжэ, зайн гэрэл оройдоо унтархагүй. Хасбаатар ядахадаа, һамбайгаараа (челка) нюдөө бүглөөд унтадаг һэн. Тиихэдэнь заримашуул: «Харыш, харыш, эдэш иимэ һонин заншалтай байна шуу» гэлдэхэ. Дайнһаа ерэһэн оюутад соо шархатаһан зон бии һэн, тэдэ мүнгэн тэдхэмжэ абахын түлөө зорюута шархаяа бүтээдэггүй, шарха дээрэ саарһа няагаад байдаг һэн гэжэ Хасбаатар дурсаһан.
1953 ондо дээдэ һургуулияа дүүргэжэ, Монголдоо бусаад Улсын Хэблэлэй хороондо хүдэлжэ захалаа. Уран зохёолой номуудай редактор, оршуулагша, сэтгүүлшээр хүдэлжэ, Монгол орондоо Москвада олоһон эрдэмээ түгэс бэелүүлэн, олон жэлдэ зориг абьяас түгэлдэрр, аша туһатай хүдэлһэн. Ород хэлэ эхилэн үзэгшэдтэ зорюулан «Эрдэнсийн уул» мэтэ үльгэр оршуулжа, тэрэ номдоо ород-монгол хэлэнэй толи хабсаруулан табяа. Академик Бямбын Ринчен ажалынь үндэрөөр сэгнэжэ: «Зарим хүүгэд хүлдэ ороходоо, удаан ородог, та бол амархан хүлдэ орохо байнат», — гэжэ хэлээ. Мүн иигэжэ хэлэһэн гэхэ: «Манайда Ч.Чимид, Ц. Хасбаатар зэргын оршуулагшадые найр дээрэ хүл мяха, хүхүүртэй айрагтай ерэжэ, дээхэнүүр һууха абьяаслаг сайн залуушуул байна».
1956 ондо Хасбаатар Чадраабалай Чулуун гэжэ хубита заяата һайхан басагантай ушаржа, гэр бүлэ зохёоһон. Тэрэ Хүбсэгэл дээрэхи «Сүхбаатар» пароходой капитан (Монголой түрүүшын капитан) Түнхэн нютагһаа гарбалтай Балжиннямын Чадраабалай басаган байгаа.
1967 ондо Зүблэлтэ гүрэндэ М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай аспирантурада һуралсажа хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой диссертации хамгаалжа,хожомынь профессорэй нэрэ зэргэдэ хүртөө. 1995 ондо Монгол ороной Соёлой габьяата зүтгэлтэн гэһэн нэрэ солодо хүртөө. Монголой уран зохёол шэнжэлһэн тоогүй олон монографи, шэнжэлгын хүдэлмэри бэшэжэ, хэблүүлээ. Хэһэн оршуулгануудынь хэрэглэгдэһэн зандаа. Данте Алигьерын «Божественная комедия» гэжэ инаг дуранай гайхамшаг зохёол «Тэнгэрлэг туульс» гэжэ монгол хэлэн дээрэ бэлиг түгэлдэр оршуулхадаа, сагһаа урид наһа бараһан өөрынгөө инаг хани Чулуундаа зорюулаа. «Минии Беатриче — Чулуунаа» гэжэ хэлэдэг һэн гэжэ Мэргэн хүбүүниинь дурсаа һэн.
Хасбаатарай Мэргэн
Тэрэ бэлигтэй оршуулагша, зохёолшо, дипломат, сэдьхэл бодолоор үндэр, ёһотойл изагууртанай удам байгаа. 1957 ондо Улаан-Баатарта Цэбэгжабай Хасбаатарай эбтэй һайхан бүлэдэ түрөө. Багаһаа уран зохёол, урлигай оршондо үндыжэ, өөрөөшье ном уншаха дуратай, бодото эрудит болон үндыһэн. 1980 ондо Москвагай М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институт дүүргэжэ, нютагаа бусаад, 1980-1990 онуудаар Монголой уран зохёолшодой холбоондо редактораар хүдэлжэ гараа. 1990 онһоо Монголой үндэһэтэнэй телевиденидэ, мүн хинан заһагшын үүргэ бэелүүлээ. «Монголия XXI век» гэһэн ород-монгол энциклопедиин зохёохы бүлгэмэй хинан заһагша гэшүүниинь байгаа. Монголой мэргэжэлтэ оршуулагшадай дундаһаа тон бэлигтэй, бэлэдхэл һайтай байһаараа шалгаржа ябаа. Илангаяа хоёр тээшэнь оршуулдаг ород-монгол хэлэнүүдээ уһан торгон мэдэхэ алишье тээшэнь ялас гэмээр оршуулдаг һэн. Бүхы дэлхэйн классикаһаа олон номуудые, кинофильмнүүдые, пьесэнүүдые монгол хэлэн дээрэ оршуулаа. Мүн Монголойнгоо бэлигтэй уран зохёолшодой номуудые ород хэлэн дээрэ хүрбүүлжэ, Ород гүрэнэй уншагшадаар танилсуулжа ябаа. Ород гүрэндэ Монголой посольствын 1-хи секретаряар хүдэлөө.
