Түрэл һайхан нютагтаа түбхинэжэ һууял даа...(бууса табиха газарай шэнжээ)

Жэлэй дүрбэн сагта ажалай ашаар амидарһан
Жэнхэни буряад арадай байра байдал шэрүүн.
Ууган сагаан удхыень удхалхынгаа урда тээ
Уудам талын заншалаар амаршалая түрүүн:
Мэндээ!
Дондог Улзытуев, «Ая ганга» шүлэг

Нэн түрүүн эшэгы гэрынь хаража үзэбэл, бэлэн гэхэдэ, орёо, ухаагынь оложо ядаагүй уран нарин дархатай, хэсэг бүринь таабаритай, зөөдэлдэ тон тааруу, абаха, табихань хүнгэн, шуурга һалхинай эльбээд гарамаар түхэреэн ханануудтай, одо мүшэд, һара нарантай сэхэ холбоотой, тооноороо ороһон наранай туяагаар тоолодог сагтай.



Гэрэйнь бараан, эд хэрэгсэлынь мүн лэ зөөдэлдэ аятай, мори тэргэ, тэмээн дээрэ ашаад ябамаар соморхон. Аяга амһарта, һаба хүхүүрынь бутарха, эбдэрхэгүй: үйһөөр, бургааһаар, модоной үндэһөөр, малай хүдэр арһаар хэгдэнхэй.

Хубсаһа хунарынь мори унадаг зондо ёһотоор зохилдоһон: дэгэлэйнь ута хормой һалхинда үбдэгөө сохюулхаар бэшэ, хээрэһээ хурьга, тугалаа эбэртэлээдшье асармаар, нэхы хамсынуудайнь дулаан туруубшанууд хара һалхин, жабарһаа аршалха, малгайнь арһатай, арһашьегүй шэгэбшэ хасар халхалха. Дэгэл хубсаһаниинь һайндэрэй, юрын үдэрнүүдэй, үбэлэй зунай гэжэ илгарбашье, хиб торгоор, даалимбаар оёгдоно гү, илгаагүй — түхэл шэнжэнь, оёдолынь адлил орёо, нарин зүүтэнэй ажал.

Буряад-монгол угсаатан баруун гүрэнүүдэй зонһоо жэшээгүй борохон байдалда байбашье, гоёмсуугаараа урдалжашье болохо. Эрдэни шулуу һуулгаһан алта мүнгэн (ехэнхидээ мүнгэн) зүүдхэлнүүдынь ямаршье арадай гоёлһоо дутуугүй, үлүүшье уран нарин хэлбэритэй. Илангаяа эхэнэрнүүдэй зүүдхэл олон янзыншье, орёошье: малгайн, шэхэнэй, мүрэй, сээжын һиихэ, гуу, һанжуурга, сарбуугай бугааг, гарай хургануудай бэһэлиг, орйодоһон г.м. Дангина үхидэйнь һанжуургада юун үгыб даа: хайша, хутага, хурабша, холхибшо, хуурай г.м. Эрэшүүл мүнгэн ооһортой мүнгэн хутага, хэтэ сахюур, гуу толи мэтээр гоёхо. Морин эрдэниин шэмэглэл хүнэй гоёолтоһоо дутуугүй, хазаар хударга, эмээлынь мүн лэ эрдэниин шулуун шэмэгтэй зэд, гуулин, мүнгэн таб тоборюулгануудтай. Абдар, ханза, үхэг, эргэнэг, шэрдэг, дэрэ мэтэ эд барааниинь угалза хээгүй байхагүй. Оёдог, дархалдаг урашуул оршон тойроноо дууһыень угалзадаа шэлжүүлэн ябаа: һэеы гэрээ, уула хада, уһа голоо, набша ногоо, малай эбэр хоншоор, шубуу шонхор, ан гүрөөл г.м.



Буряад-монголшууд бууса байдалаа зохёохо, түхеэрхэдээшье, дайралдаһан газартаа табидаггүй, оршон тойронииень түрүүн һайса шэнжэлдэг абаритай. 

