Буряад Уласай аймаг бүхэнэй арад зон хөөрэлдэхэдөө, «Захааминай замбаа» гээд хэлэдэг байха юм. Энэньшье дэмы бэшэ юм. Ушар юуб гэхэдэ, энэ хоол Захааминда тон ехэ дэлгэрэнхэй байдаг. Замбаа гээшэ гансал захааминайхидай хоол бэшэ юм, урда сагта бүхы буряад арадай хоол байһан гээд баримтанууд гэршэлнэ. Замбаа гээшэ ганса ламанарайшье хоол байһан юм гэлсэхэеэ һанадаг. Хэды тиигэбэшье бүри урда эртэдэ Түбэд оронойхид энэ хоол элбэгээр бэлдэжэ, хэжэ эдидэг байгаа юм байна. Айл бүри адагынь нэгэ хүбүүгээ дасанда шаби болгожо оруулдаг байгаа, тиихэдээ эдихэ хоолһоонь гансал цзампа гээшые түхеэржэ үгөөд, ябуулдаг байһан юм ха. Байд гээд лэ хүбүүгээ эрьежэ ошоходоо, тэрэл замбааень, тиихэдэ үшөө борсо абаашажа үгэдэг байгаа. (Энэ борсо тухай амяараа бэшэгдэхэ).
Урда сагта Түбэд орондо дэлгэрэнги байһан Буддын шажантанай энэ эдеэн бүхы Монгол, Буряад, Хитад оронуудаар мэдээжэ байһан гээшэ. Буряадуудай эдеэ хоолой нэгэн болохо замбаа тухай бэшэхэеэ түхеэржэ байтараа, Шэнэхээн нютагһаа гарбалтай буряадуудһаа энэ хоол тухай асууһамни, замбаа гээшэмнай Шэнэхээндэ мүн лэ мэдээжэ байба.
Хүдөө холын ород холисогүй тосхонуудта хилээмэн гээшэнь орой бии болоһон ёһотой. Захааминай аймагай Сагаан-Морин тосхонһоо дээшээ мал ажалда байдаг бүлэдэ эрэ болоһон бишье багадаа хилээмэнэй бии боложо байһые һанадагби.
1950-яад онуудаар, Зэдын комбинадай барилгын түлэг үедэ, Шампии таабайн оложо үгэһэн хара нүүрһэнэй уурхайһаа холо бэшэхэнэ, Баян-Гол һууринда, комбинадай энергоцех барилга боложо байгаа. Тэндэхи барилгашадые хангажа байха зорилготой хилээмэнэй завод бии боложо, байд гээд лэ дүтэ шадарай тосхонуудһаа (Мэлэ, Борто, Сагаан-Морин) хүдөөгэйхид моридоороо ерэжэ, хилээмэ абаашадаг болоһон юм. Гэбэшье хилээмэндэ гээд лэ үдэр бүри морёор Баян-Гол орожо байхагүй ха юмши даа. Колхозой мал хаража манайхинай түбхинэһэн Сарамтаһаа Сагаан-Морин хүрэтэр 10 гаран модо, Сагаан-Моринһоо Баян-Гол хүрэтэр 24 модо.Тиигээдшье тэрэ үеын колхознигуудта ходол хилээмэ абажа байха мүнгэншье хаанаһаа байхань һэм даа, хэдэн хоногоор тахяагай үндэгэ суглуулаад, монсогор тоһотой, үбэлдөө хүргэһэн һүтэй, һайндаал һарадаа нэгэ удаа ошодог байгаа. Тэрэ үедэ колхозой малшан байһан абамни — Чимит Улзеевич Шабаев, сааша наашаа хамта 70 гаран модо зайда, үнэгэнэй харанхыгаар мордожо ошоод лэ, заал һаа һүни бусажа ерэдэг юм һэн. Хэдэн гүүртынхид хамтараад, олоороо ошодог бэлэй.
