«...Жэгүүртэ бодолнууд эзэлнэл зүрхыем...»

Иимэ нэрэтэй, нюдэндэ урин шэмэглэлтэй, зөөлэн гадартай ном Буряад Уласай Толгойлогшын зургаанай ба засаг түрын туһаламжаар Улаан-Үдэ хотын БГУ-гэй хэблэлээр тус ехэ һургуулиин түүхын эрдэмэй доктор, доцент, буряад хэлэ бэшэг сахин хүгжөөлгын түбэй захирал Александр Афанасьевич Елаев түрүүтэй үнинэй бэрхэ багшанар Ольга Бальжинимаевна Бадмаева, Людмила Викторовна Аюшеева ба бусад олоной оролдолго габьяагаар 2019 ондо хэблүүлэн гараа юм. Энээхэн номой онсо һонирхолтойнь юун бэ гэбэл, номой 134 хуудаһанууд дээрэ ехэнхидээ һургуулиин шабинарай, мүн оюутадай бэшэһэн зураглалнууд, үгүүлэлнүүд, шүлэгүүд ба зураһан зурагуудынь оронхой. Үхибүүдтэ ехэ баяр болоо, юуб гэбэл, тэдэнэй эхин түрүүшын зохёолнууд, зурагууд мүнөөнһөө ном соо таблагдажа, нара хараба ха юм. Энэ ушарта хүүгэд ехээр урмашаад, уран бэлигээ улам дэгжээхэ һэдэбтэй болохо аа гү гэжэ этигэн найдамаар. Иимэл түсэб, иимэл зорилго дээдэ һургуулиимнай багшанар урдаа табижа, хоморой шухаг, гүнзэгы удхатай ном гаргажа, түрэлхи хэлэеэ хүгжөөхэ талаар туһатай, дэмбэрэлтэй хэрэг үйлэдөө. 


Номой гадар дээрэ буряадай бэлигтэй уран шүлэгшэ, уран зохёолшо, уран зурааша, хэлэ бэшэгэй багша Ким Шогдопович Цыденовэй дүрэ зураг дэмы табигдаагүй. Юундэб гэхэдэ, 2012 онһоо поэдэй наһанайнь нүхэр Анна Чимитдоржиевна Цыденова ба гурбан үхибүүдэйнь гэр бүлэнэр абынгаа зохёохы зам ба 80 жэлэйнь ойн баярай дурасхаалтай дашарамдуулан, Ким Шогдопович Цыденовэй ирагуу найруулгын ба үгүүлэлтэ зохёолнуудай удха дэлгээнгээ, түрэлхи хэлэеэ сахин хүгжөөхэ, бэлигтэниие бэдэрхэ үүргэтэй ажал ябуулха гэжэ шиидхээ һэн. Аяар 5 жэлэй туршада үргэлжэлхэ ажаябуулгын түсэл тон бодомжотойгоор удхалагдаа, эмхидхэлэй талаар нарин нягтаар зохёогдоо. Тиин 2013-2022 онуудаар эхэ буряад хэлэеэ, түрэлхи уран зохёолоо үргэхын тула эдээхэн 5 жэлэй хугасаада аймагай, аймаг хоорондын болон республиканска хэмжээнэй уран зохёолой, мүн уран зурагай шэглэлтэй мүрысөөнүүдые үнгэргөө. Тус мүрысөөнүүдэйнь үрэ дүнгөөр манай БГУ-гай багшанар ажаллажа, тэндэ бэшэгдэһэн, зурагдаһан илагшадай бүтээлнүүдые нягталан шэнжэлжэ, ном болгон согсолбо ха юм.


