Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Петр Бадмаев
19 ноября 2021
533
Петр (Жамсаран) Александрович Бадмаев 1841 ондо Агын степной думын Табтаанай һууринда түрэһэн юм.
Дунда зэргын буряад малшан Засогол Бадмын гэр бүлэдэ долоодохи хүбүүниинь байгаа. Агын степной думын эмнэлэгшээр Бадмын ехэ хүбүүн Сультим хүдэлдэг һэн, тэрэ түбэд анагааха ухаае һайн мэдэхээрээ олоной дунда суурхаһан юм.
1857 ондо Сультим Бадмаев Петербург уригдажа, Николаевска сэрэгэй госпитальда хүдэлмэришэдэй тоодо оруулагдаа. Тэрэ 1860 ондо түбэд эмын ургамалай эмын сан тайлажа, хубийн үмсын ажал хэрэгээ ябуулжа эхилээ. Үмсынгөө ажал хэхэһээ гадна, Сультим нэгэ доро 1855 ондо тайлдаһан Петербургын университедэй зүүн зүгэй хэлэнүүдые үзэдэг факультетдэ монгол хэлэнэй багшаар хүдэлжэ эхилээ һэн. Эрхүү хотын классическа гимнази алтан медальтайгаар дүүргэһэн Жамсаран дүү хүбүүниинь Санкт-Петербург ахадаа ерэбэ. Жамсаран Сультим (Александр) ахаһаа жэшээ абажа, үнэн алдартанай шажан абаад, Петр гэжэ шэнэ нэрэтэй болоһон юм. Петр Бадмаев 1871 ондо Петербургын университедэй зүүн зүгэй факультетда һурахаяа оробо, 1875 ондо тэрэнээ дээдын шалгаралтайгаар түгэсөө. Зүүн зүгэй факультетдэ һурахаһаа гадна, тэрэ нэгэ доро Анагааха ухаанай хирургическа академида лекци соносогшоор, һайн дуранай оюутанаар оруулагдаһан юм.
1875 ондо П. Бадмаев Гадаада хэрэгүүдэй яаманай Азиин департаментада алба хаагшын ажалда абтаа. Тэрэ нэгэ хэды саг соо университетдэ монгол хэлэ заагаа. Петр Бадмаев Сультим ахынгаа наһа бараһан хойно, тэрэнэйнгээ тайлаһан эмын сан залгаламжан абажа, түбэд анагааха ухаанай ажал хэрэг эрхилээ юм.
Гадаада хэрэгүүдэй яаманда П. Бадмаев 1874 он хүрэтэр хүдэлөө, ажалынь Алас-Дурнатай нягта холбоотой байгаа. Тэрэ Монгол, Хитад болон Түбэд гүрэнүүдээр ажалай хэрэгүүдэр ябаад ерэһэн. Петр Бадмаевта Бодото статска зүбшэлэгшэ гэһэн нэрэ зэргэ олгогдоһон юм.
Петр Бадмаевай үйлэ ажалайнь дээдэ туйлалта гэхэдэ, царь Александр III-дахида Ородой улас түрын бодолго Азиин Алас-Дурнада ямар зорилготой байха ёһотойб гэжэ өөрынгөө Тэмдэглэл-бэшэг хүргэжэ үгэһэн байна. Тэмдэглэл-бэшэг соогоо Петр Бадмаев Хитад, Монгол ба Түбэд гүрэнүүдтэ ехэ хубилалтанууд хүлеэгдэжэ байна, Цинска династи һалаха туйлдаа хүрэнхэй гэжэ хэлэһэн байдаг. Бадмаев өөрынгөө түсэб, һанамжа дурадхаһан юм, Ород гүрэн хайшан гэжэ эдэ гүрэнүүдтэ өөрынгөө нүлөө, ноёрхол байгуулхаб гэхэ мэтэ асуудалнуудые Тэмдэглэл-бэшэг соогоо дурадхаһан юм. Ород гүрэнэй Алас-Дурнада нүлөөгөө бүхэлхэ бэхижүүлхын тулада, тэрэ үедэ баригдажа байһан Транссибирска түмэр харгын нилээд ехэ үүргэ дүүргэхыень Петр Бадмаев тэмдэглэһэн байна. Байгал далайһаа Монгол хүрэтэр, саашань Хитадай Ганьсу провинциин Ланчжоу гэжэ хото хүрэтэр түмэр харгы Росси гүрэн бариха ёһотой гэжэ Бадмаев дурадхал оруулһан байна. Ланчжоу хото хүрэтэр түмэр харгы бүтээбэл, Түбэд, Монгол ба Хитад гүрэнүүдтэ Россин нүлөө бүри үргэдхэхэ гэһэн һанамжаяа Бадмаев бэшэһэн байдаг. Бадмаевай эдэ дурадхалнуудыень Россин финансын министр С.Ю. Витте дэмжэһэн юм.
