— Сэргэ гээшэ буряад хүнэй, гэр бүлын байра байдалай нэгэ хубинь болодог юм. Хүн сэргэеэ гэр байрынгаа газаа бодхоодог, һэеы гэрээ үүдээрнь заабол урагшань харуулжа табидаг байгаа. Энэнь жэлэй дүрбэн сагта үүдээрнь наранай элшэ орожо, дулаа, жаргал асаржа байг гэһэн удхатай байжа болоо, — гэжэ Россиин арадай уран зурааша Солбон Ринчинов хөөрэнэ.
Саашань һэеы гэрэйнгээ баруун талын хахадаар хилэ татан, ехэ хашаагайнгаа баруун-хойнохи буланда адуунай гэхэ гү, али шүдэлхэ унага, даагануудай байха, хажуудань үбһэнэй, наада тээнь адуунай хорёо түхеэрэгдэхэ. Һэеы гэрэй баруун тээ дүрбэн булантай модоор баригдаһан ород гэр байха. Урда таладань хүнэһэ хоолоо хадагалха амбаар, хашаагай баруун-урда буландань мориной тоног, тэргэ, шарга, дарханай хэрэгсэлнүүдые хадагалха һарабша түхеэрэгдэдэг гуримтай байгаа. Тиимэһээ хашаагай баруун хуби эрэшүүлэй гэжэ мэдэхээр байдаг һэн.
Адуу мори үсхэбэрилгэ хэзээдэшье бар хүсэтэй эрэшүүлэй хэдэг хүдэлмэри байгаа. Харин мори уяха сэргэнь гэрэй хашаагай баруун хубида орохоор бодхоогдохо ёһотой болоно.
Буряад айлай гэрэй хашаагай зүүн хубидань хони, малай, тугал буруунуудай, үнеэдэй хорёо түхеэрэгдэнэ. Тиимэһээ хашаагай энэ хуби эхэнэрнүүдэй мэдэлэй гэжэ тоологдоно.
— Агта мориной жолоо дааха сэргэ тухай хөөрэжэ үгыт даа.
— Тэрэ гурбан янзын байха ёһотой. Буряад айлай үри хүүгэдэй эгээл ехэ хүбүүниинь эрэ бэеэ бэелжэ, айл бүлэ болохоор түрэ хурим наяруулжа, өөрын гэр бодхоожо толлобо гээшэ. Тиихэдээ гэрэй эзэн болоһон тэрэ хүбүүмнай эсэгэ нэрэеэ нэрлүүлхэ байһанаа баталжа, өөрын гэхэ гү, али эсэгын сэргэ бодхооно. Тэрэ сэргэнь үндэрхэн байхаһаа гадна, дээрээ орой толгойтой, хэршэлээ хоёр табсантай байха ёһотой. Дээдэ орой толгойн доохонуурхи түрүүшын хэршэлээ табсанда хүндэтэй айлшадынь, үндэр наһатайшуул, гэрэй эзэн эсэгэнь моринойнгоо жолоо уяха эрхэтэй. Тэрэнэй доохонуур залуушуул агта хүлэгэйнгөө жолоо бүхэлнэ. Энээнһээ доошонь — сэргын хэршэлээгүй нюсэгэн бэедэ эхэнэрнүүд моринойнгоо жолоо уяха гуримтай.
Эсэгын сэргэһээ гадна аха хүбүүнэй гэжэ нэрлэгдэхэ үшөө нэгэ сэргэ бодхоогдохо. Буряад айлай ехэ хүбүүнэй гэр бүлэ болоһониие ёһолһон түрэ хуримай эхилхэ үдэр эртэ үглөөгүүр улаан наранаар сэргэ бодхоогдодог гуримтай. Ахын сэргэ эсэгынхиһээ холо бэшэхэнэ бодхоогдоно. Тэрэ сэргэнь орой дээрээ толгойгүй, үндэрынь эсэгынгээ сэргын эгээл дээдэ хэршэлээ табсангһаа — сүсэгһөө үндэр бэшэ байха ёһотой.
Гурбадахи сэргэнь айлай гэртэ хоёрдохи бэриин бууха болоходо бодхоогдодог байгаа. Тэрэ сэргэнь эсэгын, мүн ахын сэргэһээ тээ холо, хажуу тээ бодхоогдоно. Үндэрынь ахынгаа сэргэһээ нэгэ сүсэг доохонуур хэмжээтэй байха болоно.
— Солбон Раднаевич, сэргын эгээл гүнзэгы удхань юун болоноб?
— Сэргэ гээшэ эртэ урда сагһаа өөрын түүхэ гуримтай гэжэ бү мартая. Буряадуудта мори уяха сэргэ гоёор, бүхөөр хэгдэдэг байгаа. Гадна сэргэ хадаа эсэгэеэ, аханараа хүндэлэн ёһолһон тэмдэг гэбэл алдуугүй. Мүнөө хүн сэргэ бодхоохоёо мартанхай гээшэл даа. Тиигэбэшье хүдөө нютагуудаар ябахада, зарим айлай газаа гурба-дүрбэн сэргэ байдаг. Зүгөөр сэргэ бүхэнэйнь хэндэ зорюулагдаһаниие ойлгохын аргагүй байдаг лэ даа. Олонхи ушарта эсэгын гү, али ахын гэжэ илгаруулхын аргагүй, гоёогдожо хэдэн сүсэгтэйгөөр, үндэрөөрөө адлиханаар бодхоогдонхой байхадань, гурим ёһо мэдэхэгүйень ойлгохош. Ёһо заншалаа һэргээжэ байгаа хадаа сэргын ёһо гуримые мүн лэ һэргээхэ байгаабди гэжэ һанагдана.