2001 ондо «Монголой алтан гуурһан» гэһэн гүрэнэй шанда хүртөө. Монголой уран зохёолшодой холбооной шангай лауреад 2002 ондо «Алтан Гадаһан» орденоор шагнагдаа. Буряад орондо хэдэн жэлэй туршада үнгэргэгдэһэн Намжил Нимбуевай нэрэмжэтэ уран шүлэгшэдэй 2-хи мүрысөөнэй жюриин түрүүлэгшэ, 1-хи, 3-хи турнирнуудтань гэшүүн байжа, эрхим мэргэжэлтэн байһанаа гэршэлһэн. Намжил Нимбуевай шүлэгүүдэй ном монгол хэлэн дээрэ тон һайханаар оршуулһан байна.
2010 ондо «Буряад-монгол ном» гэһэн хэблэлээр «Степные были и небылицы» гэжэ ном монгол туургатанай аман зохёол бүридхэн гаргаһан. Ород хэлэн дээрэ уран баян хэлээр бэшээтэй, гоё һайхан шэмэглэлтэй энэ номынь Буряад орондо үнгэрдэг «Жэлэй Ном» гэһэн конкурсда илаһан байна. Тус ном гаргаха хэрэгтэнь Жанна Дымчикова, Дмитрий Гармаев, Жаргал Бадагаров ба бусад нүхэдынь бэлдэлсэһэн, шэмэглэһэн, хиналсаһан байна.
Ямпил гулваагай үбэлжөөнэй гэр коммунын тогтоходо, Үльдэргын түрүүшын һургуулиин байшан болоһониинь удхатай, дэмбэрэлтэй. «Эдир үетэн номтой, мэргэжэлтэй болоһой даа» гэһэн мүрөөдэлынь бэелжэ, өөрыншье, хүнэйшье үхибүүд, уг удамынь эрдэм номтой, гүрэн түрэдөө, ябаһан газартаа аша туһатай зон боложо ябана ха юм.
Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: Булат Жанчипов, 2-хи том, Улаан-Үдэ, 2007 он; «Үлзы һайхан Үльдэргэм», 1991 он; «Мүнгэн сэргэ Үльдэргэм», 2011 он; «Степные были и небылицы», 2010 он; «Дурсалганууд», Мэргэн Хасбаатарын, 2008 он; сахим сүлжээн.
Ямпил гулваа
1891 он, Ямпил Зодбоев 2 оноодо зүүн гарһаа 3-дахи
80 жэлэй туршада (1822-1902) байһан Хориин степной Дүүмэ 14 буса түрэлтэнэй захиргаануудтай (инородно управануудтай) һэн. Зүүн Хүбдүүдэй управын гулваа Зодбын Ямпил энэ тушаалдаа олон жэлдэ, 1900 ондо наһа баратараа байгаа.
Ямпил гулваатан адуу малаар элбэг, Хүреэтын баруун эрьеын Заха-Толгойдо үбэлжөөнтэй, Хонти хадын зүүн хаяада хабаржаан, намаржаантай, харин баруун хойнонь, Баруун-Үльдэргэ горхоной эрьеэр зуһалантай байһан. Ямпил гулваагай харюусалга доро нютагай зайһангуудай хүтэлдэг Ашангын, Һалхитын, Хүреэтын, Эгэтын, Ехэ Хүндын, Нарин Горхоной родовой управленинууд ородог һэн. Гулваа зайһануудтаяа хүнэйнгээ, малайнгаа тоо бүридхэхэ, алба налог татаха, харгын хүдэлмэридэ зоноо эмхидхэн ябуулха гэхэ мэтэ олон жэжэ томо асуудалнуудые шиидхэдэг байгаа. Тиихэдэ Шэтын тракт хэгдэжэ, туйлай ехэ ажал зоной нюрганда ашагдаһан. «Зүүн Хүбдүүдэй 1510 дүүшэ хүн Сагсын үртөөһөө Шара горхон хүрэтэр 10-хи модонһоо 8 модон 250 сажан хүрэтэр засана» гэһэн захиралта Хориин Дүүмэһээ буухадань, эндэхи зон май һараһаа эхилээд, үбһэндэ оротороо 10 хүдэлмэришэ дүүшэһээ нэгэ хүн мори тэргэтэйгээр, хүрзэ болон бусад хэрэгсэлнүүдээ абаад харгын ажалда гараха уялгатай һэн. Николай хаан тайжын угтамжада хори зон бүхыдөө 8966 түх. 48 мүнгэ суглуулһан, тэрэнэй тоодо Зүүн Хүбдүүдэй управа 755 түх 85 мүнгэ оруулаа юм. Тэрэ сагта нэгэ жагсаһан (томо) сар 25-30 түхэригтэ хүрэдэг һэн гэхэ, тэрээгээр бодобол, нилээн ехэ мүнгэн суглараа гээшэ. Угтамжа дээрэ Ямпил гулваа Хориин дүүмын зүгһөө цесаревичта мүнгэн һандали үргэжэ барилсаһан. Ямаршье уялгата ажалаа Зодбын Ямпил гулваа сэхэ сэбэрээр бэелүүлжэ, зондоо зохид ябаһандаа, хүнүүдтэ муугаар хэлүүлээгүй.