Баһал тиихэдэ, монголшуудаар экономикын талаар харилсаа холбоогоо бэхижүүлэел, тэдэндэ Россида бүтээгдэһэн буу зэмсэгүүдые дамжуулаял, монгол арадай дунда ойлголомжын хүдэлмэри ябуулаял, «Сагаан хаанаа» дээрэ үргэел, магтаял. Иимэл хүдэлмэри бүтээгээ һаамнай, тиигэжэл шадаал һаамнай монголшууд ноёлуулжа, зонхилуулжа байһан хитадуудтаа эсрэгээр хандадаг болохо, Росси гүрэнэй тала бариха — гэһэн дурадхалнуудые Петр Бадмаев бэшэг-тэмдэглэл соогоо оруулһан юм.
Петр Бадмаев 1891-1897 онуудта граф С.Ю. Виттын туһаламжаар, дэмжэлгээр Россин казнаһаа 2 миллион түхэриг алтаар абажа, тэрэ мүнгөөрөө худалдаа наймаанай «Торговый дом Бадмаева и Ко» гэһэн фирма нээгээ юм. Бадмаев Буряад орондо, Монголдо бодото мал үсхэбэрилдэг ехэ ажахынуудые байгуулаа. Тэрэ буряадуудһаа ба монголшуудһаа газарыень түрээсэлжэ абаа, эд бараа, ашаа зөөхэ олон тэмээнүүдые худалдажа абаа, олон дэлгүүрнүүдые тайлаа.
1855 ондо Бадмаев ород ба онгол хэлэнүүд дээрэ гарадаг «Жизнь на Восточной окраине» гэжэ сонин (газета) гаргажа, хэблүүлжэ эхилээ. Энэ сонин — түрүүшын буряад сонин гэхэдэ болохо, тэрэ сонин Буряад орондо ехэ мэдээжэ болоһон юм, хүн зон абажа уншадаг, һонирходог байгаа. Тэрэ сонинһоо арад зон буряадуудай, монголшуудай, хитадуудай болон түбэдүүдэй ажабайдалтай танилсадаг һэн, хайшан гэжэ ажахынууд хүгжэнэб, соёл, худалдаа наймаан, экономикын асуудалнууд гэхэ мэтэ тухай мэдээнүүдые уншадаг байгаа.
1907 ондо Петр Бадмаевай «Торговый дом Бадмаева и Ко» фирма мүнгэ дуталдаһанһаа боложо, хүндэ байдалда ороод, хаагдаха туйлдаа хүрөө һэн. Бадмаев энэ фирмынгээ хаагдахада, ехэ эдэбхитэйгээр ниитэ-политическа ажаябуулгада хабаададаг болоо, тэрэ хараа бодолоороо хаанта засагай үзэлтэн һэн. Петр Бадмаев Росси гүрэнэй Азиин дэбисхэр дээрэ ямараар гадаадын политика ябуулжа байһан тухай эрдэмэй ажалнуудые бэшэжэ толилуулһан юм.
