Нэрэтэ мяхан



Адуу малаа толгойгоорнь сэгнэдэг хадаа (тэды толгой адуун, бодо мал, хонид г.м.) хүниие хүндэлхэ эгээ ехэ хүндэнь малайнь толгой болоно, төөлэй гэжэ тэрэниие нэрлэнэбди. Мориной гү, али хониной толгойгоор хүндэлдэг. Мориной төөлэй барибаб, хониной төөлэй табинаб гэхэ. Толгойн һүүлдэ үбсүү табидаг.

Хотоёо дүүрэн байбал, мал тамир тарган байдаг. Эндэһээ һабагшалан, үбсүүнэй удаадахи нэрэтэ мяхан хото гэжэ тоологдодог.

Хониной далаар буряад-монгол угсаатан толи харадаг байгаа. Дала (хониной хоёр дала) баһал нэрэтэ мяханда ородог. Үшөө хоёр можо нэрэтэ мяхан гэжэ тоологдодог. Иигээд ерэхэдээ, эхирэд-булгад зон хониёо гаргахадаа, долоон нэрэтэ табаг бэлдэдэг.

Мориной толгой төөлэй болодог, үшөө мориной хабһануудые хүндэжэ, нэрэтэ мяхан болгодог.

Хайшан гэжэ энэ нэрэтэ мяха бэлдэнэб гэбэл:

1) Хониной гү, али мориной толгой үргэнһөөнь һалгаагаад, һайнаар угаагаад, тогоондо хэжэ шанадаг. Болоходонь, табаг дээрэ табижа заһаад, таарамжатай амһарта дээрэ табидаг. Төөлэйнгөө хоёр хажууда хабһа, нюрганай мяха табижа гоёодог гээшэ.

2) Үбсүү шанаад, заһаад табидаг. нэрэтэ мяхан болохо үбсүү аятайгаар, эбдэнгүйгөөр абаха гээшэ хони гаргаһан хүнэй уялга болоно.

3) Хото доторһоонь һалгаагаад, угаагаад, урбуулаад, хонинойнгоо шуһа дүүрэн шудхаад, амһарыень шэбхээр (шоро болотор заһаһан хуһан модон) үдөөд, нарин гэдэһээр, һэмжэн өөхөөр орёогоод шанадаг.

4) Дала, сэмгэ аятайгаар үеэрнь һалгаагаад, мяхыень эбдэнгүйгөөр абаад, шанаад орхиходо нэрэтэ мяхан болодог.
Нэрэтэ мяха айлшандаа бариха гурим гэбэл:

1) Гэрэй эзэн табаг дээрэхи төөлэйгөө хушуугаарнь айлшан тээшээ харуулжа баряад, айлшанай урда зогсоод, һанаһанаа хэлэжэ байгаад, төөлэйгөө һарбайна. Жэшээнь: Хори мянган хонид сооһоо хотогор таргыень шэлэбэб, хүндэтэ (худадаа, нагасадаа, нүхэртөө г.м.) шамдаа хүндын тэмдэг болгон, хониной төөлэй баринаб. Айлшан төөлэйень абаад, нара зүб эрьюулжэ, хушуугаарнь бэеһээ саашань харуулжа абаад, стол дээрэ табяад, баруун шэхыень отолжо абаад, духа дээрэһээнь мяха отолжо абаад, төөлэйн хажууда табигдаһан мяханһаань отололсожо абаад, галда үргэхыень эзэндэ үгэдэг. Тиигээд төөлэйгөөр хүндэлһэн айлдаа һайн һайханиие үреэгээд, толгойнгоо хажуудань мяха хабсараад, айлай үбгэн хүндэ гү, али залуу хүбүүндэ үгэдэг. Тэрэнь толгойгоо мүлжөөд, хаха сабшажа, уураг тархииень табаг дээрэ гаргаад, айлшандаа асаржа үгэдэг. Айлшан уураг тархи хабһаар амталаад, шэрээдэ һууһан зониие «хүртэгты» гээд заладаг. Нэрэтэ мяханай хажууда заатагүй архи табилсадаг. Айлшан төөлэй үреэхын урда архиһаа сэржэм үргөөд, (галда дуһаагаад), ама хүрөөд, эзэн эхэнэртэ ама хүргүүлээд, айлай нэгэндэ хүн зондо хүргэжэ хүртээхыень даалгадаг.