Тиигэжэл тэрэ хилээмэн гээшэ замбаа гэжэ хоолые түрижэ, хилээмэ элбэгтэй нютагуудта бүри мартуулһан байха даа. Ганса Захааминдашье абажа харахада, таряа талха ургуулдаг доодо талын нютагуудаар замбаа орхигдонхой шахуу, ургасын мүртэй ургадаггүй үндэр, хүйтэн уларилтай дээдэ талын нютагуудта замбаа бэлдэлгэ мүнөөшье болотор орхигдоогүй.
Замбаа гээшэ тон үлэтэй, бэлэн хоол байха. Хүдөөгэй хүнэй саг хаража эдеэлхэ гээшэ хүшэрхэн бэзэ. Али нэгэн ажалда ябахадаа гү, али ангуурида гараад, үглөөгүүр нэгэ һайн замбаалаал һаа, үдэшэ болотор үлдэхэ гээшые мэдэнгүй ябагдадаг юм.
Замбаа гээшэ бэлэдхэлэй тон ехэ, хүшэрхэн хүдэлмэритэй, гэбэшье зунай үдэрэй утада нэгэ үдэр соо бүхэли зундаа эдихэ замбаагаа бэлдэжэ абадаг юм. (Хоёршье үдэр хамаагүй). Замбаа бэлдэлгэдэ хүүгэд ехэхэн ажал хэжэ гарадаг. Хара багаһаа жэл бүри хэжэ байһан энээхэн ажалаа тон һайн мэдэхэ һэн тула замбаа яажа бэлдэдэг юм гэжэ бэшэхэмни. Ойлгожол абаа һаа, барагтайл юм даа, замбаа гээшын үни заяанда мартагдаһан нютагуудаар һэргээбэл, ёһоорхон лэ хоол байха даа.
Замбаа эдихэ гээл һаа нэн түрүүн аагаһа бэлдэхэ болонобди. Хүшэрхэн хүдэлмэритэй байха гээшэмни энэ аагаһа бэлдэхэ гээшэнь юм.
Аагаһа бэлдэхэдэ хэрэгтэй болохо зүйлнүүд гэбэл: уур, нюдүүр, һабяа, тогоон, тулга, хатаамаг, тээрмэ.
Эдэ зүйлнүүдээ нэжээдээр тайлбарилха болоо һаа:
Уур гээшэ томо, жэжэ, элдэб байдаг. Аагаһанда хэрэгтэй орооһо нюдэхэ уур гээшэнь 20 см. тухайтай бүдүүн хуһа түнхижэ хэһэн, 50 — 65 см. үндэртэй байдаг. Замбаа хэдэг нютагуудаар иимэ уур айл бүхэндэ байха, эгээл шэнээр хэхэ болоо һаа, тэрээхэн дээрэ хэлэгдэһэн хуһаяа дээрэһээ доошонь нэгэ 12-13 см. тухай үргэнөөр түнхижэ, амһарта болгохо. Таряа нюдэхэдэ сэсэржэ тарахагүйн түлөө уурай амһар дээрээ халта уйтаншаг байдаг. Уурай зосоохи оёорынь тэбхэр бэшэ, мүнсэгэрхэнөөр хонхойлгогдоһон байха ёһотой.
Нюдүүр халта уйтаншагаар хэгдэһэн уурай дээдэ амһарта багтахаар, мүн лэ хуһаар хэгдэдэг юм. Нюдүүрээ хүндэшэг болгожо, дээрэнь мүндэгэр гү, али тэбхэрээршье зантайлгажа, мунса шэнги болгодог. Байһаар нюдүүрэйнгээ хатажа хүнгэн болошоо һаань, зантахи дээрэнь тааруухан түмэр оложо, ашаан болгожо хададаг юм.
Һабяа. Зунай эхиндэ, хуһанай үйһэнэй һайнаар хуурадаг үедэ, үйһэнүүдые тэбхэр тэбхэрээр хуулажа асараад, һабяа оёдог. 40-45 см. үргэнтэй, утань 60 тухай см. хэмжүүртэй һабяа, хуһанайнгаа дүрбэн булангуудые нугалжа үдөөд, хэдэг юм. Һабяагай ханын үндэр 6-8 см. тухайтай байха.