XX-дохи зуун жэлэй эхиндэ Забайкалиин захиргаан, буряадуудые «зөөжэ ябахаяа болигты, нэгэл газартаа амидарагты, газараа хахалжа таряа ургуулагты» гэһэн шанга эрилтэ табиһан юм. Тиихэдэнь, буряадууд энээндэнь ехэ дурагүйдэжэ, түлөөлэгшэнэрөө Пекин ба Петербург эльгээгээ юм. Пекиндэ буряадуудай түлөөлэгшэнэр, бидэндэ Буряад оронһоо Монгол руу зөөхыемнай зүбшэл үгыт гэжэ зууршалаа, оролдолго гаргаа. Петербург ошоһон буряадууд, Забайкалиин захиргаанда гомдолтой болоһоноо мэдүүлгэ барюулаа, зарга баряа.
Иимэ ушарай болоод байхада, Петр Бадмаев буряадуудаа дэмжээ, үргөө. Тэрэ буряадуудай ноёдуудаар, газарай ба захиргаанай шэнэлэлгэ тогтоогыт, зогсоогыт гэһэн зууршалга Сагаан хаанай урда хэһэн байна. Бадмаевай туһаламжаар, буряад зон өөрынгөө дуран соо ажаһуужа, амидаржа эхилээ, амараа.
Наһанайнгаа һүүлшын жэлнүүдтэ, Петр Бадмаев түбэдэй медицинэдэ анхаралаа хандуулһан байна, арад зониие аргалаа. Тэрэ түбэдэй медицинын номуудые, ажалнуудые ород хэлэн руу оршуулаа, тэдэнээ хэблүүлжэ гаргаһан байна. Петр Бадмаев түбэд ба монгол хэлэ бэшэг һайн мэдэдэг байһан, европын медицинын дээдэ һургуулитай байһан, түбэд анагааха ухаае һайн шудалһан хүн байгаа. Дээдын эрдэм һургуулитай хадаа, «Чжуд-ши» гэжэ түбэдэй медицинын трактат ород хэлэн руу оршуулһан байна. Энэ ажалынь хадаа, түрүүшын ород хэлэн руу оршуулагдаһан медицинын трактат болоно. Хожомынь, Бадмаев ондоо эрдэмэй ажал соогоо, түбэд медицинын гол шухала болохо (патология, терапия, хирургия, фармокология г.м.) зүйлнүүдтэ анхаралаа хандуулһан байна, эдэ түбэд медицинын хубинуудые европын медицинэтэй зэргэсүүлэн шүүмжэлһэн байна. Петербургда Бадмаевай түбэд медицинын арга хэрэглэхэдэ, хүн зон тэрээндэ олоороо ябажа эхилээ һэн. Петр Бадмаевта элдэб зон арга хүүлэхэеэ ерэдэг байгаа, нэрлэбэл, министрнүүд, интеллигенци, сагаан хаанай управлениин сановнигууд.
Бадмаев Петербургын университедэй зүүн зүг шэнжэлэгшэдые бэлдэдэг факультедэй бэрхэ хоёр оюутадта тэтхэмжэ, туһаламжа үзүүлдэг байгаа. Гомбожаб Цыбиков Бадмаевай стипендиат байһан, хожомынь, тэрэ ехэ эрдэмтэн, аяншалагша хүн болоһон гээшэ ааб даа. Петербург хотодо Бадмаев өөрынгөө гимнази байгуулһан, тэндэнь буряад хүбүүд һурагша һэн. Петр Бадмаев Буряадай дасануудта 5 долоон жэлэй медицинскэ һургуулинуудые тайлаял гэһэн зууршалга бэшэһэн юм. Тэрэнэй бэшэһэн зууршалгаар, буряадуудта — 2 медицинскэ һургуули, хальмагуудта — нэгэ тиимэ һургуули тайлхыень зүбшэл үгэһэн байна.
