Бууса, гэр байдал

Үни сагһаа хойшо хамтын ажалай тогтотор, агын буряадууд ами аминдаа, ганса нэгээрээ үбэлэй сагта хада уулын хормойгоор, ой модотой газарта һуудаг һэн. Иимэ айлнуудай хоорондо 1 километрһээ эхилээд, 10-аад километрэй зайтай байгаа. Иимэ зайтай дээрэһээ хоорондоо ябалсаха, уулзаханьшье хомор, эхэнэр, хүгшэд болон хүүгэд 5-10 хоногто, заримдаа һара соошье ондоо хүршэнэрөө харадаггүй байгаа бшуу. Иишэ тиишээ ошохо хэрэгэй гарахада, бүһэтэниинь лэ ябадаг һэн. Теэд бүһэтэнэйшье ябаха хэрэг олон бэшэ байгаа юм даа. Түмэр харгыгаар ябаха, город ошохо ушар бүришье байгаагүй. Эндэхи зоной 75 процентнь түмэр харгыгаар ябажа үзөөгүй гэхэдэ, худал бэшэ байха. Тиимэһээл «боро гүбээ дабаагүй, буруугай бэлшээриһээ гараагүй хүн» гэжэ үгэ бии болоһон гэлсэгшэ.

Зайтай, холо һуудаг тэдэнэр түрэл гаралтаяа, хани нүхэдтэеэ бэшэг абалсаха аргагүй, бэшэг бэшэжэ шадаха хүнүүдшье үсөөн байгаа. 1917 онһоо урагша телеграмма, бэшэг абалсаха зон байгаагүй.

1900 гаран оноор һургуулинуудай тогтоходо, тэдэнэй дэргэдэ 5-10 айлнууд сугларжа, нэгэ газарта үбэлжэдэг болоо һэн.

Зунай сагта уужам, салуубар тала газарта хотон хотоноороо һуудаг һэн. Хотон соо 4-5 гү, али 10-20 айл байдаг байгаа. Ород дэрээбэн шэнгеэр гэрнүүдээ һубарюулжа үйлсэ гаргангүйгөөр, эндэ тэндэ, хоорондоо 100-200 метр зайтайгаар, ямаршье эмхигүйгөөр табидаг һэн.

Үбэлэй сагта һэеы гэртэй, зундаа модон гэртэй байгаа.

Һэеы гэр. Һэеы гэр барихадаа, тон түрүүн ханыень бодхоодог юм. Зургаан ханатай, долоон ханатай, найман ханатай, хаа-яа арбан ханатай гэртэй айлнууд байһан юм. Ханануудынь гурбан янзын байдаг һэн: 1) зайдан хана — зайдагар уужам, 14-15 сантиметр тухай нүхэтэй; 2) түлгэ хана — 10-аад сантиметр тухай нүхэтэй, дунда зэргын хэмжээтэй; 3) хурьган хана — бүри бишыханууд нүхэтэй.

Ханые бургааһаар хэдэг һэн. Хана хэжэ шадаха тусгаар бэрхэ дархашуул байгаа. Утаашаа хоёр метр арай хүрэхэгүй, диаметрээрээ хоёр-хоёр хахад сантиметр бургааһанай хоёр талыень сабшажа хабтайлган татаад, нэгэ үзүүрынь тусгаар матуургаар матажа, бүхэтэр болгодог. Иимэ бургааһануудаа хэрээһэлэн баряад, хэрээһэлһэн газартань нариихан үрэмөөр нүхэлжэ үдөөридэдэг һэн. Үдөөри гээшэнь үһэгүй түүхэй арһа жүһэжэ гаргаһан нариихан тамһан юм. Хэрээһэлэлдэһэн бургааһануудайнгаа бүхы нүхэнүүдые үдөөрилжэ дүүргэхэдэнь, хана бэлэн болодог. Тэрэнь хажуу тээшэнь тэниилгээд байхада, решетко болохо юм. Нэгэ хана 13-15 тархитай; дээдэ үзүүртэнь һэрбыхэдээд, һэлгэлдэһэн үзүүрнүүдынь тархи гэжэ нэрэтэй. Хажуу тээхи һэлгэлдээд байһан үзүүрнүүдынь аман гэдэг юм.