Тогоон. Эндэ томошье бэшэ, багашагхан, нэгэ хүнэг, хүнэг хахад уһанай багтаха, заал һаа шэрэм хонхон тогоон хэрэгтэй болохо. Иимэрхүү тогоонууд хаа-яагүй элбэг байдаг.
Тулга. Зунай һайхан дулаан үдэр газаагаа гал түлеэд, таряагаа хатааха гэбэлтнай, энэ тулга хэрэгтэй болоно бэзэ, тулгын үгыдэ томошог гурбан шулуугаар дүли тодхожо болохо. Газаагаа сүлөө зуһалан гэртэй һаа, шэрэм табяатай зуухадаа гал түлижэ, шэрэмэйнгээ гарьхануудые абаад, тогоогоо табихада бүришье бэлэн, тулгын хэрэг үгы ааб даа.
Хатаамаг. Шүдэрэй шагтаһаа тээ томохоноор (үргэниинь 3 см., утань 6 см., зузааниинь хахад см. тухайтай) хабтагайханиие хээд, нэгэ 60 см. тухайтай нариихан модондо һуулгахада, эгээл шала угаадаг швабра шэнги юумэн болохо байха. Энэ хатаамагаар халуун тогоон соохи таряагаа зай забһаргүй худхажа хатаагаад, энэл хатаамагаараа хатаагдажа болоһон орооһонуудаа бэе тээшээ шэрэжэ, һабяа руугаа гаргадаг.
Тээрмэ. 60-90 см. тухайтай үргэнтэй, 7-9 см. зузаантай хабтагай хоёр томо шулуугаар хэгдэһэн байдаг. Доодо талын шулуунай тэг дунда 2-2,5 см. үргэнтэй нүхэ түнхижэ, тэрэ нүхэндөө 6-7 см. утатай модон гол хуһаар хэжэ хоноодог. Дээрэхи шулуугаа эрьюулхэдэ хүдэлхэгүй бүхөөр хоноохо шухала. Тэрэл доодо шулуун дээрээ орооһоной һайнаар балархын түлөө, голһоо хажуу тээшэнь зай талагүй олон эдирээнүүдые гаргадаг юм.
Дээдэ хабтагай шулуундаа дээдэ хажууһаань доошонь дээрээ 10 см. тухай үргэн, дороо доодо хабтагайн голһоо халта үргэншэг нүхэ түнхижэ хэхэ. Тэрэнь нэгэ воронко шэнги юумэн болодог юм. Тиигээд тэрэл дээдэ шулуунайнгаа үрөөһэн захада мүн лэ нэгэ 2-2,5 см. үргэнтэй нүхэ түнхижэ хээд, 8 — 10 см. утатай хуһаар барюул хэжэ хоноохо. Энэнь тээрмэеэ эрьюулхэ барюул гээшэ. Урдандаа иигэжэ гар тээрмэ хэдэг байһан, мүнөө тиимэ тээрмэнүүд айл бүхэндэ шахуу байдаг.
Орооһо хатаажа, аагаһа хэхэ зэр зэмсэг үгы айлайхи байбал, бэе бэеһээ абалсаад лэ замбаатаяал һуудаг юм.
Аагаһа гаргаха хэрэгсэлнүүдые ойлгожо абаа хадаа яагаад тэрэ аагаһаяа хэдэг юм гэжэ бэшэе.
Ешмээн таряагаар аагаһа хэхэдэ, ажалынь халта ехэшье һаа, үлэтэй, амтатай замбаа болодог, ешмээн таряанһаа зөөлэн, зохидхон аагаһан гарадаг. Гэбэшье ешмээн шэниисэдэ орходоо хальһа ехэтэй, ажалынь булюушаг юм. Тиимын тула ешмээнһээ аагаһа гаргажа туршаябди.