2013 он, декабрь һара. Нэгэдүгээр мүрысөөн. Сэдэб — «Эхэ нютаг, эльгэн тоонто» гэһэн уряа доро үнгэргэгдөө. Тус урилдаан Ким Шогдопович ба Анна Чимитдоржиевна хоёрой багшалһан ба үхибүүдэйнь һуража дүүргэһэн Социалис Ажалай Герой, уран зохёолшо, багша Цогто Номтоевич Номтоевой нэрэмжэтэ Үльдэргын дунда һургуулида үнгэргэхэ дурадхалынь һургуулиин захирал Долсон Цыденовна Галсанова, буряад хэлэнэй багша Баярма Базаргуруевна Жамбалова, ород хэлэнэй багша Цырен-Дулма Дашинимаевна Чимитова түрүүтэй бүхы багшанар бултадаа дэмжээ. Тиигэжэ Ким Шогдопович Цыденовэй анхан директор, завуч, багшаар хүдэлһэн түрэл һургуулиинь ба гэр бүлынь оролдолго үүсхэл ба мүнгэ һангай талаар эбээн тэдхэлгын ашаар һанаһан хэрэг урагшатай бүтээгдээ. Энэ хэрэгтэ Ким Шогдоповичой шабинарынь, уран зохёолой дугуйланда хабаадагшадынь яажа багшань бэшэһэн шүлэгүүдыень, суглуулһан аман зохёолнуудынь өөрынгөө уран гараар шэмэглэжэ, гар бэшэмэл альманахуудые гаргажа, тэдэнээ урмашуулдаг, һэдэбынь үргэдэг байһан тухайнь дулааханаар дурсаа. Мүнөө «Бусахал даа хабар» гэһэн номдо тэрэ альманахуудынь оролсоод, одоо багшань шабинараа дали дороо абажа ябаһан зандаа мүнхэрөө. Тиигэжэ Ким Цыденовэй ирагуу найруулга ба үгүүлэлтэ зохёолнуудай удхаар сэдэблэһэн мүрысөөнүүдтэ Яруунын аймагай 6 һургуулиин шабинар ба томошуулһаа бүридэһэн 48 хабаадагшад хаба шадалаа туршаа. Хабаадагшад наһанай илгаануудаар иигэжэ хубаагдаа: 5-8 — ангинууд; 9-11 — ангинууд; ехэшүүл гээд. Мүрысөөн түхэл шэнжээрээ 3 янзын байгаа:


1-дүгээр — Уянгын найруулга (шүлэг)
2-дугаар — Үгүүлэлтэ зохёол (проза)
3-дугаар — Уран зуралга