Саашань һэеы гэрэйнгээ баруун талын хахадаар хилэ татан, ехэ хашаагайнгаа баруун-хойнохи буланда адуунай гэхэ гү, али шүдэлхэ унага, даагануудай байха, хажуудань үбһэнэй, наада тээнь адуунай хорёо түхеэрэгдэхэ. Һэеы гэрэй баруун тээ дүрбэн булантай модоор баригдаһан ород гэр байха. Урда таладань хүнэһэ хоолоо хадагалха амбаар, хашаагай баруун-урда буландань мориной тоног, тэргэ, шарга, дарханай хэрэгсэлнүүдые хадагалха һарабша түхеэрэгдэдэг гуримтай байгаа. Тиимэһээ хашаагай баруун хуби эрэшүүлэй гэжэ мэдэхээр байдаг һэн.
Адуу мори үсхэбэрилгэ хэзээдэшье бар хүсэтэй эрэшүүлэй хэдэг хүдэлмэри байгаа. Харин мори уяха сэргэнь гэрэй хашаагай баруун хубида орохоор бодхоогдохо ёһотой болоно.
Буряад айлай гэрэй хашаагай зүүн хубидань хони, малай, тугал буруунуудай, үнеэдэй хорёо түхеэрэгдэнэ. Тиимэһээ хашаагай энэ хуби эхэнэрнүүдэй мэдэлэй гэжэ тоологдоно.
— Агта мориной жолоо дааха сэргэ тухай хөөрэжэ үгыт даа.
— Тэрэ гурбан янзын байха ёһотой. Буряад айлай үри хүүгэдэй эгээл ехэ хүбүүниинь эрэ бэеэ бэелжэ, айл бүлэ болохоор түрэ хурим наяруулжа, өөрын гэр бодхоожо толлобо гээшэ. Тиихэдээ гэрэй эзэн болоһон тэрэ хүбүүмнай эсэгэ нэрэеэ нэрлүүлхэ байһанаа баталжа, өөрын гэхэ гү, али эсэгын сэргэ бодхооно. Тэрэ сэргэнь үндэрхэн байхаһаа гадна, дээрээ орой толгойтой, хэршэлээ хоёр табсантай байха ёһотой. Дээдэ орой толгойн доохонуурхи түрүүшын хэршэлээ табсанда хүндэтэй айлшадынь, үндэр наһатайшуул, гэрэй эзэн эсэгэнь моринойнгоо жолоо уяха эрхэтэй. Тэрэнэй доохонуур залуушуул агта хүлэгэйнгөө жолоо бүхэлнэ. Энээнһээ доошонь — сэргын хэршэлээгүй нюсэгэн бэедэ эхэнэрнүүд моринойнгоо жолоо уяха гуримтай.
Эсэгын сэргэһээ гадна аха хүбүүнэй гэжэ нэрлэгдэхэ үшөө нэгэ сэргэ бодхоогдохо. Буряад айлай ехэ хүбүүнэй гэр бүлэ болоһониие ёһолһон түрэ хуримай эхилхэ үдэр эртэ үглөөгүүр улаан наранаар сэргэ бодхоогдодог гуримтай. Ахын сэргэ эсэгынхиһээ холо бэшэхэнэ бодхоогдоно. Тэрэ сэргэнь орой дээрээ толгойгүй, үндэрынь эсэгынгээ сэргын эгээл дээдэ хэршэлээ табсангһаа — сүсэгһөө үндэр бэшэ байха ёһотой.
Гурбадахи сэргэнь айлай гэртэ хоёрдохи бэриин бууха болоходо бодхоогдодог байгаа. Тэрэ сэргэнь эсэгын, мүн ахын сэргэһээ тээ холо, хажуу тээ бодхоогдоно. Үндэрынь ахынгаа сэргэһээ нэгэ сүсэг доохонуур хэмжээтэй байха болоно.
— Солбон Раднаевич, сэргын эгээл гүнзэгы удхань юун болоноб?
— Сэргэ гээшэ эртэ урда сагһаа өөрын түүхэ гуримтай гэжэ бү мартая. Буряадуудта мори уяха сэргэ гоёор, бүхөөр хэгдэдэг байгаа. Гадна сэргэ хадаа эсэгэеэ, аханараа хүндэлэн ёһолһон тэмдэг гэбэл алдуугүй. Мүнөө хүн сэргэ бодхоохоёо мартанхай гээшэл даа. Тиигэбэшье хүдөө нютагуудаар ябахада, зарим айлай газаа гурба-дүрбэн сэргэ байдаг. Зүгөөр сэргэ бүхэнэйнь хэндэ зорюулагдаһаниие ойлгохын аргагүй байдаг лэ даа. Олонхи ушарта эсэгын гү, али ахын гэжэ илгаруулхын аргагүй, гоёогдожо хэдэн сүсэгтэйгөөр, үндэрөөрөө адлиханаар бодхоогдонхой байхадань, гурим ёһо мэдэхэгүйень ойлгохош. Ёһо заншалаа һэргээжэ байгаа хадаа сэргын ёһо гуримые мүн лэ һэргээхэ байгаабди гэжэ һанагдана.