1898 ондо Цырендоржо Аюшинай һүүлээр шэнээр тайшаа һунгагдаха болоходонь, олон зон Ямпил Зодбоевые дэбшүүлхэ дуратай байгаа. 1900 ондо Ямпил гулваа Хандажаб басагаяа оршуулагшаар, шуран бэрхэ Мүнхэ хүбүүе туһалагшаар абаад, мүн хоёр харуулшадтай Санкт-Петербург зориһон юм. Хаанай зүбшөөлөөр тайшаа болохо үнэмшэлгэтэй болоод, бусаха замдаа хүйтэ абажа, Красноярск хотоһоо холо бэшэ наһанһаа нүгшэбэ. Тиигэжэ Хориин дүүмын һүүлшын гулваагаар Эрдэни Вамбоцыренов һунгагдаа юм.
Үндэһэн бэшэг түхөөгшэ
Тэрэ холын хараатай, гүнзэгы бодолтой хүн һэн. Хододоо эсэгэ мэтээр зондоо хандажа, үмөөрхэ сэдьхэлтэй ябаа. Нютагайхинаа, илангаяа, эдир үетэниие гэгээрүүлжэ, бэшэг номтой болгожо табиха гэжэ үнэнтөөр, хэнэйшье баалалтагүй, тон өөрынгөө һаналаар оролдоо. Гэртээ шабинарые суглуулжа, худам монгол бэшэг заадаг һэн. Ганса Үльдэргын бэшэ, ондоо нютагуудһаашье һураха дуратай үхибүүд ерэжэ, гэртэнь байраар байжашье, бэшэг номдо орожо байгаа. Бишыдан багша гэжэ хожомынь суурхаһан нютагай хүбүүе үзэгтэ оруулһыень, тэрэнь хэдэн үеын шабинарта үндэһэн бэшэг дамжуулжа шадаа. Мүн мэдээжэ аргаша, үзэлшэ Дари хээтэй багадаа хонииень харюулалсадаг байжа, гулваада «цагаан толгой» (букварь ст/монг п-ти) заалгаа. Эдир басаганай ном үзэхэ абьяастай, ойлгомжо һайтай байхадань багшань баярлаад, хазаар хударгатай мори бэлэглэһэн гэхэ. Ямпил гулваа үхибүүдые үгытэй ядуу, хүнэй өөрын гэжэ илгангүй, урдахи харгыень нээжэ, ерээдүй сагта соёл болбосоролтой, зондо туһатай хүнүүд болоһой гэжэ сэдьхэжэ ябаа.
Һуралсалдаа үлэмжэ хурса аад, үгытэй айлай Цыбиг Базарсада хоёрые хүбүүшэлжэ, өөрынгөө нэрэдэ оруулаад, зөөри зөөшөөр ядаангүй, дээдэ эрдэм олгожо, нэрэтэй түрэтэй хүнүүд болгоһон байна. Мүн өөрынгөө басагадта һайн һургуули, мэргэжэл олгожо, зоной зэргэдэ табяа. Мэргэн бодолтой, холые уридшалан харадаг Ямпил гулваа нютаг орондоо мүнөөшье хүрэтэр һайханаар дурсагдадаг.
Оршон сагайшье байдалаар эд агуурсаар түншэтэй зон байбал, гансал өөрыгөө баяжуулхаяа бодонгүй, Ямпил гулваагай жэшээгээр нютагайнгаа бэлигтэй аад, саашаа һураха аргаар ядалсаһан залуушуулые дэмжэжэ, харгыень нээлсэбэл, эхэ орондоо, арад түмэндөө туһатай эрдэмтэд, мэргэжэлтэд, бэлигтэн ургажа, тэдхэгшэдэ зөөри зөөшэ дараһанһаа һураггүй сэсэн, буянтайшье үйлэ хэрэг болохо һэн.
