Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Арадай хүгжэмшэнэй алдар соло
23 августа 2021
618
Улаан-Үдэ хотын түбэй Ленинэй гудамжын 33-дахи гэртэ ехэ олон дурасхаалай самбарнууд тодхоотой байдаг.
Тэдэнэй нэгэндэ «Энэ гэртэ Социалис Ажалай Герой, СССР-эй арадай артист, композитор Баудоржо Ямпилов 1942-1989 онуудта ажаhуугаа» гээд сагаан гантиг шулуун дээрэ бэшээтэй юм.
Жигжит Батуев, Дандар Аюшеев, Бау Ямпилов
Ая гангын хангалаар анхилагша үргэн буряад тала дайдын hайхан үнсэг Хэжэнгын Булаг нютагта 105 жэлэй саана ерээдүй солото хүгжэмшэн Баудоржо Ямпилов юрын малша айлда түрэhэн.
Хайрата эжынь, эгэшэнэрынь, тойроод байhан зоншье булта дуулаха дуратай байhанhаа юм гү, али Хэжэнгэ голой нүгөө эрьедэ оршодог ехэ гэгшын Хэжэнгын дасанда хуралнуудай үедэ зэдэлдэг жэгтэй аялга хүгжэм hанаандань хадуугдаhан байhан юм гү, 1929 ондо долоон жэлэй hургуули дүүргэhээр, хүгжэмшэн болохо гэжэ тэрэ шиидэhэн.
Гэбэшье гэнтэ эсэгэнь наhа бараад, Баудоржо хүбүүн гэр бүлынгөө ажабайдал тухай hанаагаа зобохо баатай болоо hэн. 1932 ондо хүсэлөө бэелүүлхын тула түрүүшын алхам хэбэ: Улаан-Үдын хүгжэмэй-театральна училищида орожо, скрипкэ дээрэ наадажа hурахаhаа гадна, хүгжэмэй теори шудалба.
Өөрөө хүгжэм зохёохо hанал бодолоо бэелүүлжэ, буряад арадай дуунуудые хүгжэмтэ зэмсэгүүд дээрэ гүйсэдхэхэ ажал бүтээжэ эхилбэ. 1934 ондо хоорой дуулаха «Буряад-Монгол орон» гэжэ дууниинь мүндэлөө. Училищи дүүргэхэ тээшээ Баудоржо Ямпилов буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестрэй гүйсэдхэхэ пьесэнүүдые, дуунууд болон романснуудые зохёоно.
Буряад радиодо хүгжэмэй редактораар, симфоническа оркестртэ хүдэлөө, саг үргэлжэ зохёожол байгаа. 1937 ондо Свердловска консерваторидо hуража эхилээд, оркестрэй гүйсэдхэхэ «Адуушадай хатар», «Ёохор», «Уянгата пьесэ» болон бусад пьсэнүүдые, арадай дуунуудай удха аялгада үндэhэлhэн гурбан хубита сюитэ зохёоно. Энэ сюитыень 1940 ондо Москвада Буряад-Монголой урлалай түрүүшын декадын үедэ авторай хүтэлбэри доро оркестр гүйсэдхөө бэлэй.
Декадада бэлэдхэлэй үедэ Б.Ямпилов композитор П.Берлинскитэй хамта «Баир» гэжэ хүгжэмтэ драма зохёогоо hэн. Драмын удхые А.Шадаев Г.Цыдынжаповтай хамта бүридүүлhэн байна. Энэ драмада дуулаhан солото дуушад Цырен Хоборков (үльгэршэн Хутарман), Бадма Балдаков (Хаан), бусадшье зохёолнуудта («Энхэ-Булад баатар» оперодо) бэлиг түгэс наадаhанай түлөө декадын дүнгөөр «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаhан габьяатай.