Яруунын аймагай һургуулиин шабинар ба ехэшүүл шүлэг, үгүүлэл, зураглал гэхэ мэтые бэшэжэ ба уран зурагуудые зуража, бэлигтэнэй шанга тулалдаанда хам оролсон тэмсэбэ. Ёһотой буряад хэлэнэй найр наадан Үльдэргэ нютагта хүшэгэнөө гэхээр. Хабаадагшад шэхэнэй шэмэг унаган буряад хэлээр шүлэгшье, үгүүлэлшье уншана, нюдэнэй хужар уран зурагуудаашье дэлгээнэ, жюри хэндэнь түрүүшын һуури үгэлтэй гээшэб гэжэ маргана, шэлэжэ ядан тухашарна. Уһан торгон түрэлхи хэлээрээ бэшэһэн, яһала бараг хэмжээнэй ажалнууд олон байба. Иимэ унаган буряад хэлэтэй үхибүүдые хаража, шагнажа байхада урматай. Мүрысөөнүүдэй түсэл иимэл бага ехэ зорилгонуудтай: эхэ хэлэн дээрэ бэшэдэг зоноо урмашуулха, түрэлхиин абьяас бэлигтэй эдиршүүлые элирүүлхэ, урма зоригынь дэбжээхэ, уралиг соёлдо дурлуулха, гол түлэб түрэлхи хэлэеэ, уран зохёолоо дэмжэхэ, дэлгэрүүлхэ. Энэ мэтэ үйлэ хэрэг эмхидхэхын тула нэн түрүүн үнэн зүрхэнэй дуудалга, хүсэл зориг, эдэбхи абьяас, эбээн тэдхэхэ арга шадал хэрэгтэй. Һайн һайхан хэрэгэй хэзээдэшье дэмы, мүр сараагүй ошодоггүй байһаниинь мүнөөшье гансата элирээ. Түрүүшын һууринуудта гарагшад дали ургаһандал, урматай дорюун гэшхэлнэд. Эдиршүүлэй хармаан соохи шангыньшье мүнөө сагта үлүү бэшэ, гэртэхинээ, дүүнэрээ баясуулха гүб даа. Һулагүй бэшэхэ, зураха хүн байнаб гэжэ этигэхэньшье юутэгүй олзо! Шүлэглэжэ урдалһан хүүгэдэй дундаһаа ерээдүй ирагуу найрагшад ургажа болохол, элитэ поэд Булад Жанчиповай бэеэрээ жюридэ һуужа байхадань, омогорхомоор. Булад Жанчипов намайе шэлээ һэн гэжэ хожом хөөрэхэдэнь, Державинай Пушкиниие һайшааһантай адли байхал. Олон мэдээжэ дуунуудые бэшэһэн мэдээжэ поэд Николай Шабаевшье прозодо үгтэһэн кабинед соо яар-ябта найруулгануудые сүлөөгүй уншана. Мүн зурагуудай мүрысөөндэ бэлигтэй уран зурааша Жамса Раднаев яаһан анхаралтайгаар эдиршүүлэй ажал шэнжэлнэб? 


2014 он, декабрь һара. 2-дугаар мүрысөөн. 2014 он. Сэдэб — «Урихан эжым шарайһаа үлгэн дэлхэй дулаахан» гэжэ поэдэй шүлэгэй мүрнүүдээр нэрлэгдээд, саашадаашье энэл янзаараа тематическа удхатайгаар мүрысөөнүүдээ үнгэргэдэг болоё гэжэ эмхидхэгшэд хэлсээ. Мүнөө аймагайнгаа хилэһээ алад саашаа гаража, Хори, Хэжэнгэ, Загарай аймагуудһаа ерэһэн айлшадые угтан абаа. Түрүүн байһан 3 секцинүүд дээрэ «Уран үгын нюусанууд» гэһэн гансал 9-11 ангинуудай хүдэлхөөр 4-дүгээр секци нэмэгдэбэ. Хамта 86 хабаадагшад хүсэ шадалаа туршалсаа.

2016 он, март һара. 3-дугаар мүрысөөн. Сэдэб — «Зургаадахи океан — хүн түрэлтэнэй тэмсэлтэ заяан» гэжэ Ким Цыденовэй «Зургаадахи океан» гэжэ поэмынь мүрнүүдээр нэрлэгдээд, хамта 108 хүнэй хабаадалгатайгаар оншо зали ехэтэйгээр үнгэрөө. Эндэ хабаадахын тула поэдэй «Зургаадахи океан» гэһэн гүн удхатай поэмыень булта анхаралтайгаар уншаа, шэнжэлээ, тиин мүнөө тус поэмэ соохи үйлэнүүдые үнгэрһэн ба одоо сагай оршон байдалтай холбожо, найруулгануудаа зохёогоо. Урда жэлэй декабрь һара хүйтэн байжа, зониие дааруулхагүйн тула гэдэргэнь болгогдоһон байна.

2017 он, март һара. 4-дүгээр мүрысөөн. Сэдэб — «Огторгойн үүлэнүүд — Орон түбиин оройн шэмэгүүд» гэжэ ирагуу найруулагшын шүлэгэйнь мүрнүүдээр нэрэ абажа, республикын хэмжээндэ гараа. Хурамхаанай, Бэсүүрэй, Захааминай, Загарайн, Хориин, Хэжэнгын, Яруунын аймагуудһаа, Улаан-Үдэ хотын һургуулинуудһаа Үльдэргэ нютагта хүндэтэй айлшад буужа, хамта дээрээ 150-аад хабаадагшад урилдаанай талмайнуудаар таража, буряадай газар бүриин түлөөлэгшэд бэе бэеэ һонирхон танилсаһаар, эбтэй, эетэй, оролдосо ехэтэйгээр ажаллабад.