Үбсүү барихадаа, айлай эзэн үбсүүгээ оморюугаарнь (үзүүрээрнь) өөр тээшээ харуулжа баряад, баһа һанаһанаа хэлэжэ байжа, айлшандаа һарбайдаг. Айлшан үбсүүтэй табаг абаад, гар дээрээ нара зүб эрьюулжэ, оморюугаарнь өөр тээшээ харуулаад, табагаа урдаа табидаг. Үбсүү бариһан хүн төөлэй бариһан хүнэй һүүлдэ бодожо, нэрэтэ мяханай хажууда табиһан архииень сэржэм үргөөд, (дуһаагаад), эзэн эхэнэртэ ама хүргүүлээд, өөрөөшье ама хүрөөд, ондоо айлай хүндэ хүргэхыень залаад, үбсүүтэй табагһаа отолжо, галдань үргөөд, үреэл хэлээд, столдо һууһан зон мяханһаань эдилсэг гэжэ хубаалдадаг, үгышье һаа, суглараад байһан зоной нэгэндэ үбсүүгээ үгэдэг.


Үбсүү заатагүй эрэ хүндэ табидаг гэжэ зарим нугада хэлсэдэг, манайда, Шиихэй Байтагта, хамаагүй эрэшье, эхэнэршье хүндэ табидаг заншалтай.

Хото заатагүй эхэнэр хүндэ табидаг, теэд хадамда гараагүй залуу басаганда хото табидаггүй.

Хото бариһан эхэнэр үбсүү бариһан хүнэй хойно бододог. Түрүүшын хүнүүдтэ адли хотын хажууда табиһан архииень дуһаагаад, тэрэнэй һүүлдэ хотынгоо нарин талаһаань, хотын хажуудахи мяханһаа отолжо, галда үргөөд, хотынгоо амһар отолжо, гартаа барижа байжа үреэл хэлэдэг. Тиигээд ама хүрөөд, нэгэ эхэнэртэ зондо хүртөөхыень даалгадаг.
Хото бариһан хүнэй һүүлдэ дала бариһан хүн бодожо үреэл хэлэдэг.

Дала энэ сугларһан хүнүүдэй дунда нагасынгаа бии байгаа һаа, барихаяа арсаха ёһотой. Хэрбээ нагасынгаа байтар, дала абаа һаань, тэрэнииень нүхэлжэ ооһорлоод, хүзүүндэнь үлгэжэ орхидог. Энэ ехэ эшхэбтэр ябадал гээшэ, уг гарбалаа хүндэлбэгүй гэһэн удхатай. Тиигээ хадань далыень хүзүүндэнь үлгэжэ хэһээбэ гээшэ.

Дала бариһан хүнһөө һүүлдэ сэмгэ бариһан хүн бодожо үгэ хэлэдэг.

Мориной төөлэй хониной төөлэйдэл адляар абажа тогтоогоод үргэдэг. Мориной толгойһоо гадна үшөө хабһануудыень нэрэтэй мяхан болгоод табидаг.

Хайшан гээд хабһа хүндэнэб гэбэл иимэ: мори гаргахадаа, хабһануудыень нюрганһаань үеэрнь һалгаагаад, ханшар мяхатайень абадаг. Ханшар мяхыень нүхэлөөд, хабһанай толгойдонь шагтагалдаг, тиигээд тогоондо хэжэ шанадаг, шанаһан хабһанайнгаа хүрэхэдэ, нэгэ нэгэ хабһан болгожо хубаадаг. Тэрэ нэгэ хабһаа нэрэтэ мяхан гэжэ айлшанда табидаг.


Дугар Гармаевай гэрэл зурагууд