Агууехэ дайн эхилжэ, хүгжэмшэн сэрэгэй албанда татагдаад, саперно батальондо ябуулагдаа. Тэрэнэй толгойлhон рото Ленинградай фронтын бүридэлдэ Нева дээрэхи хотые дайсадhаа хамгаалжа байгаа. 1943 ондо фронтhоо табигдаад, республикын филармониин ажалые даажа абаа.
Тэрэ бэрхэшээлтэ сагта композиторнууд Б.Ямпилов, Ж.Батуев гэгшэдэй эдэбхеэр арадай хатар, дуунай «Байгал» ансамблиие байгуулха хэрэг бэелүүлэгдээ hэн. Арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестр үдэр бүри репецити хэдэг, ансамблиин артистнууд хүдөө нютагуудаар үдэр соо 2-3 концерт үгэжэ үрдидэг байгаа. Тэрэ сагта хүдөөгэй харгыда дайралдаhан тэргэ, шаргаар, тэмээгээршье ябаха ушар болодог hэн.
Г.Цыденжапов декадын үедэ
Дайнай үедэ Г.Цыдынжаповай найруулhан «Мэргэн буудагшад» гэжэ зүжэгтэ хүгжэм бэшээ. Буряад-монголшуудай урданай байдал зураглаhан хүгжэмэй үзэгдэлнүүдые («Утро на Байкале»), «Баатар тухай домог» гэжэ симфоническа поэмэ, «Бабжа-Барас баатар» гэжэ драмада хүгжэм, симфоническа увертюранууд, кантатанууд болон дуунуудые зохёогоо.
Дайнай hүүлээрхи үе тэрэнэй зохёохы ажалда онсо шухала hуури эзэлдэг. Тэрэнэй мэргэжэлтэ бэлиг шадабариин хүгжэн ургаhые гэршэлhэн томо зохёолнуудые: «Баян тала» гэжэ симфоническа сюитэ, скрипкын гүйсэдхэхэ, мүн хоорой сюитэ, олон тоото дуунуудые нэрлэхээр. Жэшээ болгон, Буряадай арадай поэт Цыден Галсановай үгэ дээрэ зохёоhон «Инаглан байгаал» гэжэ дуу hануулая:
Ц.Хоборков
Колхоздоо ошожо золгон гэhээм,
Холодоод, дүтэ хүргөөгүй теэд.
Холшорлоод, хургыень барин гэhээм,
Халуутайхан байгаал теэд, жэн-жэнхэн гээд.
Гарыень дүнгэжэ ябан гэhээм,
Гансаханш үгэеэ хэлээгүй теэд.
Галтайхан нюдыень харан гэhээм,
Гайтайхан байгаал, эмнигэс гээд.
Ээмыень нэнгэжэ ябан гэhээм,
Эелдэр зангаа гаргаагүйл теэд.
Эреэнхэн зүрхыень шагнан гэhээм,
Инаглан байгаал, түг-түгхэн гээд.
Саашадаа томо хэмжээнэй зохёолнуудые — «Булагай эхиндэ» гэжэ оперо, «Арюун Гоохон Ангар дүүхэй» гэжэ балет (Л.Книппертэй хамта), мүн «Монгол уг маягтай сюитэ» мэтые мүндэлүүлээ. 1960-аад онуудай эхиндэ «Будамшу» гэжэ хүгжэмтэ комеди, симфоническа оркестрэй гүйсэдхэхэ «Романтическа поэмэ» бэшэhэн байна. Поэт Н.Дамдиновай поэмын удхаар «Шэнхинээтэ нарhад» гэжэ оратори бэшэhэниин, Уласай урлалда шухала үйлэ хэрэг болоhон түүхэтэй.
Л.Линховоин
Б.Ямпиловай «Прозрение» гэжэ оперо суута дуушан Л.Линховоиной либреттэдэ үндэhэлэн бэшэгдээ. Энэл үеэр «Патетическая баллада» гэhэн баледэй хүгжэм найруулна.