Ханануудаа бодхоод, гэрээ барижа захалхадаа, тэрэ амануудынь бэе бэедэнь тааруулжа амалуулдаг. Тиигээд амануудайнь таарасалдахалаар, уулзалдаһан газар бүринь уядаг юм. Дээһэн уяань хагсарга гэжэ нэрэтэй. Гэрэйнгээ урда талада үүдэеэ барижа, ханануудтайнь тааруулха. Урда сагта, 1910-15 онууд хүрэтэр, һэеы үүдэтэй байдаг һэн. Модоор гансал можынь хэдэг байгаа. Һэеы үүдэн гээшэнь үүдэнэй нүхэнэй дээдэ тээһээ шагтагалһан хабтагар һэеы юм. Һэеыгээ гоёожо иишэ тиишэнь хээ, угалза гарган шэрэжэрхинхэй байгша бэлэй. Иимэ үүдэниинь доошоо һанжаад, нүхэеэ бүглөөд байхадаа, можодоо уяатай бэшэ аад, һалхинда хиидэжэ, онгойжо байдаг һэн. Дулаанай сагта үүдэеэ эбхэжэ гү, али дороһоонь өөдэ хумижа, гэр дээрээ тохожорхиходонь, үүдэн онгойгдодог байгаа. Үүдэнэйнгээ зүүн талые зүб үүдэн, баруун талые буруу үүдэн гэжэ нэрлэдэг һэн. Хүн заабол зүб үүдээр орохо, гараха ёһотой байгаа. Хожомынь модон үүдэ хэдэг боложо, 1920-ёод оноор һэеы үүдэн үзэгдэхэеэ болинтоо бэлэй.

Зарим айл үүдэнэйнгээ баруун талада хасабша хэдэг болоо һэн. Тэрэнь хадаа дээшээ үүдэнэйнгээ зэргэ, хажуу тээшээ 50-60 сантиметр үргэнтэй, маягынь үүдэншүү, дээдэ захань шэллэһэн, доодо захань модон байгаа. Энэнь сонхо гээшэ ааб даа.

Үүдэеэ тодхоод байхадаа, тэрэнэйнгээ баруун можын дээдэ үзүүртэ шагтагалһан үти гэжэ нэрэтэй ута дээһэн ооһор татажа, ханануудай газаа талаарнь, тархиинь доохонуур тойруулан абаашаад, үүдэнэй зүүн можодо уядаг юм. Иигэжэ бүхэлэн бодхогдоод байхадаа, хананууд метр хахад үндэртэй бологшо һэн. Иигэжэ ханануудаа бодхоод, түхэреэн хүреэ соонь орожо, тэгэн дундань нэгэ юумэ табижа, дээрэнь хүн гараад, тооноёо баряад үгэхэдэнь, бусадынь уняалжа эхилхэ. Тоонын түхэреэниинь (диаметрынь) метр тухай юм. Энээниие хэхэдээ, хуһа матажа, түхэреэлдүүлэн сахариг хээд, тэрээндээ уняагай үзүүрнүүдые углахын тула 60-70 түхэреэхэн нүхэнүүдые хэдэг һэн. Тоонын дундуурнь ото гараһан гол, голһоо хоёр тээшээ ошоһон богонихон модод газаахи сахаригтайнь холбогдодог байгаа юм. Эдэнь дааган гэжэ нэрэтэй. Уняа нарһаар хэдэг байгаа. Хамта 60-70 уняатай байдаг һэн. Тэдэнэйнгээ үзүүрынь тоонын нүхэнүүд руу углаад, доодо үзүүрынь ханын һэрбэгэрхэн тархида бүгэлдэргэлхэ ёһотой. Бүгэлдэргэ гээшэнь уняагай үзүүртэ орууланхай дээһэн бүтүү юм.


Уняагаа бодхоогоод, туургануудые тоходог. Туурга гээшэ гэрэй ханада тохохо гэһэн, утань гурбан метр тухай һэеы юм. Туургын дээдэ захаарнь ута уруунь барижа оёһон нариихан дээһэн хүбөө зээг гэжэ нэрэтэй юм. Туургануудаа гэрэйнгээ модондо тохоходоо, заабол баруун-урдахиинь, тиигээд зүүн-урдахиинь, һүүлдэнь хойгуурхи хоёрынь тоходог гуримтай байгаа. Шуурга, һалхинай баруун, баруун-хойноһоо һалхилдагые хараада абажа, тиимээр тоходог байгаа хаш даа. Туурганууд дээдэ шэгшэгүүдтээ дээһэн ооһортой, тэрээгээрнь ханада, уняада уядаг юм.

