Буряад-монгол саг

Монгол туургата арад зон эртэ дээрэ үеһөө саг тухай нарин ойлгосотой байһан бэлэй. Тэдэнэй байдалдаа тааруулан болбосоруулжа, хэрэглэһээр ерэһэн һэеы гэр болбол нэгэ ёһондоо сагаа тодорхойлон мэдэхэ зэбсэг «наранай сагай» үүргэ гүйсэдхэдэг байһан гээшэ. Һэеы гэрэй тооноор ороһон наранай гэрэл гэр соо сохом юун дээрэ тудаһаарнь хэды саг болоһые тодорхой мэдэжэ болохо юм.

«Мэргэд гарахын орон нэрэтэ барамидай аймаг оршобой» гэдэг номдо: «Үбшэгүй хүнэй 360 амисхалые нэгэ мүшэ, жаран мүшые нэгэ хоног, гушан хоногые нэгэ һара, арбан хоёр һарые нэгэ жэл» гэжэ бэшэһэн байдаг. Нэгэ хоногые 12 саг болгожо хубаагаад, хоногой сагые 12 жэлэй нэрээр нэрлэһэн байдаг. Иимэһээ нэгэ сагынь мүнөөнэй хоёр сагтай таараха болоно:

Хулгана — һүни дунда — 23:00-1:00
Үхэр — һүни дундын хойно — 1:00-3:00
Бар — гэгээ шарлаха — 3:00-5:00
Туулай — үүр сайха — 5:00-7:00
Луу — наран мандаха — 7:00-9:00
Могой — наран хөөрэхэ — 9:00-11:00
Морин — үдэ дунда — 11:00-13:00
Хонин — үдэ хэлбыхэ — 13:00-15:00
Бишэн — наран орохын урда — 15:00-17:00
Тахяа — наран орохо (жаргаха) — 17:00-19:00
Нохой — боро хараан — 19:00-21:00
Гахай — одод гараһан хойно — 21:00-23:00

Үбэлэй гурбан һарада луу сагта наран гарадаг, харин хабар зунай һарануудта туулай сагта гарадаг байна.

Ямар сагта түрэһөөрнь хүнэй хуби заяа, зан абариие тодорхойлхо аргые монголшууд зурхайн номдоо эли тодоор үгүүлһэн байдаг:

Хулгана сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэтэй, хайшаа ошоноб олзо олохо, шударгуу зөөлэн аашатай.

Үхэр сагта болбол үгэ сэхэ, үлзытэ болохо.

Бар сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэ, бэлэг түргэн, хүнэй үгэ дуулахагүй.

Туулайда болбол нэрэ олохо, эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг.

Луу сагта түрэһэн хүн эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, наһа нэмэхэ бүреэ олзо олохо.

Могой сагта түрэһэн хүн ааша һайн болобошье, хүрьгэндөө халатай.

Морин сагта түрэһэн хүн ааша һайтай, ураг түрэлдөө хүндэлэгдэхэ.

Хонин сагта түрэһэн хүн ааша һайн, ёһо түрые мэдэхэ, хэшэг ехэтэй.

Бишэн сагта түрэһэн хүн бэлэг түргэн, үйлэ амгалан, һайн байна.

Тахяа сагта түрэһэн хүн зүб һайн ябаха.

Нохой сагта түрэһэн хүн сэдьхэл хомхой, жэжэ юумэндэ зобохо.

Гахай сагта түрэһэн болбол эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, мэргэн үгэтэй гэжэ бэшэһэн байдаг.