Цыбиг Ямпилов — эрдэмтэн, дипломат
Ашанга нютагай Цыдып Монтоев гэжэ хүн арба хүрөөгүй Цыбиг хүбүүгээ гулваагайда асаржа, ном бэшэг заахыень гуйба. Ямпил гулваа хүбүүнэй һүбэлгэн хурса байһыень гансата ойлгоод, «энэ хүбүүгээ намдаа үгэ, һургуулида һургая, холо ошохо хүбүүн байна» гэжэ эсэгыень идхаба, тэрэнь дуратайгаар зүбшөөгөө һэн. Цыбиг Ямпилов Санкт-Петербург хотодо зүүн зүгэй хэлэ бэшэг шудалжа, 5 хари хэлэтэй эрдэмтэн болоо. Тэрэниие зүүн зүгэй оронууд руу ажаллахыень эльгээһэн, тиин тэрэ Түбэд Энэдхэг оронуудта хамта 16 жэлдэ ажаһуугаа. Далай ламын этигэмжэтэн болон, Индиин парламентын гэшүүнээр 5 жэлдэ һууба, һаарамбын зиндаада хүртэбэ. Хожомынь гэртээ бусахадань, нютагайнь зон ехээр баясан, аргагүй ехэ угтамжа бэлдэжэ, Анаа дасанда шэнэ гэр барижа үгөө. Цыбиг Ямпилов тэрээндэнь уярбашье, булта зондоо баярые хүргөөд зондоо ойлгуулан хэлэбэ: «Минии һаарамба зиндаамни будын шажан шудалһанай түлөө бэшэ, харин хүндын тэмдэг гэжэ үгтэһэн нэрэ соло юм» гэжэ. Үльдэргэ нютагтаа жэл тухай байгаад, Агваан Доржиевтай сугтаа Санкт-Петербург зорижо, тэндэхи дасанай ойро эрдэм шэнжэлгынгээ ажал ябуулжа байһан гэхэ. Тиин 1920-ёод онуудаар Агваан Доржиевэй үүсхэлээр Түбэд оронтой холбоо барисаа байгуулхын тула В.И. Ленинэй даабаряар буряад, хальмаг 7 хүнэй делегации бүридхэгдэжэ, Далай ламатай уулзаха замда гараа. Ленин Доржиев хоёрой зүбшэлгөөр делегациин толгойлогшоор Цыбиг Ямпилов һунгагдаа бэлэй. 1921 ондо Богдын хүреэнһээ гараад, шэрүүн уларилтай Сартын губяар гараха замдаа Цыбиг Ямпилов хүндөөр үбшэлжэ, наһа барашоо бэлэй. Иигэжэ Ямпил гулваагай үргэжэ хүн болгоһон хүбүүн гүрэн түрын түүхэтэ хэрэгүүдтэ оролсон, агууехэ зонуудаар харилсан ябаха үндэр заяанда хүртөөл даа.
Базарсада Ямпилов — Буряадай түрүүшын сэрэгэй эмшэн (военврач)
Медицинскэ албанай полковник, Байгалай үмэнэхи хасаг сэрэгщэдэй 1-хи сэрэгэй таһагай ахамад врач Б-С. Ямпилов (1870-1918) мүн Ямпил гулваада үргэгдэжэ, эрхим хүмүүжүүлгэдэ хүртэхэ золтой байһан (хэнһээ хаанаһаа үргэжэ абаһан тухайнь мэдэгдэнэгүй). Буряад ороной эмшэд, медицинын эрдэмэй кандидат, хирург Аюр Базарович Раднаев түрүүтэй Базар-Сада Ямпиловай эмшэн болоһон 100 жэлэйнь ойтой дашарамдуулан Үльдэргын арадай музейн ханада дурасхаалайнь самбар тодхоо һэн.
Тэрэ Хориин захиргаанай Анаагай буряад училищида эхин һургуулиин эрдэм абажа, саашадаа Дээдэ-Үдын уезднэ училищида орожо һуралсаа. 1884 ондо Шэтын гимназида орожо һуралсаха үедөө Гомбожаб Цыбиков ба Михаил Танский гэгшэдтэй нэгэ ангида сугтаа һуража, үерхэн нүхэсөө, Гомбожабтай саашадаашье дүтэ харилсажа ябаа юм.