1970-аад онуудта буряад түрүүшын революционертэ зорюулжа, «Цыремпил Ранжуров» гэжэ оперо найруулаа. Гол партиие Лхасаран Линховоин гүйсэдхэhэн юм. Тэрэнэй hүүлшын томо бүтээлнүүдэй нэгэн — «Үхэлhөө хүсэтэй» («Сильнее смерти») гэжэ оперо болоно.
Бүхыдөө композиторай зохёолнуудай тоо дүрбэн зуунhаа үлэнхэй, тэрэ тоодо долоон оперо, хоёр балет, арба гаран вокально-симфоническа, мүн гуша гаран симфоническа партитуранууд, хэдэн арбаад камерна пьесэнүүд, зуугаад дуунууд гэхэ мэтэшэлэн.
Буряад театрай тайзан дээрэ табигдаhан олон зүжэгүүдтэ Б.Б.Ямпилов хүгжэм бэшээ. «Мосфильмын» буулгаhан «Алтан гэр» фильмдэ, Свердловско киностудиин буулгаhан «Республика за Байкалом» фильмдэ тэрэнэй зохёоhон хүгжэм зэдэлнэ.
Дэлхэйн хүгжэмэй баялигай оршомдо буряад удхатай хүгжэмтэ зохёолнуудаа нэмэри болон оруулжа, буряад аялга нугалбариие нарижуулан арьбажуулhан, баяжуулhан ехэ аша габьяагайнгаа түлөө композитор Баудоржо Ямпилов гүрэн түрын олон үндэр шагналнуудта хүртэhэн, Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэтэй, СССР-эй арадай артист гэhэн нэрэ солотой байhан.
Олониитын ехэ ажал бэелүүлhэн, горсоведэй, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгагдаа, республикын Верховно Соведэй түрүүлэгшын үндэр тушаалда хүдэлhэн габьяатай юм. Удаахан сагта республикын Композиторнуудай холбоониие хүтэлhэн байна. РСФСР-эй Композиторнуудай холбооной секретариин ажал бэелүүлээ.
Бадма Балдаков
Алдарта композитор Баудоржо Ямпиловай зохёолнууд саг үеые hэтэлэн дабажа, буряад арадай уран бэлигэй гэршэ болон мүнхэ зэдэлжэ байха.
Жигжит Батуев, Дандар Аюшеев, Бау Ямпилов
Ая гангын хангалаар анхилагша үргэн буряад тала дайдын hайхан үнсэг Хэжэнгын Булаг нютагта 105 жэлэй саана ерээдүй солото хүгжэмшэн Баудоржо Ямпилов юрын малша айлда түрэhэн.
Хайрата эжынь, эгэшэнэрынь, тойроод байhан зоншье булта дуулаха дуратай байhанhаа юм гү, али Хэжэнгэ голой нүгөө эрьедэ оршодог ехэ гэгшын Хэжэнгын дасанда хуралнуудай үедэ зэдэлдэг жэгтэй аялга хүгжэм hанаандань хадуугдаhан байhан юм гү, 1929 ондо долоон жэлэй hургуули дүүргэhээр, хүгжэмшэн болохо гэжэ тэрэ шиидэhэн.
Гэбэшье гэнтэ эсэгэнь наhа бараад, Баудоржо хүбүүн гэр бүлынгөө ажабайдал тухай hанаагаа зобохо баатай болоо hэн. 1932 ондо хүсэлөө бэелүүлхын тула түрүүшын алхам хэбэ: Улаан-Үдын хүгжэмэй-театральна училищида орожо, скрипкэ дээрэ наадажа hурахаhаа гадна, хүгжэмэй теори шудалба.
Өөрөө хүгжэм зохёохо hанал бодолоо бэелүүлжэ, буряад арадай дуунуудые хүгжэмтэ зэмсэгүүд дээрэ гүйсэдхэхэ ажал бүтээжэ эхилбэ. 1934 ондо хоорой дуулаха «Буряад-Монгол орон» гэжэ дууниинь мүндэлөө. Училищи дүүргэхэ тээшээ Баудоржо Ямпилов буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестрэй гүйсэдхэхэ пьесэнүүдые, дуунууд болон романснуудые зохёоно.