Петр Александрович Бадмаев дээдын хоёр һургуули дүүргэһэн хүн байгаа: университет ба медицинын дээдэ һургуули. Тэрэ Россин гадаадын министерствада түшэмэлөөр хүдэлһэн, университетдэ лекци уншадаг байгаа, түбэд медицинын аргаар зониие эмшэлдэг байһан. Бадмаев түбэд медицинын зохёолнуудые оршуулдаг, тайлбарилдаг ба тодорхойлдог байһан гээшэ ааб даа. Бадмаев гадаадын зүүн зүгэй гүрэнүүд Монгол, Хитад болон Түбэд тухай эрдэмэй ажалнуудые бэшэһэн юм. Тэрэ зүүн зүг шэнжэлхы ухаанда горитойхон хубияа, нэмэри оруулаа. Бадмаев буряад арадаа хаанта засаг байгуулалһаа хамгаалха талаар баһал ехэ габьяатай.
Петр Александрович Бадмаев — ехэ абьяас бэлигтэй хүн байһан, Буряадай талаһаа Петербург ошожо ехэ үргэн мэдэсэтэй зүүн зүг шэнжэлэгшэ, мэдээжэ түбэд эмнэлгын врач боложо тодороо. Петр Бадмаевай нэрэ Россин, Буряадай түүхэдэ онсо һуури эзэлдэг.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Гусев Б.С. Мой дед Жамсаран Бадмаев. Из семейного архива. — Правда Бурятии, 25 января 1990 г.
2. Семенников В.П. За кулисами царизма / Архив тибетского врача Бадмаева/. Л., 1925.
Основные труды П.А. Бадмаева
1. Россия и Китай. СПб.,1900, 89 с.
2. О системе врачебной науки Тибета. Вып. 1. СПб.,1898.
3. Главное руководство по врачебной науке Тибета «Жуд-ши». Перевод и введение П.А. Бадмаева. СПб., 1903, 159 с.
4. Ответ на неосновательные нападки членов медицинского совета на врачебную науку Тибета. СПб., 1911, 72 с., Изд. 2-е, Пг., 1915.
5. Современность призыва всероссийской дружины в помощь армии и населению. Пг., 1915, 16 с.
6. Конец войны. Пг., 1916.
1857 ондо Сультим Бадмаев Петербург уригдажа, Николаевска сэрэгэй госпитальда хүдэлмэришэдэй тоодо оруулагдаа. Тэрэ 1860 ондо түбэд эмын ургамалай эмын сан тайлажа, хубийн үмсын ажал хэрэгээ ябуулжа эхилээ. Үмсынгөө ажал хэхэһээ гадна, Сультим нэгэ доро 1855 ондо тайлдаһан Петербургын университедэй зүүн зүгэй хэлэнүүдые үзэдэг факультетдэ монгол хэлэнэй багшаар хүдэлжэ эхилээ һэн. Эрхүү хотын классическа гимнази алтан медальтайгаар дүүргэһэн Жамсаран дүү хүбүүниинь Санкт-Петербург ахадаа ерэбэ. Жамсаран Сультим (Александр) ахаһаа жэшээ абажа, үнэн алдартанай шажан абаад, Петр гэжэ шэнэ нэрэтэй болоһон юм. Петр Бадмаев 1871 ондо Петербургын университедэй зүүн зүгэй факультетда һурахаяа оробо, 1875 ондо тэрэнээ дээдын шалгаралтайгаар түгэсөө. Зүүн зүгэй факультетдэ һурахаһаа гадна, тэрэ нэгэ доро Анагааха ухаанай хирургическа академида лекци соносогшоор, һайн дуранай оюутанаар оруулагдаһан юм.
1875 ондо П. Бадмаев Гадаада хэрэгүүдэй яаманай Азиин департаментада алба хаагшын ажалда абтаа. Тэрэ нэгэ хэды саг соо университетдэ монгол хэлэ заагаа. Петр Бадмаев Сультим ахынгаа наһа бараһан хойно, тэрэнэйнгээ тайлаһан эмын сан залгаламжан абажа, түбэд анагааха ухаанай ажал хэрэг эрхилээ юм.