2018 он, март һарын 1-2-то. 5-дугаар мүрысөөн. Сэдэб — «Дуран, бодолойш дууе дахинаа һэреэхэл» гэһэн Ким Цыденовэй өөрынь үгэнүүдээр уряа табяад, Буряад ороной ниислэл хото Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ поэдэй 80 жэлэй ойн баярынь тэмдэглэнгээ, үргэн олониитын хабаадалгатай мүрысөөнүүд үндэр хэмжээндэ үнгэргэгдэбэ. Мүн 2017 ондо Ким Шогдоповичай үхибүүдэйнь гэр бүлэнэр эсэгынгээ хамаг зохёолнуудые согсолжо, «Бусахал даа хабар» гэһэн томо хэмжүүрэй зузаан ном гаргаһыень, Буряад Уласта үнгэргэгдэһэн «Жэлэй эрхим ном» гэжэ мүрысөөндэ илаад, мүн «Алтаргана-XIII» уласхоорондын нааданай үмэнэ «Эрхим ном» гэгдэһэн. Тиин 5-дугаар, республикын хэмжээнэй мүрысөөнэй үмэнэ поэдэй зохёохы ажалда, мүн «Бусахал даа хабар» гэһэн номдонь зорюулагдаһан эрдэм шэнжэлэлгын конференцинууд, дүхэриг шэрээнүүд үнгэрбэ. Тэндэ буряадай бэлигтэй уран шүлэгшэ, зохёолшо Ким Цыденовэй намтар ба уран зохёол тухайнь эрдэмтэд, уран зохёолшод, уншагшад өөр өөрынгөө һанамжануудые олоной һонорто табижа, хани халуунаар зүбшэн хэлсэбэд. Мүрысөөндэ Буряад ороной нютаг бүриһөө айлшаар бууһан томошуул, оюутад ба һургуулинуудай шабинар сугларжа, уран найруулгын, уран зурагай, журналистикын (сэтгүүлшэдэй) урилдаануудта оролсон, хурдан гуурһатан, уян биирэтэн талмай бүри бэлиг шадабарияа бүрин түгэс харуулхаяа эрмэлзээ. 


Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуули, илангаяа, үндэһэн хэлэ бэшэгэй факультет хэр угһаа хойшо үндэһэн уран зохёолой уута, соёл урлигай бүхэ тулгата гуламта юм гэжэ онсолхоор. Мүнөөшье энэ дэмбэрэлтэй хэрэг дэмжэжэ, буряад арадайнгаа бэлиг солын алтан зула бадараажа, мартагдашагүй үлзы һайхан үйлэ хэрэг мандуулжа байхадань омогорхомоор байна.