Буряад радиодо хүгжэмэй редактораар, симфоническа оркестртэ хүдэлөө, саг үргэлжэ зохёожол байгаа. 1937 ондо Свердловска консерваторидо hуража эхилээд, оркестрэй гүйсэдхэхэ «Адуушадай хатар», «Ёохор», «Уянгата пьесэ» болон бусад пьсэнүүдые, арадай дуунуудай удха аялгада үндэhэлhэн гурбан хубита сюитэ зохёоно. Энэ сюитыень 1940 ондо Москвада Буряад-Монголой урлалай түрүүшын декадын үедэ авторай хүтэлбэри доро оркестр гүйсэдхөө бэлэй.
Декадада бэлэдхэлэй үедэ Б.Ямпилов композитор П.Берлинскитэй хамта «Баир» гэжэ хүгжэмтэ драма зохёогоо hэн. Драмын удхые А.Шадаев Г.Цыдынжаповтай хамта бүридүүлhэн байна. Энэ драмада дуулаhан солото дуушад Цырен Хоборков (үльгэршэн Хутарман), Бадма Балдаков (Хаан), бусадшье зохёолнуудта («Энхэ-Булад баатар» оперодо) бэлиг түгэс наадаhанай түлөө декадын дүнгөөр «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаhан габьяатай.
Агууехэ дайн эхилжэ, хүгжэмшэн сэрэгэй албанда татагдаад, саперно батальондо ябуулагдаа. Тэрэнэй толгойлhон рото Ленинградай фронтын бүридэлдэ Нева дээрэхи хотые дайсадhаа хамгаалжа байгаа. 1943 ондо фронтhоо табигдаад, республикын филармониин ажалые даажа абаа.
Тэрэ бэрхэшээлтэ сагта композиторнууд Б.Ямпилов, Ж.Батуев гэгшэдэй эдэбхеэр арадай хатар, дуунай «Байгал» ансамблиие байгуулха хэрэг бэелүүлэгдээ hэн. Арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестр үдэр бүри репецити хэдэг, ансамблиин артистнууд хүдөө нютагуудаар үдэр соо 2-3 концерт үгэжэ үрдидэг байгаа. Тэрэ сагта хүдөөгэй харгыда дайралдаhан тэргэ, шаргаар, тэмээгээршье ябаха ушар болодог hэн.
Г.Цыденжапов декадын үедэ
Дайнай үедэ Г.Цыдынжаповай найруулhан «Мэргэн буудагшад» гэжэ зүжэгтэ хүгжэм бэшээ. Буряад-монголшуудай урданай байдал зураглаhан хүгжэмэй үзэгдэлнүүдые («Утро на Байкале»), «Баатар тухай домог» гэжэ симфоническа поэмэ, «Бабжа-Барас баатар» гэжэ драмада хүгжэм, симфоническа увертюранууд, кантатанууд болон дуунуудые зохёогоо.
Дайнай hүүлээрхи үе тэрэнэй зохёохы ажалда онсо шухала hуури эзэлдэг. Тэрэнэй мэргэжэлтэ бэлиг шадабариин хүгжэн ургаhые гэршэлhэн томо зохёолнуудые: «Баян тала» гэжэ симфоническа сюитэ, скрипкын гүйсэдхэхэ, мүн хоорой сюитэ, олон тоото дуунуудые нэрлэхээр. Жэшээ болгон, Буряадай арадай поэт Цыден Галсановай үгэ дээрэ зохёоhон «Инаглан байгаал» гэжэ дуу hануулая:
Ц.Хоборков
Колхоздоо ошожо золгон гэhээм,
Холодоод, дүтэ хүргөөгүй теэд.