Уняануудай дээгүүр дээбэри тоходог. Дээбэринь хоёр байдаг. Һэеы гэр шобогор оройтой, конус формотой хадань дээбэриин дээдэ, доодо захань түхэреэн юм. Нэн түрүүн урда, тиигээд хойто дээбэриие тоходог юм. Дээбэриингээ, туургынгаа һайниинь гэрэйнгээ хойто талада, мууень урда таладань тоходог байгаа. Юундэб гэхэдэ, һалхитай таладань һайнаа хэдэг байгаа бэзэ даа. Хойто таладань һайн һэеыгээ хэдэг дээрэһээнь гэрэй һайниинь хойноо, гэргэдэй һайниинь урдаа (эхэнэрэй хубсаһанай урда талань һайн бүдөөр, хойто талань муу бүдөөр хэдэг байгаа бшуу) гэһэн үгэ бии һэн. Хойто дээбэри хоёр хажуудаа гурба-гурбан утанууд дээһэн ооһортой байгаа. Тэдэниинь урда дээбэри дээгүүр һэлгүүлэн татажа, үзүүрнүүдынь туурга дээгүүр доошонь татаад, ханын оёорһоо уядаг юм. Туургын дээдэ заха дээбэритэй дабхасалдадаг. Тэдэнэй хоорондохи забһарые забаг гэжэ нэрлэдэг. Һэеынүүдээ бултыень тохоод байхадаа, туургын газаа талаарнь хоёр дээһэн бүһэ: нэгынь дээгүүр, нүгөөдынь дундуур татадаг. Хоёр янзын бүһэ байдаг һэн. Бүһэнүүдэй хоёр үзүүрнүүд үүдэнэй хоёр можонуудта уягдадаг. Туургануудые газарһаа дээшэ 15-20 сантиметр зайтайгаар тохоод, доогуурнь һалхинай орожо байхаар хаяа үлөөдэг байгаа. Тэрээниие бүглэхын тула хаяабшанууд байдаг һэн.

20-25 сантиметр үргэнтэй һэеынүүдэй дээдэ захадань нариихан дээһэ хүбөөлэн барижа оёһон, доодо захынь миин хүбэрдиһэн 3-4 хаяабша байгаа. Хүйтэн болоходонь, хаяабшаяа татажа, хаяагаа бүглэдэг, халуун болоходонь, тэдэнээ абадаг һэн. Дулаанай сагта гэрэйнгээ хойто талын туургые дээшэнь шуужа, бүһэдэнь хабшуулжархихадань, гэр соо аятай һэрюун болодог юм.

Гэрэй оройн тоонын нүхые бүглэхын тула үрхэ байдаг һэн. Энэнь хайша хайшаа хоёр метр үргэнтэй, зургаан шэгшэгтэй һэеы юм. Шэгшэг бүриһөөнь гараһан ута ооһорнуудынь доошонь татажа, ханын оёорһоо уядаг, зүгөөр урда шэгшэгэйнь ооһорые уядаггүй, тэрээнһээ баряад, гэрэйнгээ хойно гаража татахадань, үрхын урда хахадынь нээгдэжэ, гэр соо һаруул болодог, гэр соохи утаа уняар тэрэ нүхөөр гаргадаг һэн. Һалхилаа һаань гү, али саһа, бороо ороо һаань, һүниин сагта үрхэеэ урагшань татажа, нүхынь бүглэдэг байгаа. Хожомынь, 1910 гаран оноор, тоонын урда хахадтань тааруулжа һуулгаһан шэлтэй модон хабхаг хэдэг болоо һэн. Тэрээнһээ гадна гэрэйнгээ баруун, урда талын дээбэридэ 20-30-аад сантиметр сонхо хэдэг болоо бэлэй.

Шадалтай хүн гэрэйнгээ хойто хахадтань хуушан һэеы дабхасадаг байгаа. Харин үгытэй айлнуудай гэрэйнь һэеы үмхиржэ шарлашаһан, хуу нүхэ һүбэ гарашаһан байгша һэн. Тэдэнэр дабхарга хэхэ һэеыгүй тула нүхэнүүдынь хуушан бүдэй, хүдэһэнэй таһархайгаар халаад гү, ли миин бүглөөд байгша бэлэй.