Даб дээрээ нэгэ хүнэг ешмээнтэйбди гэел даа. Эгээл түрүүшымнай ажал — тэрэ орооһоёо уурта хэжэ нюдэхэ. Уурайнгаа хахадһаа дээрэ, уураа арай дүүргэнгүй, орооһоёо хээд, тэрээхэн нюдүүрээрээ нюдэхэ, тиихэдээ үнеэ һаахадаа, һуудаг бишыхан һандай дээрэ һуугаад, уураа хоёр хүлэйнгөө хоорондо үбдэгүүдээрээ хабшаад һууха. Уур гээшэнь тогтууригүйшэг байдаг. Орооһоёо багаар хээд, шангаар нюдэхэдэ орооһон илзарха, орооһо гэмтээнгүй, хальһаханииень хуулахын тэды нюдэхэ гээшэдэ дүршэл хэрэгтэй байха. Нюдэһэн орооһоёо ондоо хүнэг соо хэжэ байгаад, бүхы орооһоёо нюдэжэ дүүргэхэ.
Орооһоной хальһан, бараншье бэшэ һаа, гол түлэбынь хууража, хоёрдохи ажалнай — һабиха ажал. Тэрэ бэлдэһэн һабяа соогоо ехэ бэшээр (һабяагайнгаа оёорыень лэ хушахаар) хээд, һэбшээ хүндэлэн һуугаад гү, али зогсоод, һабяа соохи таряагаа дээшэнь шэдэсэгээжэ һабиха. Дээшээ шэдүүлһэн орооһоной хальһаниинь хүнгэн тула һэбшээндэ ниидэжэ, орооһод һөөргөө һабяа дээрээ унаха ёһотой. Дүршэһэн зон гансаханшье орооһо газарта унагаангүй һабидаг юм.
Орооһоёо һабижа дүүргээд, хатааха ажал эхилнэ. Дээрэ бэшэгдэһэн гуримаар шэрэм тогоогоо тодхоод, доронь галаа түлижэ, халуун тогоон соогоо хахад литр тухайтай амһартаар орооһоёо хээд, хатаамагаараа орооһонуудаа халташье зогсоонгүй сааша наашань этэржэ болгоод, хуураһан орооһоёо ондоо нэгэ амһарта (хүнэг) соо гаргаха. Шамбай зон тогоотойнь үргөөд хэхэдэ бэлэн байха, ехэнхи ушартаа хүгшэд, һамгад лэ хатаажа һуудаг, тиихэдээ тогоондоо няан һагад һабяагаа баряад, хатаамагаараа наашань этэржэ гаргадаг юм. Тиигэжэ хатаамаг гээшэнь хоёр үүргэ дүүргэдэг байна. Эндэ мүн лэ дүршэл хэрэгтэй. Орооһоёо хэмһээ үлүү дүргэжэ гү, али болгонгүй дутуу, түүхэйгээр абажа болохогүй. Тон лэ болоһон орооһо тээрмэдэжэ, аагаһа гаргадаг юм. Энэ ажалаа манай нютагта таряа хатааха гээд нэрлэдэг. Нюдэжэ һабиһан таряагаа хатаажа дүүргээд, хушуулха гэжэ нэгэ ажал эхилхэ. Юуб гэхэдэ, түүхэй орооһо нюдэхэдэ хальһаниинь баран унаагүй байха, тиимэһээ хатааһан таряагаа дахин уурта хэжэ хушуулдаг. Энэ болбол тэрэл нюдэхэ ажалнай, теэд юундэ ондоогоор хушуулха гэжэ хэлэдэг юм гэхэдэ, хатааһан (болоһон) таряан уурта хээд нюдэхэдэ түргэн үлтиржэ баларха, тиимэһээ тэрэ нюдүүрэйнгээ орондо ондоо хүнгэншэг юумэ олоод, хушуулха ёһотой. Эндэ хүрзын бүдүүншэг эшэ таарамжатай байхаа һанадаг. Үгышье һаа, тэрэл нюдүүрээрээ болгоомжотой аалиханаар хушуулха хэрэгтэй. Хатаагдаһан орооһоной хальһан бэлэншэгээр һаладаг, тиигэжэ тэрэ хатааһан таряагаа хушуулжа дүүргээд, дахин һабяа соогоо хээд, һабижа хальһыень хиидхүүлээд, сэбэр болоһон орооһоёо тээрмэдэхэ һүүлшын ажал эхилхэ.