Холшорлоод, хургыень барин гэhээм,
Халуутайхан байгаал теэд, жэн-жэнхэн гээд.
Гарыень дүнгэжэ ябан гэhээм,
Гансаханш үгэеэ хэлээгүй теэд.
Галтайхан нюдыень харан гэhээм,
Гайтайхан байгаал, эмнигэс гээд.
Ээмыень нэнгэжэ ябан гэhээм,
Эелдэр зангаа гаргаагүйл теэд.
Эреэнхэн зүрхыень шагнан гэhээм,
Инаглан байгаал, түг-түгхэн гээд.
Саашадаа томо хэмжээнэй зохёолнуудые — «Булагай эхиндэ» гэжэ оперо, «Арюун Гоохон Ангар дүүхэй» гэжэ балет (Л.Книппертэй хамта), мүн «Монгол уг маягтай сюитэ» мэтые мүндэлүүлээ. 1960-аад онуудай эхиндэ «Будамшу» гэжэ хүгжэмтэ комеди, симфоническа оркестрэй гүйсэдхэхэ «Романтическа поэмэ» бэшэhэн байна. Поэт Н.Дамдиновай поэмын удхаар «Шэнхинээтэ нарhад» гэжэ оратори бэшэhэниин, Уласай урлалда шухала үйлэ хэрэг болоhон түүхэтэй.
Л.Линховоин
Б.Ямпиловай «Прозрение» гэжэ оперо суута дуушан Л.Линховоиной либреттэдэ үндэhэлэн бэшэгдээ. Энэл үеэр «Патетическая баллада» гэhэн баледэй хүгжэм найруулна.
1970-аад онуудта буряад түрүүшын революционертэ зорюулжа, «Цыремпил Ранжуров» гэжэ оперо найруулаа. Гол партиие Лхасаран Линховоин гүйсэдхэhэн юм. Тэрэнэй hүүлшын томо бүтээлнүүдэй нэгэн — «Үхэлhөө хүсэтэй» («Сильнее смерти») гэжэ оперо болоно.
Бүхыдөө композиторай зохёолнуудай тоо дүрбэн зуунhаа үлэнхэй, тэрэ тоодо долоон оперо, хоёр балет, арба гаран вокально-симфоническа, мүн гуша гаран симфоническа партитуранууд, хэдэн арбаад камерна пьесэнүүд, зуугаад дуунууд гэхэ мэтэшэлэн.
Буряад театрай тайзан дээрэ табигдаhан олон зүжэгүүдтэ Б.Б.Ямпилов хүгжэм бэшээ. «Мосфильмын» буулгаhан «Алтан гэр» фильмдэ, Свердловско киностудиин буулгаhан «Республика за Байкалом» фильмдэ тэрэнэй зохёоhон хүгжэм зэдэлнэ.
Дэлхэйн хүгжэмэй баялигай оршомдо буряад удхатай хүгжэмтэ зохёолнуудаа нэмэри болон оруулжа, буряад аялга нугалбариие нарижуулан арьбажуулhан, баяжуулhан ехэ аша габьяагайнгаа түлөө композитор Баудоржо Ямпилов гүрэн түрын олон үндэр шагналнуудта хүртэhэн, Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэтэй, СССР-эй арадай артист гэhэн нэрэ солотой байhан.
Олониитын ехэ ажал бэелүүлhэн, горсоведэй, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгагдаа, республикын Верховно Соведэй түрүүлэгшын үндэр тушаалда хүдэлhэн габьяатай юм. Удаахан сагта республикын Композиторнуудай холбоониие хүтэлhэн байна. РСФСР-эй Композиторнуудай холбооной секретариин ажал бэелүүлээ.
Бадма Балдаков
Алдарта композитор Баудоржо Ямпиловай зохёолнууд саг үеые hэтэлэн дабажа, буряад арадай уран бэлигэй гэршэ болон мүнхэ зэдэлжэ байха.