Мүнөөшье сагта залуушуул хүдөө нютагаа бусажа, адууһа мал хараха ажалтай (фермернүүд) болодог. Яагаад үргэмжэтэй һайн газар шэлэжэ ажаһуултай юм? Энэ талаар урданай үбгэд өөрын шэнжээтэй байһан. Жэлэй дүрбэн сагта бэлшээри даган малаараа зөөжэ ябахадаа, үгы гэбэл элдэб шалтагаанаар нютаг ороноо һэлгэхэ ушартай болоходоо, шэнээр түбхинэхэ газараа алишье тээһээнь хаража үзэдэг һэн. Нэн түрүүн малша зон хадаа байгаалиин, бэлшээриин шанар шэнжэ хараа бэзэ. Гэбэшье, буусаяа түхеэрэлгэ ганса бэлшээриин шанарһаа дулдыдахагүй, мүн газар уһанай онсо шэнжэнүүд заабол хараада абтадаг байһан.

Ара таладаа хада уула, ой модоной халхабшатай, үбэр тээгээ өөһэдөө умдалха, малаа уһалха уһа голтой, малаа бэлшээхэ тала нугань харууһатай, зүүлжээ баруулжаа гонзойнхой байха ёһотой гэхэ мэтээр хаража үзэдэг һэн ха. Дасан дугануудаашье бодхооходоо, нарин нягтаар, хамаг шэнжээень хаража баридаг байһан юм.

Хада уула гээшэ буряад зондо тон ехэ удха шанартай. Бүри урда сагһаа хадын оройдо мүргэл хэдэг, тэндэһээ тэнгэри бурхантай сэхэ харилсадаг байһан гэжэ үльгэр домогуудһаа мэдэнэбди. Хурмаста тэнгэриин дунда хүбүүн Бүхэ Бэлигтэ, ерээдүйн Гэсэр баатар, амитан зониие абархаяа газар түбидэ буухадаа, хадын оройдо гаража, унаха мориёо, харбаха номо һаадагаа, үмдэхэ хуяг дуулгаяа — баатар хүндэ хэрэгтэй бүхы хэрэгсэлээ эрижэ абаа һэн. Мүн Чингисхааншье дайнда мордохын урда Бурхан-Халдуун уулада гаража, Хүхэ мүнхэ тэнгэридэ мүргэжэ, аза талаан, арша туһа гуйдаг байһан. Оршон сагташье хүнүүд хадын оройдо гаража, обоо тайлганаа лама бөөгөөр тахюулдаг, бороо хура орожо, ургаса таряан үндэр, адууһа мал тобир, хүн зон амгалан тайбан байхыень гуйжа хурылдаг. Уула хадын эзэд бооридонь һууһан зоноо түхэреэн жэлдэ харалсажа байдаг гэхэ. Тиимэһээ хүнүүд буусаяа түшэглэн ажаһууха уула, хадануудай хормой хаяагаар түбхинүүлхэ дуратай байдаг. Буряад зоной малгайншье орой Сүмбэр уулатай жэшэгдэн, наранай туяашуу улаан залаань сансартай сэхэ холбоотой гэдэг. Замби түбиин нангин уулые үндэрөөр сэгнэжэ, толгой дээрээ үргэжэ ябана ха юм. Тиимэһээ буряад зониие бодолоор үндэр, сэдьхэлээр дээшээ тэгүүлдэг гэхээр. Нютагайнгаа хада уулануудые Саяан баабай, Бархан баабай гэжэ, түрэһэн эсэгэтэеэ сасуулан нэрлэнэд. Наһашье барахадаа, «хада гэртээ» харина гэдэг, тиимэһээ амидыдаа ажабайдалаа найдана, үхэхэдөө «алтан яһаяашье» хададаа хадагалуулна. 