Гадаада хэрэгүүдэй яаманда П. Бадмаев 1874 он хүрэтэр хүдэлөө, ажалынь Алас-Дурнатай нягта холбоотой байгаа. Тэрэ Монгол, Хитад болон Түбэд гүрэнүүдээр ажалай хэрэгүүдэр ябаад ерэһэн. Петр Бадмаевта Бодото статска зүбшэлэгшэ гэһэн нэрэ зэргэ олгогдоһон юм.
Петр Бадмаевай үйлэ ажалайнь дээдэ туйлалта гэхэдэ, царь Александр III-дахида Ородой улас түрын бодолго Азиин Алас-Дурнада ямар зорилготой байха ёһотойб гэжэ өөрынгөө Тэмдэглэл-бэшэг хүргэжэ үгэһэн байна. Тэмдэглэл-бэшэг соогоо Петр Бадмаев Хитад, Монгол ба Түбэд гүрэнүүдтэ ехэ хубилалтанууд хүлеэгдэжэ байна, Цинска династи һалаха туйлдаа хүрэнхэй гэжэ хэлэһэн байдаг. Бадмаев өөрынгөө түсэб, һанамжа дурадхаһан юм, Ород гүрэн хайшан гэжэ эдэ гүрэнүүдтэ өөрынгөө нүлөө, ноёрхол байгуулхаб гэхэ мэтэ асуудалнуудые Тэмдэглэл-бэшэг соогоо дурадхаһан юм. Ород гүрэнэй Алас-Дурнада нүлөөгөө бүхэлхэ бэхижүүлхын тулада, тэрэ үедэ баригдажа байһан Транссибирска түмэр харгын нилээд ехэ үүргэ дүүргэхыень Петр Бадмаев тэмдэглэһэн байна. Байгал далайһаа Монгол хүрэтэр, саашань Хитадай Ганьсу провинциин Ланчжоу гэжэ хото хүрэтэр түмэр харгы Росси гүрэн бариха ёһотой гэжэ Бадмаев дурадхал оруулһан байна. Ланчжоу хото хүрэтэр түмэр харгы бүтээбэл, Түбэд, Монгол ба Хитад гүрэнүүдтэ Россин нүлөө бүри үргэдхэхэ гэһэн һанамжаяа Бадмаев бэшэһэн байдаг. Бадмаевай эдэ дурадхалнуудыень Россин финансын министр С.Ю. Витте дэмжэһэн юм.
Баһал тиихэдэ, монголшуудаар экономикын талаар харилсаа холбоогоо бэхижүүлэел, тэдэндэ Россида бүтээгдэһэн буу зэмсэгүүдые дамжуулаял, монгол арадай дунда ойлголомжын хүдэлмэри ябуулаял, «Сагаан хаанаа» дээрэ үргэел, магтаял. Иимэл хүдэлмэри бүтээгээ һаамнай, тиигэжэл шадаал һаамнай монголшууд ноёлуулжа, зонхилуулжа байһан хитадуудтаа эсрэгээр хандадаг болохо, Росси гүрэнэй тала бариха — гэһэн дурадхалнуудые Петр Бадмаев бэшэг-тэмдэглэл соогоо оруулһан юм.
Петр Бадмаев 1891-1897 онуудта граф С.Ю. Виттын туһаламжаар, дэмжэлгээр Россин казнаһаа 2 миллион түхэриг алтаар абажа, тэрэ мүнгөөрөө худалдаа наймаанай «Торговый дом Бадмаева и Ко» гэһэн фирма нээгээ юм. Бадмаев Буряад орондо, Монголдо бодото мал үсхэбэрилдэг ехэ ажахынуудые байгуулаа. Тэрэ буряадуудһаа ба монголшуудһаа газарыень түрээсэлжэ абаа, эд бараа, ашаа зөөхэ олон тэмээнүүдые худалдажа абаа, олон дэлгүүрнүүдые тайлаа.