Базарсада Ямпилов 11 Хориин тайшаанар соо 2-дохи оноодо зүүн гарһаа 4-дэхи Г.Цыбиковэй хажууда сэрэгэй хубсаһаар байна
Ямпил гулваа абань түбэд-монгол аргын суутай мэргэжэлтэн Петр Бадмаевтай һайн танил байжа, хүбүүгээ Санкт-Петербург ябуулха тухай хэлсэбэ. Тиигэжэ Базар-Сада П. Бадмаевай мүнгэ һан дээрэ нээгдэһэн гимназиин шаби болобо. 1894 ондо Б-С. Ямпилов Москвагай университедэй медицинскэ факультедтэ ороһон аад, жэл һураад, Юрьевскэ университедтэ оробо. 3-хи курсда Санкт-Петербургын Военно-медицинска академида һуралсаха болобо. Юундэ иитэрээ шэлээ, һэлгээ юм гэбэл, сэрэгэй академидэ һуралсалайнь программа үлүү һайн, үргэншье, гүнзэгышье байгаа. Зургаан жэлдэ һуража, сэрэгэй врач мэргэжэлтэй болоод, Дээдэ-Үдэ хотын лазаредтэ бага врачай тушаалтай болобо. Мүн военнэ-фельдшерскэ һургуулида анатоми заадаг байгаа. 1904 ондо ород-япон дайн эхилжэ, Петербург, Москва тээһээ сэрэгэй эшелонууд, санитарна поезднууд субажа эхилбэ. Базар-Сада Ямпилов Дээдэ-Үдын полкын врач байһанаа мүн дайнай газар руу ябуулагдаа. Дайнай дүүрэхэдэ, Дээдэ-Үдэеэ бусажа, хотын (городской) врачаар хүдэлбэ. 1910 ондо Троицкосавскын уездын Хударын сэрэгэй һургуулида ахалагша врачаар томилогдоо. 1912 ондо Хяагтын хасаг сэрэгүүдэй 1-хи сэрэгэй таһагай ахамад врачаар табигдаба. Саашадаа медицинскэ албанай полковник нэрэтэй боложо, Дээдэ Онгостойн сэрэгэй госпитальда хүдэлһэн байна. Немец яһанай һамгатай байһан, тэрээнтэеэ анхан Үльдэргэеэ айлшалхаа ерэхэдэнь, хүл табилган болоо гэхэ. Баян айлнуудһаа гоё аяга амһарта, самовар юумэ суглуулаа, ерэн гэхэдээ һамганиинь иигэжэ хэлээ гэхэ: «энэ дэмы, би жэнхэни буряадай байдалда байжа үзэхэ дуратай байгааб.» Һамганиинь хожом Хармаа дүү басагыень гэртээ байлгажа, багаһаань европейскэ соёл болбосоролтойгоор хүмүүжүүлжэ үндылгэһэн гэдэг. Базар-Сада Ямпиловай бүлэ 3 хүүгэдтэй, һүүлшын сагта Санкт-Петербургда байһан гэхэһээ бэшэ тэдээн тухай ондоо мэдээн үгы, хубисхалай үеэр наһа бараа гэжэ һураг дуулдаа гэхэ.
Хармаа (Карма) — бага басаганиинь
Ямпил гулваа гурбан басагатай байһан. Ехэ үхин Хандажабынь (Цырен-Дулма) Хяагтын гимнази дүүргээд, Шэтэдэ саашаа һураһан, тэрэ сагтаа эрдэмтэй, унаган ород хэлэтэй бараг басаган ябаа. Хожомынь хальмаг хүндэ хадамда гаража, нүхэрэйнгээ нютаг руу ошоһон. Кирсан Илюмжиновэй угтай холбоотой гэжэ хэлсэдэг (Хармаагай аша хүбүүн Мэргэн энэ асуудалаар шэнжэлгэ эхилжэ байтараа, эртэ мордошоо). Дундахи Галсан-Дулмань дээдэ һургуулида һуража ябатараа, 17 наһандаа нүгшэбэ. Бага басаган Хармаа тухайнь монголой мэдэжэ сэхээтэн, оршуулагша Хасбаатарай Мэргэн хүгшэн эжыдээ зорюулжа, «Моя бабушка Ямпилын /Базарсадын/ Карма» гэжэ дурсамжа бэшэһэн байна, тэрээнһээнь богонёор үгэбэл иимэ:
«Минии хүгшэн эжы Хармаа 1895 ондо Үльдэргэ нютагта ухаатай бэрхэ хүн байһаараа суурхаһан Зүүн Хүбдүүдэй гулваа Зодбын Ямпилай бүлэдэ түрөө. Багадаа түрэһэн эжынгээ нүгшэхэдэ, Базар-Сада ахадаа үгтэжэ, немец абгайханһаа эрхим һайн хүмүүжүүлгэ абаһан байна. Жаахан басаган түрүүшээр гэрээ һанадаг һэн. Нэгэтэ гэрһээнь посылка ерэжэ, орын арһан гутал (унты) эльгээбэ. Зүгөөр асарһан хүниинь үрөөһэн гуталынь гээжэрхиһэн байгаад, басаган ехээр баярлажа байтараа, дары урмаа таһарһан тухайгаа наһан соогоо мартаагүй.