«Абай Гэсэр хүбүүн» гэһэн буряад-монголой агууехэ морин үльгэр (эпос) соо үльгэрэйшье геройнуудай гэр байраяа хадын хормойдо түбхинүүлдэг байһан тухайнь хэлэгдэнэ:

Сүгтэ Һүмбэр уулын
Баруун хойто хаяада
Үбгэн һамган хоёр
Урсахан гэртээ ууюулжа,
Барисахан гэртээ бааюулжа,
Һуугаа гэһэн юумэ лэ. (108 хууд)

Арадаа түшэхэ хада уулатай, агнаха газартай байһан тухайнь «Сэнгэлэн ноён агнахаа гарахаа түхеэрбэ», «олзотой, омогтой тэхэрибэ», «бартаа тайгада орожо, баабгайн эшээндэ хүрэбэ» гэһэн мүрнүүд гэршэлнэ. Мүн һая гараһан хүбүүниинь гэрээр дүүрэн шэшэжэ, хүгшэдөө зобооходонь, «ара хадын агы руу абаашажа хаяад тэхэрибэ» гэнэ. «Бүхэ Бэлигтэ хүбүүн эсэгынгээ бүһэдөө һуйбададаг тарбагай сагаан һүхыень барижа тайгада гараба, ой модые отолжо орбонтойнь гулидхаба, тайгын модые тайража, залаатайнь гулидахаба» гэһэн мүрнүүд ерээдүйн Гэсэрэй ан гүрөөлөөр баян хүбшэ хангай дайдада түрэһэн тухайнь мэдүүлнэ. 

Уһа гол мүн лэ нангин удхатай. Хүнэй «түрэһэн унаһан уһа газарайнь» гол мүрэнүүд уһаараа умдалуулан үндылгэжэ, хүхэнэйнгээ һүөөр тэнжээһэн эхэтэй жэшэгдэн, «хатан эжы» гэжэ нэрлэгдэнэ: «Үдэ хатан эжы, Хёлго хатан эжы» гэхэ мэтэ. Уһа голнуудые гаталжа ябахадаа, наманшалан мүргэжэ, гурба дахин «хатан эжы, һаажлоо!» гэдэг ёһо гурим бии. Уһа гол буусын урда, зүүн-урда зүгтэ байбал һайн гэхэ, голой эхин руу тэгүүлхэ зүгые «үгсэхэ», долгидойнь доошолон урдалгые «уруудаха» гэдэг. Уруудаһан зүг руунь үүдэеэ харуулжа табихагүй, «гэрэйнь хэшэг» абаад ябашаха. Зүүн тээһээ ерэһэн голой долгид хүбүүнэй һүлдэ асарха, баруун тээһээ бууһан уһан басаганай түрэхые зүгнэхэ. Гол мүрэнүүд, нуур далайнууд «Уһан лусууд хаанай» эзэлдэг юртэмсэ гэхэ. Лусууд хаан тон сухалтай, шэрүүн, уһа бузараабал, шанга хэһээлтэ ябуулдаг гэжэ хүнүүд бэшэрэн һүзэглэдэг. Уһа руу шорой шохой, һү шуһа, хирэ боро оруулхагүй, эрьедэнь архи тамхи ууха татахагүй, дуу шууяа гаргахагүй гэһэн хорюулнууд бии. Мүн хари газарай уһанда хүлөө угаахагүй гэдэг. Мүнөө сагта залуу үетэн уһанай эрьеэр ошожо сэнгэхэ дуратай байдаг, тэрэ буруу, шадаал һаа уһанһаа холуур шууяатай сэнгэлгэеэ үнгэргэбэл дээрэ. «Урдаһан уһан бузаргүй» гэжэ голой түүхэй уһа айнгүй уухада болохо, зарим сагта аршаанайшье үүргэ дүүргэдэг байна. Хэнэйшьеб дүтын хүнэй наһа барабал, садинь хүрэхэгүйн тула садиин аршаанаар угаадаг, зүгөөр угаахын аргагүй хээрэ ябабал, ая-ганга, арсаар утажа, урдажа байһан голой уһаар угаахада хэрэг бүтэхэ. Намартаа сентябриин тэнгээр Риха мүшэн буужа, голой уһан тон хүсэтэй аршаан болодог. Бэе тамираа һэргээхэ гэбэл, һүниин тэнгээр уһанда шунгахада һайн гэдэг.