Мүнөө сагта элбэг болоһон целлофан дэлгээд, тэрээн дээрээ тээрмэеэ табижа, тээрмын дээдэхи хабтагай шулуунай гол тушаа байһан нүхэ руу таряагаа бага багаар хэжэ байгаад, гараараа эрьюулдэг. Тиихэдэ тээрмын хоёр шулуунай хоорондоһоо бэлэн аагаһан гаража эхилхэ. Урдандаа тээрмэеэ тусгаар тээрмэһээнь ехээр оёгдоһон һабяа соо табяад тээрмэдэдэг байгаа, мүнөөшье тиигээд лэ тээрмэдэжэ байдаг. Шэрүүн гү, али зөөлэн аагаһа гаргаха дуранай — тээрмэеэ түргэн эрьюулхэдэ шэрүүн, аалин даамайханаар эрьюулхэдэ зөөлэн аагаһан гарадаг юм. Замбаа гээшэмнай хүн бүхэндэ зохидхон хоол байхаһаа гадна, илангаяа ямар нэгэн ушар шалтагаанаар шүдэ үгы, мүн хүгшэн зондо жажалха ажалгүй амархан хоол юм даа. Ушар тиимэһээ аагаһаяа, шадаал һаа, зөөлэхэнөөр гаргахые оролдодог байна.
Иигээд лэ аагаһан бэлэн болоо. Тиигээд тэрэ замбаа гээшэеэ худхажа (зариман зууража гээд хэлэдэг) эдихэ ажал лэ үлэбэ.
Ямарханшье аяга абаа һаа (ехэшэгтээ дээрэ бэзэ), хахад соонь һүтэй халуун сай хээд, эдеэнэй томо халбагаар тоһо хэжэ (мүнөө залуу зон, хүүгэд саахаршье хэдэг болонхой), һайн худхажа хайлуулаад, худхажа байжа аагаһаяа хэжэ үдхэн болгохо. Энэ одоол замбаа гээшэмнай бэлэн болобо гээшэ. Замбаа гээшэ бэлэн болоод байхадаа амтатай, үлэтэй, хажуудахишье хүндөө үгэмөөр бэшэ хоол юм даа.
Шэниисэ таряан хальһа багатай, тиимэһээ түрүүшын нюдэлгэ хэнгүй, хатаагаад лэ, хушуулаад, һабяад тээрмэдэхэдэ болодог, гэбэшье аагаһаниинь амтаараа, шанараараа ешмээндэ хүрэдэггүй.
Бүхэли зундаа, намар, үбэлдөө ангуурида хүрэхөөр бэлдэгдэһэн аагаһаяа гутаангүй хадагалха хэрэгтэй. Эндэ тиимэ орёо нюусашье үгы юм даа, гансал тон хуурай газарта хадагалбал, яахашьегүй. Аагаһан гээшэ тон бэлэхэнээр бэедээ шииг татадаг, урдандаа арһан туулмагууд соо хэжэ, хуурай газарта үлгэдэг байгаа, мүнөө аагаһа хадагалмаар элдэб амһартанууд одоол элбэг ха юм даа. Саахартайхан амтатай замбаа эдихэ дуратайшуул тэрэ саахараа аагаһандаа холёод хадагалжа туршаһан байха, теэд тиигэжэ огтолон болохогүй, юуб гэхэдэ, саахар гээшэнь одоол һайнаар шииг татажа, аагаһаяа буритуулдаг юм.
Хүн гээшэ юушье хэхэдээ дүршэдэг, нэгэтэл хэжэ захалаа һаа, арга дүрыень олоод, хэжэл баймаар байхал даа.
Иимэл юумэл даа, замбаагай нюуса.