Тэндээ гимнази дүүргээд, фельдшерэй һургуулида һуралсаа. Тииһээр залуу басаган Цэбэгжаб гэжэ хүбүүнтэй танилсажа хадамда гараа. Тэрэнь Загарайн аймагай Шэнэстэй (Эрхирэг) нютагай олзын хэрэг эрхилэгшэ Дашиев Цэрэндоржын хүбүүн һэн. Цэбэгжаб Москва хотын Альфонс Шанявскиин Арадай университедтэ естественно-научна эрдэм шудалжа, багша болохоёо бэлдэжэ байгаа. Тиихэ сагта тэндэнь Сергей Есенин ба Николай Клюев гэгшэд суг һуралсажа байһан. Залуу хоёрой түрэ хурим баян дэлгэр үнгэржэ, түншэтэй һайхан байдал зохёогдоһониинь һэжэггүй. Хармаа эжымнай 1952 ондо наһа бараа, минии түрэхын урда 5 жэл урид нүгшэжэ, уулзаха хубигүй байгааб. Барһан хатуу саг бэе дээрээ үзэһэн, үбгэн абамнай 1937 оной хамалганда (репрессидэ) орожо, үхибүүдээ гансааран үндылгөө. Хэдэн ажал хэжэ, өөрынгөө бэрхээр хүүгэдээ эрдэм номдо һургажа, бултыень хүл дээрэнь табиһан юм. Эмшэнэй һургуулитай байһаниинь ехэ туһа болоһон гэдэг».
Ямпил гулваагай хүрьгэн — соёл гэгээрэл нэбтэрүүлэгшэ, олониитын габьяата ажалшан Цэрэндоржын Цэбэгжаб шэнэ Монгол ороной гүрэн түрын байгуулгада ехэ хубита оруулаа. Цыбен Жамсарано, Эрдэни Батухан, Бямбын Ринчен мэтэ буряадай сэхээтэнээр 1910 онһоо сугтаа хамсыгаа шамажа хүдэлөө һэн. Ц. Жамсараногой зууршалгаар тиишэ зөөжэ ошоо юм гэхэ. Улаан-Баатарай түрүүшын һуралсалай дунда һургуулиин багшаар ба захиралаар (директорээр) удаан хүдэлөө. Маршал Чойбалсан энэ һургуулиин шаби байһан гэхэ. Цэбэгжабай үхибүүдтэ Агваан Доржиев нэрэ үгэдэг байһан. Хасбаатар түрүүн Сүхэбаатар нэрэтэй байһыень цанид хамба найжань һэлгүүлһэн байна. Хармаа 1937 ондо Цэбэгжабыень хаалтада хааһан сагһаа «ангиин дайсанай бүлэ» гэгдэн, байха байрагүй һайса зүдэрһэн. Үбгэниинь гэдэргээ бусажа ерээгүй, гансата буудуулаа гэжэ тухайлдаг, хэлсэдэг байһан. Иигэжэ зобожо ябахадань, Должмаа хадам эжынь үхибүүдынь харалсажа, али болохоор дүнгэжэ, сэгнэшэгүй туһа хүргэһэн. Хармаа анхан эмшэнэй мэргэжэл абаһан хадаа, хүдэлхэ газар оложо ядаагүй. Мүн дайралдаһан ямаршье хүдэлмэри голонгүй хэжэ ябаа. Хүүгэдтээ эрдэм ном олгохын тула бүхы хүсэ шадалаараа шармайгаа.
Хармаагай хүбүүн Хасбаатар
«Эжымнай гэрэй ажалда бидэниие хабаадуулдаггүй, номоол үзэгты» гэжэ хэлэдэг һэн гэжэ Хасбаатар хүбүүниинь дурсаа һэн. Эжын оролдолго аша үрэтэй байгаа. Ехэ басаган Ишханд, 1922 оной -эмшэн, анагааха ухаанай (медицинскэ) дээдэ һургуулиин багшаар, Пунцагноров, 1924 оной — Москвагай универститет дүүргэһэн түүхэшэн, БНМАУ-ын сайднарай зүблэлэй орлогшоор, Эрдэнэчимэг, 1926 оной — математик, Улаан-Баатарай дээдэ һургуулиин багшаар хүдэлжэ гараһан, Хасбаатар, 1930 оной — Москвагай литературна институт дүүргэһэн оршуулагша, Монгол ороной уран зохёол, хэлэ бэшэгтэ хабаатай хэрэгүүдые байгуулалсаһан.