Һуудал байдалай, мал ажал эрхилхэ талаар уһа голой дүтэ байхань аша туһатай. Дулаанай сагта уһаяа голһоо зөөжэ эдеэ хоолоо шанана, малаа уһална, үбэлдөө соолго сооложо, мүльһэ хиижэ, хайлуулжа амидарна (хайлуулһан саһа мүльһэнэй уһан эмтэй, домтой). Зундаа уһанда орожо, бэе тамираа бүхэжүүлхэ, загаһа нугаһа агнаха аргатай, нюсэгэн хүлөөрөө шабар гэшхэжэ, гараараашье барижа, халуун элһэн, хайр шулуун дээрэ ябахада бэеын дархалаа (иммунитет) һайжаруулха.

Сэнгэлэн ноён үбгэн ба Наран-Гоохон абхай хоёрой бүлэдэ Бүхэ Бэлигтэ (Нюһата Нюургай) хүбүүн түрэхэ үйлэтэй байгаа. Тэдэнэй гэртэ уһа голой, ой модоной дүтэ байһан тухайнь хэлэгдэнэ:

Гүр табижа, 
Жараахай баринад.
Урьха табижа
Туулай баринад.

Тала нуга, тохойнуудай нюдэ алдама орон зайнь хүнэй наһа утадхадаг, эдир үетэндэ аласай хараа олгодог гэжэ буряад зон һайшаан хэлсэдэг. Урда хойноо хадануудтай хотогор дайда хэшэгээр дүүрэн аяга һануулан, баян тарган байдал үршөөстэй. Арадаа түшэхэ хадагүй газар соорхой туламдал үзэгдэжэ, эндэ байһан зоной зол жаргал тогтууригүй байха ха. Буусаяа табиһан газарайнь хойто хаданууд хэрэм мэтээр халхалжа, урдахи үргэн талань наранай туяа, зэрэлгээн соогуур умбан, зэлдэгэр уужамаар талмайржа, нюдэнэй хараса шэмэглэн, һанаа сэдьхэл баясуулдаг. 

Хүһөө шулуун буусанууд. Юһэн бууса оройдоо
Хүдөө таламни үзэсхэлэн гоёор харагдаа.
Хуннуудай үеһөө һуудаг юм гү эндэ,
Хүхэ монголойнь бууса юм гү, бү мэдэ... (Дондог Улзытуев)

Урда талаарнь тараһан адуу малынь харууһатай, наадангаа сасаһан шагайнуудтал нюдэн доро атарлан бэлшэхэ ха юм. Буряад зон үхибүүдтээ хадын оройдо гаража, тала дайдаяа хаймадан хаража, нютагайнгаа шарай сэдьхэлдээ хадуужа ябагты гэжэ заадаг. Мүншье, нюдэнэйнгээ хараа холуур залажа, иишэ-тиишэнь шэглүүлэн адаглахадаа, хёрхо, хурса нюдэтэй, һанаа бодолынь үргэн дэлисэтэй, алас холые гаталха зоригжолтой, нютаг орондоо дуратайгаар үдэхэ, хүмүүжэхэ байна ха юм. 

Арадаа хадатай, үбэртөө гол мүрэнтэй, үргэн талатай буряадай нэгэ нютаг тухай хэлэгдэһэн (мүнөө бэшэһэн сэдэбтэ таарама) Алтан одото арадай багша, уран зохёолшо Цогто Номтоевич Номтоевой «Шасаана» гэжэ шүлэгөөр түгэсхэе.

Шалсаана хадаһаа мордожо,
Шасаана нютаг зорибобди.
Ногоон Һэбхеэнээ тойрожо,
Номгон Худанаа үгсэбэбди.
Арал олон тохойтой
Аажам голнай уняартана.
Ургасын хэшэгээр билтарһан 
Уужам таламнай намжаарна.
Үбһэ, таряагаа хуряагшад
Үргэн губияа алдаршуулна.
Һүрэг малаа хараашад
Һүритэ дайдаяа сууряатуулна... 
(Цокто Номтоев, «Хүсэн»)



Хэрэглэдэһэн номууд: «Пространство в традиционной культуре монгольских народов», Б.З. Нанзатов, Д.А. Николаева, М.М. Содномпилова, О.А. Шагланова, 2008 г.; «Абай Гэсэр хүбүүн», 1969 он; «Хүхын дуунай үе», Д.Улзытуев, 1986 он; «Хүсэн», Цокто Номтоев, 2017 он.