Мүн 2018 онһоо эхилээд, БГУ-гай үмэнэ Ким Цыденовэй нэрэмжэтэ, тэрэнэй нүхэсэжэ ябаһан буряадай уран зохёолшодто зорюулагдаһан «Нүхэдэйм дүхэригтэ...» гэһэн мүрысөө үнгэргэдэг болохо гэһэн шиидхэбэри абтажа, тон түрүүлэн, буряадайнгаа алдар солото поэд Гунга Гомбоевич Чимитовэй 95 жэлэй ойн баярта зорюулагдажа, тон һонирхолтойгоор үнгэрһэн байна. Мүнөө энэ ном гаргаһан тухайгаа БГУ-гай доцент, хэлэ бэшэгэй ухаанай дэд эрдэмтэн Лариса Халхарова болон буряадай мартагдаһан сууха ба суур хуурнуудые бусааһан габьяатай, Ким Цыденовэй басаган Виндарья Доржиева-Кимэй гэгшэд энэ номой оролтодо иигэжэ бэшээ: «...Тус ном „...Жэгүүртэ бодолнууд эзэлнэл зүрхыем...“ гэжэ Ким Цыденовэй шүлэгэй мүрнүүдээр гаршаглагданхай. Энэ ном соо поэдэй нэрэмжэтэ мүрысөөнүүдтэ хабаадагшадай тон эрхим ажалнуудынь шэлэгдэн абтаад, уншагшадта дурадхагдана. Үргэн олон сэдэбүүдтэй, жэнхэни һайхан буряад хэлээр бэшээтэй ирагуу шүлэгүүд, рассказууд, эссе, Ким Цыденовэй зохёолнуудай сэдэбүүдээр зураһан зурагууд манай ургажа ябаһан залуу үетэнэйшье, наһажаал хүнүүдэйшье абьяас бэлиг гэршэлнэ. Байгуулгын талаар энэ ном зургаан хубиһаа бүридэнэ, зургаа дахин болоһон мүрысөөнүүдэй дүнгүүдээр ажалнууд хубаагдана». 


Эдэ зомнай бүхы мүрысөөнүүдые найжалжа, эмхидхэлэй ажал тоб гэтэр ябуулжа байһанаа, мүнөө тэдэнэйнгээ үрэ дүнгынь согсолон, энэ ном хэблэлдэ бэлдэжэ, түрүүшын хуудаһанһаань эсэс хүрэтэрнь оролдон, хүсэлэн байгуулжа, тухандань хүргөө гээшэл.


2013 онһоо 2019 он болотор мүрысөөнүүдтэ хабаадажа, хэдэн зуугаад хабаадагшадай зохёолнуудые, зурагуудые анхаралтай шэнжэн хаража, эрхимүүдые элирүүлжэ, сагаа гамнангүй, үнэн зүрхэнһөө һайн хэрэг дэмжэжэ ябаһан жюриин гэшүүднай хэд гээшэб гэбэл:


Жюриин түрүүлэгшэ, 2013-2018, Жанчипов Булад Намдакович — Буряадай элитэ поэд, сэтгүүлшэ, СССР-эй ба Ород Уласай уран зохёолшодой, сэтгүүлшэдэй Холбооной гэшүүн, гүрэнэй шангуудай лауреад, Буряад ороной соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ.
Жюриин түрүүлэгшэ, 2019 — Балданов Баяр Дашиевич, Буряад Уласай Гэгээрэлэй яаманай буряад хэлэ хүгжөөлгын Түбэй түрүүлэгшэ.
Жюриин гэшүүд: Дымчикова Жанна Чимитовна, «Буряад-Монгол ном» гэһэн хэблэлэй редактор, «Буряад ФМ» радиосубагай захирал; Ивахинова Янжима Цыдендамбаевна — багшын ажалай ветеран, Ород Уласай габьяата багша; Галсанова Долсон Цыденовна — Үльдэргын дунда һургуулиин багша; Цырендоржиев Цыдып Балданович — Уран зохёолшо, СССР-эй, Ород уласай сэтгүүлшэдэй Хорооной гэшүүн, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ; Цыжипова Цыбигма Жамьяновна — багшын ажалай ветеран, Буряад Уласай габьяата багша, Ород уласай гэгээрэлэй хүндэтэ ажалшан; Дарибазарова Цырен-Ханда Ринчиновна — багша, зохёолшо, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ; Надагурова Цыпилма Дашиевна — Буряадай багшанарай тусхайта дунда һургуулиин уран зурагай багша, Ород Уласай гэгээрэлэй отличник, Ород Уласай уран зураашадай Холбооной гэшүүн, Буряад республикын «Ажалай габьяа» орденой кавалер; Климов Петр Федорович — Үльдэргын дунда һургуулиин багша, республикын «Эрхим багша» мүрысөөнэй илагша; Цыденов Амгалан Ринчинович (Кимович) — Үльдэргын һургуулиин зурагай ба черчениин багша; Сангажапова Соёлма Цыреновна — Буряад уласай гэгээрэлэй яаманай мэргэжэлтэн, хэлэ-бэшэгэй эрдэмй кандидат; Бадмаринчинов Николай Дабаевич —Ород Уласай сэтгүүлшэдэй Холбооной гэшүүн, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, «Эсэгэ ороной урда габьяатай байһанай» гэһэн 2-хи шатын орденой кавалер; Раднаев Шираб-Жамса Цырендондокович — Ород уласай уран зураашдай Холбооной гэшүүн, Буряад Уласай габьяатай уран зурааша; Цыденова Алима Амгалановна (Ким Цыденовэй аша басаган) — зурагай ба черчениин багша; Шабаев Николай Чимитович — Буряад Уласай уран зохёолшодой ба Ород Уласай сэтгүүлшэдэй Холбоонуудай гэшүүн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ; Жалсанова Людмила Дашадоржиевна — буряад хэлэнэй багша, БРПК-гай тамирай факультедэй декан, Буряад Уласай габьяата багша, Ород Уласай гэгээрэлэй хүндэтэ ажалшан; Халхарова Ларис аЦымжитовна — доцент, БГУ-гай буряад хэлэ ба литературын багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат; Дондокова Жаргалма Цыбандоржиевна — багшын эрдэмэй кандидат, Гэгээрэлэй яаманай һургуулиин урдахи ба юрэнхы эрдэмэй аналитик; Цырендоржиева Баярма Дамбиевна — БРИП-н буряад хэлэ ба литературын лабораториие даагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат; Болсобоев Евгений Анатольевич — Ород Уласай уран зураашадай Холбооной гэшүүн, Буряадай Ородой уран зураашадай хизаарай ВТОО-гой правлениин түрүүлэгшэ; Зундуева Ринчима Ширабдоржиевна — БРПК-гай уран зурагай багша; Гуруев Чингис Цыренович — поэд, Буряад Уласай уран зохёолшодой Холбооной гэшүүн, Ород Уласай габьяата зүжэгшэн; Цыренова Соёлма Солбоновна — БГУ-гэй буряад ба эвенк хэлэнэй танхимай дэргэ диссертаци хамгаалагша; Будожапова Лариса Батуевна — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, БГУ-гэй багша; Аюшеева Людмила Викторовна — багшын эрдэмэй кандидат, доцент, БГУ-гэй буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын Түбэй захиралай орлогшо; Буянтуева Гэрэлма Цырен-Доржиевна — бэшэг эрхилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, БГУ-гэй буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын ахалагша ажалтан; Бальжуров Лубсан Батонимаевич — БГУ-гэй хэлэ бэшэгэй 2 жэлэй бэлэдхэлэй һургуулиин магистр; Цыденова Ханда Гунсновна — БРИОП-н буряад хэлэнэй лабораториин ахалагша багша; Балдуева Любовь Михайловна — Улаан-Үдын уран бүтээлэй Гэр «Форус» гэжэ МАУ ДО гэһэн нэмэлтэ һургуулиин багша; Намдакова Ольга Доржиевна — БГТРК-гай «Буряадай радио» студиин ахалагша редактор; Бадмаева Ольга Бальжинимаевна — багшын эрдэмэй кандидат, доцент, БГУ-гэй буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын Түбэй ахалагша эрдэмтэн; Дашиева Соёлма Анандуевна — багшын эрдэмэй кандидат, БГУ-гэй буряад хэлэ хүгжөөлгын Түбэй ахалагша эрдэмтэн, буряад хэлэнэй багша, доцент.