Эртэ урда сагһаа хойшо буряадууд мал хаража, хоолойгоо тэжээхэһээ гадна, малайнгаа арһа элдэжэ, хубсаһа хунар, гутал хүрэтэр оёжо үмдэдэг байгаа. Хэзээнэйшье сагта буряад зомнай адууһа малаа үдхэжэ байхадаа, ямаршье сагта ядаагүй юм гэжэ хэлээ һаа, алдуу болохогүй.
Буряад зоной ажаһуудалдаа хэрэглэдэг байһан зэмсэгүүдые тоолохо болоо һаа, олоншье, мүн элдэб янзын байһан юм.
Жэшээлхэдэ, адуушанай хэрэглэдэг зэр зэмсэгүүд үнеэшэнэйхиһээ илгарна. Дархан хүндэ баһал тусгаар өөрын зэмсэгүүд хэрэгтэй байгаа. Буряад зоной һуудал байдалда хэрэглэгдэдэг байһан зэмсэгүүдтэй танилсуулая.
Дарханай:
1. Һүхэ
2. Хутага
3. Ухами (хоёр тээгээ эритэй хутага, модо түнхидэг байгаа)
4. Харуул
5. Бураабша (модо нүхэлдэг түмэр)
6. Һүүшэ (модоной, түмэрэй)
7. Алха
8. Мунса
9. Хюрөө
10. Шүбэгэ, һоёо шүбэгэ (гүрөөһэнэй эбэр, арһа нүхэлхэдөө хэрэглэдэг)
11. Бүлюу (шэрүүн, зөөлэн гэжэ байдаг)
12. Хазуур, үрэбтэр.
Адуушанай:
1. Ташуур (нариханаар отологдоһон арһан һур наймаар гүрэжэ, хуһан гоё эшэ хэдэг).
2. Урга (ута нариихан хуһанай үзүүртэ ута дээһэн ооһор бүхэлжэ уядаг).
3. Шүдэр, ногто (мориной хүл тушадаг зэмсэг, түмэр гэнжын үзүүрнүүдтэ хатуу зузаан арһан бүхэлжэ хэгдэнхэй).
Мориной бүхы зэмсэгүүд (хомууд, хударга, эмээл, тохом, хазаар, дугааг, сэртеэниг). Мориной зэмсэг мүнгөөр, зэдээр, гууляар гоёогдонхой байдаг байгаа.
Оёдолой:
1. Хайша
2. Яһаар хэһэн тэбэнэ-зүүн
3. Шүбэгэ
4. Ээрсэг (нооһо ээрэхэ)
5. Һабаа (нооһо сохихо)
6. Дэгээ зүүн (яһаар хэгдэнхэй)
7. Хэблүүр (ябаган гутал оёод, тэрээндэ хэб олгохын тула орооһо хэжэ хэблүүрээр хэблэдэг һэн)
8. Хурабша (хатуу арһаар хэгдэнхэй)
Үнеэшэнэй:
1. Хабидаа (дээһэн, үнеэдэй хүлынь хабидаад һаадаг).
2. Бойлторго (дээһээр томогдоһон гү, али һураар нарииханаар томогдоһон ооһор, тугалай хүзүүндэ уядаг).
Арһа элдэхэдэ хэрэглэгдэдэг зэмсэгүүд:
1. Мушхалаа модон (нэгэ арһанда хоёр модон хэгдэдэг).
2. Хэдэргэ (модон) — тохигор эритэй модон.
3. Гар талхи, үбдэг талхи (модоор хэгдэһэн).
4. Эрьюулгэ (модоор хэгдэһэн, үхэрэй, адуунай арһануудые элдэдэг).
Амһарта:
1. Лагун (уһа хэдэг томо модон боошхо).
2. Тудхуур (модоор хэгдэнхэй, түмэр боолтонуудтай, дээһэн ооһортой. Уһа асардаг, үнеэгээшье һаадаг).
3. Хүнэг (тон тудхуур шэнгеэр хэрэглэгдэдэг. Ехэшье, багашье байжа болодог).
4. Сагаанай торхо (аарсанай байдаг).
5. Бүлүүртэй һаба (зөөхэй иилүүлжэ, тоһон болгодог).
6. Оёорсог гү, али байлгансаг (арбаад иимэ амһарта соо һү хэжэ байлгаад, дээрэнь сугларһан зөөхэйень хамаад абажа байдаг).
7. Шүүр (улаан бургааһаар, хилгааһаар гүрэжэ хэгдэдэг, һү шүүдэг).
8. Аяга (модоной үндэһөөр хэгдэдэг).
9. Улхан (модоной улхан абаад, түнхижэ хэгдэнэ, досоонь табаг шүлэн ородог).
10. Сайн, шүлэнэй, аарсанай, тоһоной шанаганууд (хуһан модоор хэгдэнхэй).
11. Халбага (модон).
12. Түйсэ (хуһанай үйһэ бүтүүгээр абаад, оёор хабхаг хоёрые тааруулдаг. Тоһо зөөжэ ябахада адхархагүй юм).