1855 ондо Бадмаев ород ба онгол хэлэнүүд дээрэ гарадаг «Жизнь на Восточной окраине» гэжэ сонин (газета) гаргажа, хэблүүлжэ эхилээ. Энэ сонин — түрүүшын буряад сонин гэхэдэ болохо, тэрэ сонин Буряад орондо ехэ мэдээжэ болоһон юм, хүн зон абажа уншадаг, һонирходог байгаа. Тэрэ сонинһоо арад зон буряадуудай, монголшуудай, хитадуудай болон түбэдүүдэй ажабайдалтай танилсадаг һэн, хайшан гэжэ ажахынууд хүгжэнэб, соёл, худалдаа наймаан, экономикын асуудалнууд гэхэ мэтэ тухай мэдээнүүдые уншадаг байгаа.
1907 ондо Петр Бадмаевай «Торговый дом Бадмаева и Ко» фирма мүнгэ дуталдаһанһаа боложо, хүндэ байдалда ороод, хаагдаха туйлдаа хүрөө һэн. Бадмаев энэ фирмынгээ хаагдахада, ехэ эдэбхитэйгээр ниитэ-политическа ажаябуулгада хабаададаг болоо, тэрэ хараа бодолоороо хаанта засагай үзэлтэн һэн. Петр Бадмаев Росси гүрэнэй Азиин дэбисхэр дээрэ ямараар гадаадын политика ябуулжа байһан тухай эрдэмэй ажалнуудые бэшэжэ толилуулһан юм.
XX-дохи зуун жэлэй эхиндэ Забайкалиин захиргаан, буряадуудые «зөөжэ ябахаяа болигты, нэгэл газартаа амидарагты, газараа хахалжа таряа ургуулагты» гэһэн шанга эрилтэ табиһан юм. Тиихэдэнь, буряадууд энээндэнь ехэ дурагүйдэжэ, түлөөлэгшэнэрөө Пекин ба Петербург эльгээгээ юм. Пекиндэ буряадуудай түлөөлэгшэнэр, бидэндэ Буряад оронһоо Монгол руу зөөхыемнай зүбшэл үгыт гэжэ зууршалаа, оролдолго гаргаа. Петербург ошоһон буряадууд, Забайкалиин захиргаанда гомдолтой болоһоноо мэдүүлгэ барюулаа, зарга баряа.
Иимэ ушарай болоод байхада, Петр Бадмаев буряадуудаа дэмжээ, үргөө. Тэрэ буряадуудай ноёдуудаар, газарай ба захиргаанай шэнэлэлгэ тогтоогыт, зогсоогыт гэһэн зууршалга Сагаан хаанай урда хэһэн байна. Бадмаевай туһаламжаар, буряад зон өөрынгөө дуран соо ажаһуужа, амидаржа эхилээ, амараа.
Наһанайнгаа һүүлшын жэлнүүдтэ, Петр Бадмаев түбэдэй медицинэдэ анхаралаа хандуулһан байна, арад зониие аргалаа. Тэрэ түбэдэй медицинын номуудые, ажалнуудые ород хэлэн руу оршуулаа, тэдэнээ хэблүүлжэ гаргаһан байна. Петр Бадмаев түбэд ба монгол хэлэ бэшэг һайн мэдэдэг байһан, европын медицинын дээдэ һургуулитай байһан, түбэд анагааха ухаае һайн шудалһан хүн байгаа. Дээдын эрдэм һургуулитай хадаа, «Чжуд-ши» гэжэ түбэдэй медицинын трактат ород хэлэн руу оршуулһан байна. Энэ ажалынь хадаа, түрүүшын ород хэлэн руу оршуулагдаһан медицинын трактат болоно. Хожомынь, Бадмаев ондоо эрдэмэй ажал соогоо, түбэд медицинын гол шухала болохо (патология, терапия, хирургия, фармокология г.м.) зүйлнүүдтэ анхаралаа хандуулһан байна, эдэ түбэд медицинын хубинуудые европын медицинэтэй зэргэсүүлэн шүүмжэлһэн байна. Петербургда Бадмаевай түбэд медицинын арга хэрэглэхэдэ, хүн зон тэрээндэ олоороо ябажа эхилээ һэн. Петр Бадмаевта элдэб зон арга хүүлэхэеэ ерэдэг байгаа, нэрлэбэл, министрнүүд, интеллигенци, сагаан хаанай управлениин сановнигууд.