Минии мэдээ ороходо, гэртэхимни пеэшэнгүй, задагай галтай үбэлжэдэг байгаа. Тиигэһээр ябаган пеэшэн хирпиисээр хэдэг болоо һэн. Иимэ пеэшэн утаашаа метр тухай, хүндэлөөшөө далаад сантиметр, дээшээ 30-40-өөд сантиметр үндэртэй байгаа. Дээбэриеэ соолоод, түмэр хоолой тэрэ нүхөөр газаашань гаргадаг, хуһан, бургааһан, зарим газарта шэнэһэшье түлидэг һэн. Нарһан түлеэ оройдоошье түлидэггүй байгаа. Зундаа аргал түлигшэ һэн. Теэдшье талын зон ехэнхидээ аргалаар байнтуу бэлэй. Тиигэһээр үбэлэй сагта түмэр пеэшэн тодходог болоо һэн. Үдэшэ тэрээн соогоо хуурай аргал түлижэ халаагаад, сог дээрэнь хониной, тэмээнэй хүйтэн хоргооһо адхажархихадань, тэрэнь бүхэли һүниндөө ууяжа, дулаа үгэжэ хонодог байгаа юм.

Зунай сагта һэеы гэрээ аранга дээрэ хуряагаад, хуһанай үйһөөр, шэнэһэнэй холтоһоор хушаһан сарай соо зуһадаг байгаа.

Һэеы гэр түхэреэн дүрсэтэй, шобхогор оройтой гээшэ. Түхэреэн тула багтаамжань бага байгаа бшуу даа. Теэд юундэ түхэреэнээр хэдэг байгааб? Энээн тухай бодоходо, иимэ байлтай шэнги. Азиин хуудам талануудта шанга шанга һалхинууд болоходоо, байһан юумые узуураарынь урбуулжа хаяжархидаг байгаа. Түхэреэн, монсогор дүрсэтэй юумэнүүд һалхинда тогтосотой гэжэ монгол угсаатан эртэ урда сагһаа хойшо мэдэдэг байгаа. Тиимэһээ һэеы гэрээ түхэреэнээр баридаг һэн. Зүгөөр ехэ шанга һалхинай болоходо, гэрэйнгээ орой дээгүүр хүндэлэн ута аргамжа хаяжа, хоёр үзүүрынь гадаһануудта уяжархидаг байгаа юм.

Һэеы гэрэй һайниинь юун бэ гэхэдэ, нүүдэл зондо аятай зохидһоо гадуур шииггүй, хододоо сэбэр агаар орожо байдаг юм. Илангаяа дулаанай сагта досоонь һэрюун байдаг бшуу.

Модон гэр. Хори буряадай түүхэшэн Хубитын Шираб-Нимбуугай хэлэһэнэй ёһоор, хори буряадууд 1800-гаад оной үеэр модон гэр барижа эхилһэн байна. Агын буряадууд бүри хожом модон гэр баридаг болоһон юм. Минии һанахада, 1910-аад оной үеэр тон минии нютагай 30 гаран үрхэтэ айлнууд соо модон гэртэй 1-2 айл байгаа. 1910 гаран оноор олонхи айлнууд хайша хайшаа 4-5 метр хэмжүүртэй аад, шалагүй, 1-2 сонхотой гэрнүүдые барижа эхилээ һэн. Иимэ гэрнүүдэй бодхоогдожо байха үеэр колхозууд тогтоо бэлэй. Теэд тэдэнь 40-50-60 дүрбэлжэн метр талмайтай байгаа. Тиимэ байшангууд Агада үсөөн байгаа һааб даа.

Зунай сагта байхаяа шала, үһээгүй гэрнүүдые баридаг болоо һэн. Хубисхал болотор һэеы гэрээрээ зуһадаг айлнууд ганса нэгэн лэ үлөө бэлэй.

Байшан гэрэй дэргэдэ ехэнхидээ үрөөлэ модоор багахан амбаарнуудые баридаг болоо һэн. Тиигэһээр үбэлжөөндөө гү, али зуһаландаа зөөхэдөө абажа ябадаг тэргэ амбаарнуудые барижа эхилээ бэлэй. Хёосоор бариһан 4 дүрбэлжэн метр талмайтай тэргэ амбаар соогоо зунай сагта эшэгы гэрэйнгээ һэеые хадагалдаг, үбэлдөө үүсынгөө мяха хэдэг һэн.