Пунцагноров Москвагай Ломоносовой нэрэмжэтэ университедтэ һуралсаха болобо. Эжынь хүбүүгээ ниидэдэг задагай тэргэдэ (самолед) хүргэхэ замдань тэмээ хүтэлһэн хүдэһэн дэгэлтэй, хара боро шарайтай хүдөөгэй малшад ушарба. «Хөөрхэй, энэл арад түмэнэй ашаар һургуулида ябахашни, хүбүүмни», — гэжэ хэлэһыень ходо һанажа ябаа.
1948 ондо Хасбаатар мүн Москвада һураха болобо. Энээн тушаа Мэргэн хүбүүниинь иигэжэ бэшээ: «Удангүй абамнай дунда һургуулияа онсо һайн дүүргэжэ, Москвагай хэблэлэй дээдэ һургуулида һурахаар, холын аянда мордоо. Сугтаа хойшоо ошохо, арадай дуушан Хайдаб гуай тэрээн тухай дурсан яряа һэн: «Бидэ хоёр нилээн зобожо хүрэһэмди. Август һарада Улаан-Баатарһаа машинаар гараад, замдаа Тужын нарһан соо хоноод, Сүхэбаатар ошообди. Тэндэһээ ашаагаа мори тэргэдэ хээд, хойноһоонь ябагалһаар Наушки хүрэжэ, гал тэргэдэ һуугаабди. Дайнай һүүлэйхи үе хадаа вагоноор дүүрэн тахир эрэмдэг хүнүүд, 14 хоног ябажа, Москвагаа хүрөөбди. Ехэл хэсүү байгаа даа». Хасбаатар гэртээ айлай одхон хүбүүн, эжы, эгэшэ, ахын харууһан доро байһанаа түрүүшээр зүдэрөөд абаа. Стромынка гудамжын оюутадай байрада, нэгэ комнатада 7-8 хүн байгаа. Һамгантаяашье ерэнхэй, хүшэгэ татаад байха, үдэр һүнигүй хүнүүд һүндэлжэ, зайн гэрэл оройдоо унтархагүй. Хасбаатар ядахадаа, һамбайгаараа (челка) нюдөө бүглөөд унтадаг һэн. Тиихэдэнь заримашуул: «Харыш, харыш, эдэш иимэ һонин заншалтай байна шуу» гэлдэхэ. Дайнһаа ерэһэн оюутад соо шархатаһан зон бии һэн, тэдэ мүнгэн тэдхэмжэ абахын түлөө зорюута шархаяа бүтээдэггүй, шарха дээрэ саарһа няагаад байдаг һэн гэжэ Хасбаатар дурсаһан.
1953 ондо дээдэ һургуулияа дүүргэжэ, Монголдоо бусаад Улсын Хэблэлэй хороондо хүдэлжэ захалаа. Уран зохёолой номуудай редактор, оршуулагша, сэтгүүлшээр хүдэлжэ, Монгол орондоо Москвада олоһон эрдэмээ түгэс бэелүүлэн, олон жэлдэ зориг абьяас түгэлдэрр, аша туһатай хүдэлһэн. Ород хэлэ эхилэн үзэгшэдтэ зорюулан «Эрдэнсийн уул» мэтэ үльгэр оршуулжа, тэрэ номдоо ород-монгол хэлэнэй толи хабсаруулан табяа. Академик Бямбын Ринчен ажалынь үндэрөөр сэгнэжэ: «Зарим хүүгэд хүлдэ ороходоо, удаан ородог, та бол амархан хүлдэ орохо байнат», — гэжэ хэлээ. Мүн иигэжэ хэлэһэн гэхэ: «Манайда Ч.Чимид, Ц. Хасбаатар зэргын оршуулагшадые найр дээрэ хүл мяха, хүхүүртэй айрагтай ерэжэ, дээхэнүүр һууха абьяаслаг сайн залуушуул байна».
1956 ондо Хасбаатар Чадраабалай Чулуун гэжэ хубита заяата һайхан басагантай ушаржа, гэр бүлэ зохёоһон. Тэрэ Хүбсэгэл дээрэхи «Сүхбаатар» пароходой капитан (Монголой түрүүшын капитан) Түнхэн нютагһаа гарбалтай Балжиннямын Чадраабалай басаган байгаа.