Бадмаев Петербургын университедэй зүүн зүг шэнжэлэгшэдые бэлдэдэг факультедэй бэрхэ хоёр оюутадта тэтхэмжэ, туһаламжа үзүүлдэг байгаа. Гомбожаб Цыбиков Бадмаевай стипендиат байһан, хожомынь, тэрэ ехэ эрдэмтэн, аяншалагша хүн болоһон гээшэ ааб даа. Петербург хотодо Бадмаев өөрынгөө гимнази байгуулһан, тэндэнь буряад хүбүүд һурагша һэн. Петр Бадмаев Буряадай дасануудта 5 долоон жэлэй медицинскэ һургуулинуудые тайлаял гэһэн зууршалга бэшэһэн юм. Тэрэнэй бэшэһэн зууршалгаар, буряадуудта — 2 медицинскэ һургуули, хальмагуудта — нэгэ тиимэ һургуули тайлхыень зүбшэл үгэһэн байна.
Петр Александрович Бадмаев дээдын хоёр һургуули дүүргэһэн хүн байгаа: университет ба медицинын дээдэ һургуули. Тэрэ Россин гадаадын министерствада түшэмэлөөр хүдэлһэн, университетдэ лекци уншадаг байгаа, түбэд медицинын аргаар зониие эмшэлдэг байһан. Бадмаев түбэд медицинын зохёолнуудые оршуулдаг, тайлбарилдаг ба тодорхойлдог байһан гээшэ ааб даа. Бадмаев гадаадын зүүн зүгэй гүрэнүүд Монгол, Хитад болон Түбэд тухай эрдэмэй ажалнуудые бэшэһэн юм. Тэрэ зүүн зүг шэнжэлхы ухаанда горитойхон хубияа, нэмэри оруулаа. Бадмаев буряад арадаа хаанта засаг байгуулалһаа хамгаалха талаар баһал ехэ габьяатай.
Петр Александрович Бадмаев — ехэ абьяас бэлигтэй хүн байһан, Буряадай талаһаа Петербург ошожо ехэ үргэн мэдэсэтэй зүүн зүг шэнжэлэгшэ, мэдээжэ түбэд эмнэлгын врач боложо тодороо. Петр Бадмаевай нэрэ Россин, Буряадай түүхэдэ онсо һуури эзэлдэг.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Гусев Б.С. Мой дед Жамсаран Бадмаев. Из семейного архива. — Правда Бурятии, 25 января 1990 г.
2. Семенников В.П. За кулисами царизма / Архив тибетского врача Бадмаева/. Л., 1925.
Основные труды П.А. Бадмаева
1. Россия и Китай. СПб.,1900, 89 с.
2. О системе врачебной науки Тибета. Вып. 1. СПб.,1898.
3. Главное руководство по врачебной науке Тибета «Жуд-ши». Перевод и введение П.А. Бадмаева. СПб., 1903, 159 с.
4. Ответ на неосновательные нападки членов медицинского совета на врачебную науку Тибета. СПб., 1911, 72 с., Изд. 2-е, Пг., 1915.
5. Современность призыва всероссийской дружины в помощь армии и населению. Пг., 1915, 16 с.
6. Конец войны. Пг., 1916.