1967 ондо Зүблэлтэ гүрэндэ М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай аспирантурада һуралсажа хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой диссертации хамгаалжа,хожомынь профессорэй нэрэ зэргэдэ хүртөө. 1995 ондо Монгол ороной Соёлой габьяата зүтгэлтэн гэһэн нэрэ солодо хүртөө. Монголой уран зохёол шэнжэлһэн тоогүй олон монографи, шэнжэлгын хүдэлмэри бэшэжэ, хэблүүлээ. Хэһэн оршуулгануудынь хэрэглэгдэһэн зандаа. Данте Алигьерын «Божественная комедия» гэжэ инаг дуранай гайхамшаг зохёол «Тэнгэрлэг туульс» гэжэ монгол хэлэн дээрэ бэлиг түгэлдэр оршуулхадаа, сагһаа урид наһа бараһан өөрынгөө инаг хани Чулуундаа зорюулаа. «Минии Беатриче — Чулуунаа» гэжэ хэлэдэг һэн гэжэ Мэргэн хүбүүниинь дурсаа һэн.
Хасбаатарай Мэргэн
Тэрэ бэлигтэй оршуулагша, зохёолшо, дипломат, сэдьхэл бодолоор үндэр, ёһотойл изагууртанай удам байгаа. 1957 ондо Улаан-Баатарта Цэбэгжабай Хасбаатарай эбтэй һайхан бүлэдэ түрөө. Багаһаа уран зохёол, урлигай оршондо үндыжэ, өөрөөшье ном уншаха дуратай, бодото эрудит болон үндыһэн. 1980 ондо Москвагай М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институт дүүргэжэ, нютагаа бусаад, 1980-1990 онуудаар Монголой уран зохёолшодой холбоондо редактораар хүдэлжэ гараа. 1990 онһоо Монголой үндэһэтэнэй телевиденидэ, мүн хинан заһагшын үүргэ бэелүүлээ. «Монголия XXI век» гэһэн ород-монгол энциклопедиин зохёохы бүлгэмэй хинан заһагша гэшүүниинь байгаа. Монголой мэргэжэлтэ оршуулагшадай дундаһаа тон бэлигтэй, бэлэдхэл һайтай байһаараа шалгаржа ябаа. Илангаяа хоёр тээшэнь оршуулдаг ород-монгол хэлэнүүдээ уһан торгон мэдэхэ алишье тээшэнь ялас гэмээр оршуулдаг һэн. Бүхы дэлхэйн классикаһаа олон номуудые, кинофильмнүүдые, пьесэнүүдые монгол хэлэн дээрэ оршуулаа. Мүн Монголойнгоо бэлигтэй уран зохёолшодой номуудые ород хэлэн дээрэ хүрбүүлжэ, Ород гүрэнэй уншагшадаар танилсуулжа ябаа. Ород гүрэндэ Монголой посольствын 1-хи секретаряар хүдэлөө.
2001 ондо «Монголой алтан гуурһан» гэһэн гүрэнэй шанда хүртөө. Монголой уран зохёолшодой холбооной шангай лауреад 2002 ондо «Алтан Гадаһан» орденоор шагнагдаа. Буряад орондо хэдэн жэлэй туршада үнгэргэгдэһэн Намжил Нимбуевай нэрэмжэтэ уран шүлэгшэдэй 2-хи мүрысөөнэй жюриин түрүүлэгшэ, 1-хи, 3-хи турнирнуудтань гэшүүн байжа, эрхим мэргэжэлтэн байһанаа гэршэлһэн. Намжил Нимбуевай шүлэгүүдэй ном монгол хэлэн дээрэ тон һайханаар оршуулһан байна.
2010 ондо «Буряад-монгол ном» гэһэн хэблэлээр «Степные были и небылицы» гэжэ ном монгол туургатанай аман зохёол бүридхэн гаргаһан. Ород хэлэн дээрэ уран баян хэлээр бэшээтэй, гоё һайхан шэмэглэлтэй энэ номынь Буряад орондо үнгэрдэг «Жэлэй Ном» гэһэн конкурсда илаһан байна. Тус ном гаргаха хэрэгтэнь Жанна Дымчикова, Дмитрий Гармаев, Жаргал Бадагаров ба бусад нүхэдынь бэлдэлсэһэн, шэмэглэһэн, хиналсаһан байна.
Ямпил гулваагай үбэлжөөнэй гэр коммунын тогтоходо, Үльдэргын түрүүшын һургуулиин байшан болоһониинь удхатай, дэмбэрэлтэй. «Эдир үетэн номтой, мэргэжэлтэй болоһой даа» гэһэн мүрөөдэлынь бэелжэ, өөрыншье, хүнэйшье үхибүүд, уг удамынь эрдэм номтой, гүрэн түрэдөө, ябаһан газартаа аша туһатай зон боложо ябана ха юм.
Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: Булат Жанчипов, 2-хи том, Улаан-Үдэ, 2007 он; «Үлзы һайхан Үльдэргэм», 1991 он; «Мүнгэн сэргэ Үльдэргэм», 2011 он; «Степные были и небылицы», 2010 он; «Дурсалганууд», Мэргэн Хасбаатарын, 2008 он; сахим сүлжээн.